‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตฺถ วิย ภเวกเทเส วิสุํ ปุพฺเพ อคฺคหิเต ภว-สทฺโท ปจฺจยโสธนตฺถํ อาทิโต วุจฺจมาโน นิรวเสสโพธโก โหติ, น นาม-สทฺโทฯ เอวํสภาวา หิ เอตา นิรุตฺติโยติ อิมินาวา อธิปฺปาเยน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา อวิชฺชาติปิ วุตฺตํ สิยา’’ติ อาหาติ ทฏฺฐพฺพํ, อิมินาว อธิปฺปาเยน ‘‘ภวสฺส นิปฺปเทสตฺตา ภวปจฺจยาปิ อุปาทานนฺติ น วุตฺต’’นฺติ อยมตฺโถ อญฺญมญฺญปจฺจยวาเร วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตาติ เอเตน ชาติชรามรณานํ อวิชฺชาย ปจฺจยภาโว อนุญฺญาโต วิย โหติฯ ชายมานานํ ปน ชาติ, น ชาติยา ชายมานา, ชียมานมียมานญฺจ ชรามรณํ, น ชรามรณสฺส ชียมานมียมานาติ ชาติอาทีนิ เอกจิตฺตกฺขเณ น อวิชฺชาย ปจฺจโย โหนฺติ, ตสฺมา อสมฺภวโต เอว ตมฺมูลกา นยา น คหิตา, ปจฺเฉโทปิ ปน อตฺถีติ ‘‘ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ

มาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[248-249] อุปาทานสฺส อุปาทานปจฺจยตฺตํ อาปชฺเชยฺยาติ นนุ นายํ โทโสฯ กามุปาทานญฺหิ ทิฏฺฐุปาทานสฺส, ตญฺจ อิตรสฺส ปจฺจโย โหตีติ? สจฺจํ, กามุปาทานสฺส ปน ตณฺหาคหเณน คหิตตฺตา นาเม วิย วิเสสปจฺจยตฺตาภาวา จ อุปาทานคฺคหเณน ตณฺหาปจฺจยา ภวสฺส จ ปจฺจยภูตา ทิฏฺฐิ เอว คหิตาติ อยํ โทโส วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา จ อุปาทานฏฺฐาเน ปจฺจยุปฺปนฺนํ ปจฺจโย จ เอกเมว, ตสฺมา ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส, นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ เอเตสํ นิทฺเทเสสุ วิย ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตสฺส นิทฺเทเส ปจฺจโย วิสุํ น วิภตฺโตฯ สติปิ วา ภวสฺส ปจฺจยภาเวน กามุปาทานสฺสปิ คหเณ ‘‘ฐเปตฺวา อุปาทาน’’นฺติ อวุจฺจมาเน กามุปาทานํ กามุปาทานสฺส, ทิฏฺฐิ จ ทิฏฺฐิยา ปจฺจโยติ อาปชฺเชยฺยาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตานิวารณตฺถํ ‘‘ฐเปตฺวา อุปาทาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

[252] จกฺขายตนาทิอุปตฺถมฺภกสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส ชนกํ วิญฺญาณํ จกฺขายตนุปจยาทีนํ ปจฺจโยติ วุตฺตํ ตทชนกมฺปีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ยสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตาสมฺปิ หีติ อุตุอาหารชสนฺตตีนมฺปิ หิ อุปตฺถมฺภกสมุฏฺฐาปนปจฺฉาชาตปจฺจยวเสน วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหติ เอวาติ อตฺโถฯ

[254] ยถานุรูปนฺติ มหาภูตสงฺขาตํ ปญฺจนฺนํ สหชาตาทิปจฺจโย, วตฺถุสงฺขาตํ ฉฏฺฐสฺส ปุเรชาตาทิปจฺจโย, นามํ ปญฺจนฺนํ ปจฺฉาชาตาทิปจฺจโย, ฉฏฺฐสฺส สหชาตาทิปจฺจโยติ เอสา ยถานุรูปตาฯ

[264] ยสฺสาติ ยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส นามสฺส วิญฺญาณสฺส สมฺปยุตฺตปจฺจยภาโว โหตีติ โยเชตพฺพํฯ

[272] ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ นาม’’นฺติ ผสฺสปจฺจยภาเวน วตฺตพฺพสฺเสว นามสฺส อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนน ปวตฺติ ทสฺสิตาติ ‘‘ฐเปตฺวา ผสฺส’’นฺติ ปุน วจเน โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ น วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปี’’ติอาทิมาหฯ

[280] ยสฺมา อธิโมกฺโขปิ นตฺถิ, ตสฺมา อุปาทานฏฺฐานํ ปริหีนเมวาติ สมฺพนฺโธฯ พลวกิเลเสน ปน ปทปูรณสฺส การณํ ตณฺหาย อภาโว โทมนสฺสสหคเตสุ วุตฺโต เอวาติ ตสฺส เตน สมฺพนฺโธ โยเชตพฺโพฯ สพฺพตฺถาติ ตติยจิตฺตาทีสุ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’ติอาทิมฺหิ วิสฺสชฺชนเมว วิเสสํ ทสฺเสตฺวา ปาฬิ สํขิตฺตาฯ เหฏฺฐาติ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑาทีสุฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กุสลาพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา

[292] ปสาโทติ สทฺธาฯ