เอกตฺถ ปหีนํ เสเสสุปิ ปหีนํ โหตีติ มคฺคสติปฏฺฐานภาวนํ, โลกิยภาวนาย วา สพฺพตฺถ อปฺปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจปิ ขนฺธา โลโก’’ติ หิ จตูสุปิ วุตฺตนฺติฯ

เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[356] สพฺพปฺปการวจเนน อุทฺเทเส ทสฺสิตา อชฺฌตฺตาทิอนุปสฺสนา ปการา จ คหิตาฯ ตตฺถ อนฺโตคธา จุทฺทส ปการา, กายคตาสติสุตฺเต วุตฺตา เกสาทิวณฺณกสิณารมฺมณจตุกฺกชฺฌานปฺปการา, โลกิยาทิปฺปการา จาติ เตปิ คหิตา เอวฯ นิทฺเทเส หิ เอกปฺปการนิทฺเทเสน นิทสฺสนมตฺตํ กตนฺติ, สพฺพปฺปการคฺคหณญฺจ พาหิเรสุปิ เอกเทสสมฺภวโต กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนนฺติ เอตฺถ นนุ เกสโลมนขานํ อตจปริจฺฉินฺนตา ตจสฺส จ อตฺถีติ? ยทิปิ อตฺถิ, ตจปริจฺฉินฺนพหุลตาย ปน ตจปริจฺฉินฺนตา น น โหติ กายสฺสาติ เอวํ วุตฺตํฯ ตโจ ปริยนฺโต อสฺสาติ ตจปริยนฺโตติ วุตฺโตติ เอเตน ปน วจเนน กาเยกเทสภูโต ตโจ คหิโต เอวฯ ตปฺปฏิพทฺธา จ เกสาทโย ตทนุปวิฏฺฐมูลา ตจปริยนฺตาว โหนฺตีติ ทฺวตฺติํสาการสมูโห สพฺโพปิ กาโย ตจปริยนฺโตติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

‘‘ปูรํ นานปฺปการสฺสา’’ติ วุตฺตํ, เก ปน เต ปการา? เยหิ นานปฺปการํ อสุจิ วุตฺตนฺติ เกสา โลมาติอาทิ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘เอเต เกสาทโย อาการา’’ติฯ อาการา ปการาติ หิ เอโก อตฺโถฯ

นิสินฺนสฺส ยาว อปริปฺผนฺทนิสชฺชามูลกํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ยาวตา อุฏฺฐาติ วา, ตาว เอโก นิสชฺชวาโรฯ เยน วิธินา อุคฺคเห กุสโล โหติ, โส สตฺตวิโธ วิธิ ‘‘อุคฺคหโกสลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตํนิพฺพตฺตํ วา ญาณํฯ

ปถวีธาตุพหุลภาวโต มตฺถลุงฺคสฺส กรีสาวสาเน ตนฺติอาโรปนมาหฯ

เอตฺถ ปน มํสํ…เป.… วกฺกํ…เป.… เกสาติ เอวํ วกฺกปญฺจกาทีสุ อนุโลมสชฺฌายํ วตฺวา ปฏิโลมสชฺฌาโย ปุริเมหิ สมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ สฺวายํ เย ปรโต วิสุํ ติปญฺจาหํ, ปุริเมหิ เอกโต ติปญฺจาหนฺติ ฉปญฺจาหํ สชฺฌายา วกฺขมานา, เตสุ อาทิอนฺตทสฺสนวเสน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อนุโลมปฏิโลมสชฺฌาเยปิ หิ ปฏิโลมสชฺฌาโย อนฺติโมติฯ สชฺฌายปฺปการนฺตรํ วา เอตมฺปีติ เวทิตพฺพํฯ หตฺถสงฺขลิกา องฺคุลิปนฺติฯ ลกฺขณปฏิเวธสฺสาติ อสุภลกฺขณปฏิเวธสฺส, ธาตุลกฺขณปฏิเวธสฺส วาฯ

อตฺตโน ภาโค สภาโค, สภาเคน ปริจฺเฉโท สภาคปริจฺเฉโท, เหฏฺฐุปริติริยนฺเตหิ สกโกฏฺฐาสิกเกสนฺตราทีหิ จ ปริจฺเฉโทติ อตฺโถฯ

ธาตุวิภงฺโค (ม. นิ. 3.342 อาทโย) ปุกฺกุสาติสุตฺตํฯ สาธารณวเสนาติ เอตฺตเกเนว สิทฺเธ สพฺพ-คฺคหณํ วณฺณกสิณวเสน จตุกฺกชฺฌานิกสมถสาธารณตฺตสฺส จ ทสฺสนตฺถํฯ

โอกฺกมนวิสฺสชฺชนนฺติ ปฏิปชฺชิตพฺพวชฺเชตพฺเพ มคฺเคติ อตฺโถฯ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณติ เอตฺถ กายานุปสฺสนํ หิตฺวา สุภาทิวเสน คยฺหมานา เกสาทโยปิ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณาเนวาติ เวทิตพฺพาฯ อุกฺกุฏฺฐุกฺกฏฺฐิฏฺฐาเนเยว อุฏฺฐหิตฺวาติ ปุพฺเพ วิย เอกตฺถ กตาย อุกฺกุฏฺฐิยา กเมน สพฺพตาเลสุ ปติตฺวา อุฏฺฐหิตฺวา ปริยนฺตตาลํ อาทิตาลญฺจ อคนฺตฺวา ตโต ตโต ตตฺถ ตตฺเถว กตาย อุกฺกุฏฺฐิยา อุฏฺฐหิตฺวาติ อตฺโถฯ

อธิจิตฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตํฯ อนุยุตฺเตนาติ ยุตฺตปยุตฺเตน, ภาเวนฺเตนาติ อตฺโถฯ สมาธินิมิตฺตํ อุปลกฺขณากาโร สมาธิเยวฯ มนสิ กาตพฺพนฺติ จิตฺเต กาตพฺพํ, อุปฺปาเทตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สมาธิการณํ วา อารมฺมณํ สมาธินิมิตฺตํ อาวชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ฐานํ อตฺถีติ วจนเสโส, ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย, เอตสฺส สํวตฺตนสฺส การณํ อตฺถีติ อตฺโถฯ ตํ วา มนสิกรณํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺยาติ เอตสฺส ฐานํ การณนฺติ อตฺโถฯ น จ ปภงฺคูติ กมฺมนิยภาวูปคมเนน จ ปภิชฺชนสภาวนฺติ อตฺโถฯ

อาลิมฺเปตีติ อาทีเปติ ชาเลติฯ ตญฺจาติ ตํ ปิฬนฺธนวิกติสงฺขาตํ อตฺถํ ปโยชนํฯ

อสฺสาติ สุวณฺณการสฺส อนุโภติ สมฺโภติ สาเธติ ฯ อสฺส วา สุวณฺณสฺส ตํ อตฺถํ สุวณฺณกาโร อนุโภติ ปาปุณาติฯ

อภิญฺญาย อิทฺธิวิธาทิญาเณน สจฺฉิกรณียสฺส อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิกสฺส อภิญฺญาสจฺฉิกรณียสฺสฯ ปจฺจกฺขํ ยสฺส อตฺถิ, โส สกฺขิ, สกฺขิโน ภพฺพตา สกฺขิภพฺพตา, สกฺขิภวนตาติ วุตฺตํ โหติฯ สกฺขิ จ โส ภพฺโพ จาติ วา สกฺขิภพฺโพฯ อยญฺหิ อิทฺธิวิธาทีนํ ภพฺโพ, ตตฺถ จ สกฺขีติ สกฺขิภพฺโพ, ตสฺส ภาโว สกฺขิภพฺพตา, ตํ ปาปุณาติฯ อายตเนติ ปุพฺพเหตาทิเก การเณ สติฯ

สีติภาวนฺติ นิพฺพานํ, กิเลสทรถวูปสมํ วาฯ สมฺปหํเสตีติ สมปวตฺตํ จิตฺตํ ตถาปวตฺติยา ปญฺญาย โตเสติ อุตฺเตเชติฯ ยทา วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ ภาวนาย น ปกฺขนฺทติ, ตทา ชาติอาทีนิ สํเวควตฺถูนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สมฺปหํเสติ สมุตฺเตเชติฯ

ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนา, กถํ? ทฺเว เกสา เอกโต นตฺถีติฯ อาสโยติ นิสฺสโย, ปจฺจโยติ อตฺโถฯ

นขา ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ วิสุํ ววตฺถิตตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว นขา เอกโต นตฺถี’’ติ อาหาติฯ

สุขุมมฺปีติ ยถาวุตฺตโอฬาริกจมฺมโต สุขุมํ อนฺโตมุขจมฺมาทิฯ โกฏฺฐาเสสุ วา ตเจน ปริจฺฉินฺนตฺตา ยํ ทุรุปลกฺขณียํ, ตํ ‘‘สุขุม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตญฺหิ วุตฺตนเยน ตจํ วิวริตฺวา ปสฺสนฺตสฺส ปากฏํ โหตีติฯ

ตาลคุฬปฏลํ นาม ปกฺกตาลผลลสิกํ ตาลปฏฺฏิกาย ลิมฺปิตฺวา สุกฺขาเปตฺวา อุทฺธริตฺวา คหิตปฏลํฯ

เอวํ ติมตฺตานีติ เอวํ-มตฺต-สทฺเทหิ โคปฺผกฏฺฐิกาทีนิ อวุตฺตานิปิ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ กีฬาโคฬกานิ สุตฺเตน พนฺธิตฺวา อญฺญมญฺญํ ฆฏฺเฏตฺวา กีฬนโคฬกานิฯ

ตตฺถ ชงฺฆฏฺฐิกสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานนฺติ ชณฺณุกฏฺฐิมฺหิ ปวิสิตฺวา ฐิตฏฺฐานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตน อฏฺฐินา ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ ยํ กฏิฏฺฐิโน, ตํ อคฺคฉินฺนมหาปุนฺนาคผลสทิสํฯ สีสกปฏฺฏเวฐกํ เวเฐตฺวา ฐปิตสีสมยํ ปฏฺฏกํฯ

สุตฺตกนฺตนสลากาวิทฺธา โคฬกา วฏฺฏนาติ วุจฺจนฺติ, วฏฺฏนานํ อาวลิ วฏฺฏนาวลิฯ อวเลขนสตฺถกํ อุจฺฉุตจาวเลขนสตฺถกํฯ

วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ วกฺกปริยนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ

สกฺขรสุธาวณฺณนฺติ มรุมฺเปหิ กตสุธาวณฺณํฯ ‘‘เสตสกฺขรสุธาวณฺณ’’นฺติ จ ปาฐํ วทนฺติ, เสตสกฺขราวณฺณํ สุธาวณฺณญฺจาติ อตฺโถฯ

ยตฺถ อนฺนปานํ นิปติตฺวา ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธฯ

วิสมจฺฉินฺนกลาโป วิสมํ อุทกํ ปคฺฆรติ, เอวเมว สรีรํ เกสกูปาทิวิวเรหิ อุปริ เหฏฺฐา ติริยญฺจ วิสมํ ปคฺฆรตีติ ทสฺเสตุํ วิสมจฺฉินฺน-คฺคหณํ กโรติฯ

อติกฏุกอจฺจุณฺหาทิโก วิสภาคาหาโร อุณฺหกาเล ปวตฺตมานานํ ธาตูนํ วิสภาคตฺตาฯ

เอกตฺตารมฺมณพเลเนว วาติ วิกฺขมฺภิตนีวรเณน สุสมาหิตจิตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส นานารมฺมณวิปฺผนฺทนวิรเหน เอกสภาวสฺส อารมฺมณสฺส วเสนฯ ตญฺหิ เอกตฺตารมฺมณํ อุปฏฺฐหมานเมว อตฺตนิ อภิรติํ, สาติสยํ ผรณปีติํ, อิฏฺฐาการานุภวนญฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทติฯ น หิ อภิรติโสมนสฺเสหิ วินา อนติกฺกนฺตปีติสุขสฺส เอกตฺตุปฏฺฐานํ อตฺถีติฯ

อวิเสสโต ปน สาธารณวเสนาติ ปฏิกูลธาตุวณฺณวิเสสํ อกตฺวา สมถวิปสฺสนาสาธารณวเสนาติ อตฺโถฯ ติวิเธนาติ อนุโลมาทินา วกฺขมาเนนฯ ฉ มาเสติ อทฺธมาเส อูเนปิ มาสปริจฺเฉเทน ปริจฺฉิชฺชมาเน สชฺฌาเย ฉ มาสา ปริจฺเฉทกา โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปริจฺฉิชฺชมานสฺส มาสนฺตรคมนนิวารณญฺหิ ฉมาสคฺคหณํ, น สกลฉมาเส ปริวตฺตทสฺสนตฺถํฯ อาจริยาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ

ลกฺขณนฺติ ธาตุปฏิกูลลกฺขณํฯ ชนํ น อรหนฺตีติ อชญฺญา, ชเน ปเวเสตุํ อยุตฺตา ชิคุจฺฉนียาติ วุตฺตํ โหติฯ

ปฏิปาฏิยา อฏฺฐีนีติ ปฏิปาฏิยา อฏฺฐีนิ โกฏิยา ฐิตานิฯ

น เอตฺถ โกจิ อตฺตา นาม อตฺถิ, อฏฺฐีนิ เอว อฏฺฐิปุญฺชมตฺโต เอวายํ สงฺฆาโฏติ ทสฺเสติ ฯ อเนกสนฺธิยมิโตติ อเนเกหิ สนฺธีหิ ยมิโต สมฺพทฺโธ โส อฏฺฐิปุญฺโชติ ทสฺเสติฯ น เกหิจีติ ยเมนฺตํ อตฺตานํ ปฏิเสเธติฯ โจทิโต ชราย มรณาภิมุขคมเนน โจทิโตฯ

มหาภูตํ อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ ‘‘นีลํ ปีตํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธ’’นฺติอาทินาฯ อุปาทารูปํ มหาภูเตน ตนฺนิสฺสิตสฺส ตสฺส ตโต พหิ อภาวาฯ ฉายาตปานํ อาตปปจฺจยฉายุปฺปาทกภาโว อญฺญมญฺญปริจฺเฉทกตาฯ รูปกฺขนฺธสฺส ปริคฺคหิตตฺตา ตทนฺโตคธานํ จกฺขาทิอายตนทฺวารานํ วเสน ตํตํทฺวาริกา อรูปิโน ขนฺธา ปากฏา โหนฺติ, อายตนานิ จ ทฺวารานิ จ อายตนทฺวารานีติ วา อตฺโถฯ เตน รูปายตนาทีนญฺจ วเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ

สปฺปจฺจยาติ สปฺปจฺจยภาวา, ปจฺจยายตฺตํ หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สมาโน วา สทิโส ยุตฺโต ปจฺจโย สปฺปจฺจโย, ตสฺมา สปฺปจฺจยาฯ

เอตฺตโกติ ยถาวุตฺเตน อากาเรน ปคุโณ โกฏฺฐาโสฯ อุคฺคโหว อุคฺคหสนฺธิฯ วณฺณาทิมุเขน หิ อุปฏฺฐานํ เอตฺถ สนฺธียติ สมฺพชฺฌตีติ ‘‘สนฺธี’’ติ วุจฺจติฯ

อุปฏฺฐาตีติ วณฺณาทิวเสน อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตติ นาติทูรนาจฺจาสนฺนคมนาคมนสมฺปนฺนนฺติ เอกงฺคํ, ทิวา อพฺโพกิณฺณํ รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอกํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสนฺติ เอกํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรน อุปฺปชฺชติ จีวร…เป.… ปริกฺขาโรติ เอกํ, ตสฺมิํ ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตาติ เอกํ (อ. นิ. 10.11)ฯ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตนาติ อปฺปาพาธาสาเฐยฺยสทฺธาปญฺญาวีริเยหิ ปธานิยงฺเคหิ สมนฺนาคเตนฯ

อุฏฺฐานกทายนฺติ เตหิ เขตฺเตหิ อุฏฺฐานกํ, เตหิ ทาตพฺพธญฺญนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อฏฺฐกุมฺภทายกเขตฺตํ วิย มุขโธวนกิจฺจํ, โสฬสกุมฺภทายกํ วิย ขาทนภุญฺชนกิจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ ลหุกครุกภาวโตฯ ตโต ปน ยํ ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ, ตํ อญฺญญฺจ ทฺวตฺติํสาการมนสิกาเรน จ นิวตฺตตีติ อาห ‘‘เอตฺเถว กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติฯ เอตฺตาวตาติ เอกทิวสํ ติํส วาเร มนสิการฏฺฐปเนนฯ

สหสฺสุทฺธารํ สาเธตฺวาติ สหสฺสวฑฺฒิตํ อิณํ โยเชตฺวาฯ อุทฺธริตพฺโพติ อุทฺธาโรติ หิ วฑฺฒิ วุจฺจตีติฯ สุทฺธจิตฺเตนาติ วิกฺเขปาทิกิเลสวิรหิตจิตฺเตนฯ เกสาทีสุ ตเจ รชฺชนฺตา สุจฺฉวิจมฺมํ ตโจติ คเหตฺวา ‘‘สุวณฺณาทิวณฺโณ เม ตโจ’’ติอาทินา รชฺชนฺติฯ

เตสุ ทฺเว เอกมคฺคํ ปฏิปชฺชมานา นาม น โหนฺตีติ ยถา ตถา วา ปลายนฺตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ราคาทิวตฺถุภาเวน ทฺวตฺติํสาการานํ โจรสทิสตา อนตฺถาวหตา ทฏฺฐพฺพาฯ

กมฺมเมว วิเสสาธิคมสฺส ฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํ ภาวนา วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘มนสิกโรนฺตสฺส อปฺปนํ ปาปุณาตี’’ติฯ กมฺมสฺส วา ภาวนาย ฐานํ อารมฺมณํ อปฺปนารมฺมณภาวูปคมเนน อปฺปนํ ปาปุณาตีติ วุตฺตํฯ

มานชาติโกติ เอเตน ลงฺฆนสมตฺถตาโยเคน อุปสมรหิตตํ ทสฺเสติฯ จิตฺตมฺปิ หิ ตถา นานารมฺมเณสุ วฑฺฒิตํ อุปสมรหิตนฺติ ทสฺเสตพฺพนฺติฯ

หตฺเถ คหิตปญฺหวตฺถุ ปากติกเมวาติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตตํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ หิ วุตฺตํ –

‘‘มาลกตฺเถโร กิร ทีฆภาณกอภยตฺเถรํ หตฺเถ คเหตฺวา ‘อาวุโส อภย, อิมํ ตาว ปญฺหํ อุคฺคณฺหาหี’ติ วตฺวา อาห ‘มาลกตฺเถโร ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาเสสุ ทฺวตฺติํสปฐมชฺฌานลาภี, สเจ รตฺติํ เอกํ, ทิวา เอกํ สมาปชฺชติ, อติเรกฑฺฒมาเสน ปุน สมฺปชฺชติฯ สเจ ปน เทวสิกํ เอกเมว สมาปชฺชติ, อติเรกมาเสน ปุน สมฺปชฺชตี’’’ติฯ

อิทํ ปน เอกํ มนสิกโรนฺตสฺส เอกํ ปาฏิเยกฺกํ มนสิกโรนฺตสฺส ทฺวตฺติํสาติ เอตสฺส สาธนตฺถํ นิทสฺสนวเสน อานีตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อนุปาทินฺนกปกฺเข ฐิตานีติ เอเตน เจติยปพฺพตวาสี มหาติสฺสตฺเถโร วิย, สงฺฆรกฺขิตตฺเถรุปฏฺฐากสามเณโร วิย จ อนุปาทินฺนกปกฺเข ฐเปตฺวา คเหตุํ สกฺโกนฺตสฺส ทสวิธาสุภวเสน ชีวมานกสรีเรปิ อุปฏฺฐิเต อุปจารปฺปตฺติ ทสฺสิตา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘อตฺถิสฺส กาเย’’ติ ปน สตฺตวเสน เกสาทีสุ คยฺหมาเนสุ ยถา ‘‘อิมสฺมิํ กาเย’’ติ สตฺต-คฺคหณรหิเต อหํการวตฺถุมฺหิ วิทฺธสฺตาหํกาเร สทา สนฺนิหิเต ปากเฏ จ อตฺตโน กาเย อุปฏฺฐานํ โหติ, น ตถา ตตฺถาติ อปฺปนํ อปฺปตฺตา อาทีนวานุปสฺสนาว ตตฺถ โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อสุภานุปสฺสนาสงฺขาตา ปน วิปสฺสนาภาวนา โหตีติ เวทิตพฺพา’’ติฯ

[357] อาทิมฺหิ เสวนา อาเสวนา, วฑฺฒนํ ภาวนา, ปุนปฺปุนํ กรณํ พหุลีกมฺมนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

[362] วตฺถุปริญฺญายาติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ วตฺถุภูตสฺส กายสฺส ปริชานเนนฯ อปฺปิตาติ คมิตา, สา จ วินาสิตตาติ อาห ‘‘วินาสิตา’’ติฯ อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อปฺปิตาติ อยมตฺโถ นิรุตฺติสิทฺธิยา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วิคตนฺตา กตาติ อิทานิ กาตพฺโพ อนฺโต เอเตสํ นตฺถีติ วิคตนฺตา, เอวํภูตา กตาติ อตฺโถฯ กมฺมเมว วิเสสาธิคมสฺส ฐานํ กมฺมฏฺฐานํ, กมฺเม วา ฐานํ ภาวนารมฺโภ กมฺมฏฺฐานํ, ตญฺจ อนุปสฺสนาติ อาห ‘‘อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ, อนุปสฺสนาย วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[363] สมฺปชานสฺส เวทิยนํ สมฺปชานเวทิยนํฯ วตฺถุนฺติ สุขาทีนํ อารมฺมณมาห, เตน วตฺถุ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ วตฺถุอารมฺมณาติ สมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ โวหารมตฺตํ โหตีติ เอเตน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ อิทํ โวหารมตฺเตน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

วีริยสมาธิํ โยเชตฺวาติ อธิวาสนวีริยสฺส อธิมตฺตตาย ตสฺส สมตาย อุภยํ สห โยเชตฺวาฯ สห ปฏิสมฺภิทาหีติ โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทาหิ สหฯ โลกิยานมฺปิ วา สติ อุปฺปตฺติกาเล ตตฺถ สมตฺถตํ สนฺธาย ‘‘สห ปฏิสมฺภิทาหี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ