เมนู

‘‘อตฺถิสฺส กาเย’’ติ ปน สตฺตวเสน เกสาทีสุ คยฺหมาเนสุ ยถา ‘‘อิมสฺมิํ กาเย’’ติ สตฺต-คฺคหณรหิเต อหํการวตฺถุมฺหิ วิทฺธสฺตาหํกาเร สทา สนฺนิหิเต ปากเฏ จ อตฺตโน กาเย อุปฏฺฐานํ โหติ, น ตถา ตตฺถาติ อปฺปนํ อปฺปตฺตา อาทีนวานุปสฺสนาว ตตฺถ โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อสุภานุปสฺสนาสงฺขาตา ปน วิปสฺสนาภาวนา โหตีติ เวทิตพฺพา’’ติฯ

[357] อาทิมฺหิ เสวนา อาเสวนา, วฑฺฒนํ ภาวนา, ปุนปฺปุนํ กรณํ พหุลีกมฺมนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

[362] วตฺถุปริญฺญายาติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ วตฺถุภูตสฺส กายสฺส ปริชานเนนฯ อปฺปิตาติ คมิตา, สา จ วินาสิตตาติ อาห ‘‘วินาสิตา’’ติฯ อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อปฺปิตาติ อยมตฺโถ นิรุตฺติสิทฺธิยา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วิคตนฺตา กตาติ อิทานิ กาตพฺโพ อนฺโต เอเตสํ นตฺถีติ วิคตนฺตา, เอวํภูตา กตาติ อตฺโถฯ กมฺมเมว วิเสสาธิคมสฺส ฐานํ กมฺมฏฺฐานํ, กมฺเม วา ฐานํ ภาวนารมฺโภ กมฺมฏฺฐานํ, ตญฺจ อนุปสฺสนาติ อาห ‘‘อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ, อนุปสฺสนาย วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[363] สมฺปชานสฺส เวทิยนํ สมฺปชานเวทิยนํวตฺถุนฺติ สุขาทีนํ อารมฺมณมาห, เตน วตฺถุ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ วตฺถุอารมฺมณาติ สมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ โวหารมตฺตํ โหตีติ เอเตน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ อิทํ โวหารมตฺเตน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

วีริยสมาธิํ โยเชตฺวาติ อธิวาสนวีริยสฺส อธิมตฺตตาย ตสฺส สมตาย อุภยํ สห โยเชตฺวาฯ สห ปฏิสมฺภิทาหีติ โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทาหิ สหฯ โลกิยานมฺปิ วา สติ อุปฺปตฺติกาเล ตตฺถ สมตฺถตํ สนฺธาย ‘‘สห ปฏิสมฺภิทาหี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สมสีสีติ วารสมสีสี หุตฺวา ปจฺจเวกฺขณวารสฺส อนนฺตรวาเร ปรินิพฺพายีติ อตฺโถฯ สงฺเขปมนสิการวเสน มหาสติปฏฺฐาเน, วิตฺถารมนสิการวเสน ราหุโลวาทธาตุวิภงฺคาทีสุฯ

ผสฺสปญฺจมเกเยวาติ เอว-สทฺเทน วุตฺเตสุ ตีสุปิ มุเขสุ ปริคฺคหสฺส สมานตํ ทสฺเสติฯ นามรูปววตฺถานสฺส อธิปฺเปตตฺตา นิรวเสสรูปปริคฺคหสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘วตฺถุ นาม กรชกาโย’’ติ อาห, น จกฺขาทีนิ ฉวตฺถูนีติฯ กรชกายสฺส ปน วตฺถุภาวสาธนตฺถํ ‘‘อิทญฺจ ปน เม วิญฺญาณํ เอตฺถ สิตํ, เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ (ที. นิ. 1.235; ม. นิ. 2.252) สุตฺตํ อาภตํฯ

ผสฺสวิญฺญาณานํ ปากฏตา เกสญฺจิ โหตีติ เยสํ น โหติ, เต สนฺธายาห ‘‘ผสฺสวเสน วา หิ…เป.… น ปากฏํ โหตี’’ติฯ เตสํ ปน อญฺเญสญฺจ สพฺเพสํ เวเนยฺยานํ เวทนา ปากฏาติ อาห ‘‘เวทนาวเสน ปน ปากฏํ โหตี’’ติฯ สตโธตสปฺปิ นาม สตวารํ วิลาเปตฺวา วิลาเปตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธริตฺวา คหิตสปฺปิฯ

วินิวตฺเตตฺวาติ จตุกฺขนฺธสมุทายโต วิสุํ อุทฺธริตฺวาฯ มหาสติปฏฺฐานสุตฺตาทีสุ กตฺถจิ ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ วตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺสิตํฯ กตฺถจิ อรูปกมฺมฏฺฐานํ เอว เวทนาวเสน อรูปราสิโต, ญาตปริญฺญาย ปริญฺญาตโต วา รูปารูปราสิโต วา วินิวตฺเตตฺวา ทสฺสิตํฯ ตตฺถาปิ เยสุ ปฐมํ ญาตปริญฺญา วุตฺตา, เตสุ ตทนฺโตคธํ ฯ เยสุ น วุตฺตา, เตสุ จ เวทนาย อารมฺมณมตฺตํ สํขิตฺตํ ปาฬิอนารุฬฺหํ รูปกมฺมฏฺฐานํ สนฺธาย รูปกมฺมฏฺฐานสฺส ปฐมํ กถิตตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘มโนวิญฺเญยฺยานํ ธมฺมานํ อิฏฺฐานํ กนฺตาน’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 3.306) นเยน วุตฺตํ ฉเคหสฺสิตโสมนสฺสํ ปญฺจกามคุเณสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน เอว โหตีติ อาห ‘‘ปญฺจกามคุณามิสนิสฺสิตา ฉ เคหสฺสิตโสมนสฺสเวทนา’’ติฯ

เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[365] กิเลสสมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานํ เกหิจิ กิเลเสหิ วิปฺปโยเคปิ สติ เยหิ สมฺปยุตฺตา, เตหิ สํกิเลสภาเวน สทิเสหิ สํกิลิฏฺฐตฺตา อิตเรหิปิ น วิสุทฺธตา โหตีติ อาห ‘‘น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺตี’’ติฯ ทุวิธนฺติ วิสุํ วจนํ สราคสโทเสหิ วิสิฏฺฐคฺคหณตฺถํฯ อวิปสฺสนุปคตฺตา ‘‘อิธ โอกาโสว นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ

จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส

ก. นีวรณปพฺพวณฺณนา

[367] กณฺหสุกฺกานํ ยุคนทฺธตา นตฺถีติ ปชานนกาเล อภาวา ‘‘อภิณฺหสมุทาจารวเสนา’’ติ อาหฯ

สุภมฺปีติ กามจฺฉนฺโทปิฯ โส หิ อตฺตโน คหณากาเรน ‘‘สุภ’’นฺติ วุจฺจติ, เตนากาเรน ปวตฺตมานกสฺส อญฺญสฺส กามจฺฉนฺทสฺส นิมิตฺตตฺตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ จาติฯ อากงฺขิตสฺส หิตสุขสฺส อนุปายภูโต มนสิกาโร อนุปายมนสิกาโรฯ ตตฺถาติ นิปฺผาเทตพฺเพ อารมฺมณภูเต จ ทุวิเธปิ สุภนิมิตฺเตฯ

อสุภมฺปีติ อสุภชฺฌานมฺปิฯ ตํ ปน ทสสุ อสุเภสุ เกสาทีสุ จ ปวตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เกสาทีสุ หิ สญฺญา อสุภสญฺญาติ คิริมานนฺทสุตฺเต วุตฺตาติฯ เอตฺถ จตุพฺพิธสฺสปิ อโยนิโสมนสิการสฺส โยนิโสมนสิการสฺส จ ทสฺสนํ นิรวเสสทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตสุ ปน อสุเภ สุภนฺติ อสุภนฺติ จ มนสิกาโร อิธาธิปฺเปโต, ตทนุกุลตฺตา วา อิตเรปีติฯ

โภชเน มตฺตญฺญุโน ถินมิทฺธาภิภวาภาวา โอตารํ อลภมาโน กามราโค ปหียตีติ วทนฺติฯ