เมนู

ตญฺหิ อปตฺถฏํ อวิตฺถตญฺจ ปถวิํ อากาสญฺจ ปตฺถรนฺโต วิตฺถารยนฺโต วิย จ เอเกกจิตฺตาวรุทฺธํ อกตฺวา สพฺพสตฺตสพฺพจิตฺตสาธารณวเสน ปตฺถฏวิตฺถตํ กตฺวา สุตฺตนฺตภาชนีเยน ภควา ทสฺเสติฯ ตตฺถ นานาจิตฺตวเสนาติ อสหชาตานํ สหชาตานญฺจ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ นานาจิตฺตคตานํ ทสฺสิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นว มูลปทานิ เอเตสนฺติ นวมูลปทา, นยาฯ ‘‘เอเกเกน นเยน จตุนฺนํ จตุนฺนํ วารานํ สงฺคหิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ, เอตฺถ ‘‘เอเกเกน จตุกฺเกนา’’ติ วตฺตพฺพํฯ นยจตุกฺกวารา หิ เอตฺถ ววตฺถิตา ทสฺสิตานํ จตุกฺกานํ นยภาวาติฯ

1. ปจฺจยจตุกฺกวณฺณนา

อวิชฺชํ องฺคํ อคฺคเหตฺวา ตโต ปรํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติอาทีนิ ปจฺจยสหิตานิ ปจฺจยุปฺปนฺนานิ องฺคภาเวน วุตฺตานีติ อาห ‘‘น, ตสฺส อนงฺคตฺตา’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา นิทฺเทเส (วิภ. 226) ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา’’ติ อวิชฺชํ วิสุํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติอาทินา ตํตํปจฺจยวนฺโต สงฺขาราทโย วิสฺสชฺชิตาติฯ ตีสุ ปกาเรสุ ปฐมปฐมวาโร ทุติยวาราทีสุ ปวิสนฺโต ปจฺจยวิเสสาทิสพฺพนานตฺตสาธารณตฺตา เต วารวิเสเส คณฺหาตีติ ‘‘สพฺพสงฺคาหโก’’ติ วุตฺโตฯ ปฐมวาโร เอว หิ น เกวลํ ฉฏฺฐายตนเมว, อถ โข นามญฺจ ผสฺสสฺส ปจฺจโย, นามํ วา น เกวลํ ฉฏฺฐายตนสฺเสว, อถ โข ผสฺสสฺสาปีติ ปจฺจยวิเสสทสฺสนตฺถํ, เยน อตฺถวิเสเสน มหานิทานสุตฺตเทสนา ปวตฺตา, ตํทสฺสนตฺถญฺจ ฉฏฺฐายตนงฺคํ ปริหาเปตฺวา วุตฺโตติ ตสฺส ทุติยวาเร จ ปเวโส วุตฺโต, น สพฺพงฺคสโมโรธโตฯ

ยตฺถาติ วารจตุกฺเก เอเกกวาเร จฯ อญฺญถาติ สุตฺตนฺตภาชนียโต อญฺญถา สงฺขาโรติ วุตฺตํฯ อวุตฺตนฺติ ‘‘รูปํ สฬายตน’’นฺติ, เตสุปิ จ วาเรสุ จตูสุปิ โสกาทโย อวุตฺตา สุตฺตนฺตภาชนีเยสุ วุตฺตาฯ ตตฺถ จ วุตฺตเมว อิธ ‘‘ฉฏฺฐายตน’’นฺติ อญฺญถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สพฺพฏฺฐานสาธารณโตติ วุตฺตนเยน สพฺพวารสาธารณโต, สพฺพวิญฺญาณปวตฺติฏฺฐานภวสาธารณโต วาฯ วินา อภาเวน วิญฺญาณสฺส ขนฺธตฺตยมฺปิ สมานํ ผลํ ปจฺจโย จาติ อาห ‘‘อวิเสเสนา’’ติฯ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. 1.204; สํ. นิ. 2.43) วจนโต ปน วิญฺญาณํ ผสฺสสฺส วิเสสปจฺจโยติ ตสฺส ผสฺโส วิสิฏฺฐํ ผลํ, สติปิ ปจฺจยสมฺปยุตฺตานํ อาหารปจฺจยภาเว มโนสญฺเจตนาย วิญฺญาณาหรณํ วิสิฏฺฐํ กิจฺจนฺติ สงฺขาโร จสฺส วิสิฏฺโฐ ปจฺจโยฯ

อจิตฺตกฺขณมตฺตานีติ จิตฺตกฺขณปฺปมาณรหิตานิฯ ตสฺสตฺโถติ ตสฺส วุตฺตสฺส อวิชฺชาทิกสฺส อตฺโถ สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

เหตุกาทีนีติ เอตฺถ ยสฺมิํ จตุกฺเก เหตุก-สทฺโท วุตฺโต, ตํ เหตุก-สทฺทสหจริตตฺตา ‘‘เหตุก’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เหตุ-สทฺโท คติสูจโก อวิคตตา จ วิคตตานิวารณวเสน คติ เอว โหตีติ เหตุกจตุกฺกํ อวิคตปจฺจยวเสน วุตฺตนฺติ วุตฺตํฯ

ติธา จตุธา ปญฺจธา วาติ วา-สทฺโท ‘‘ฉธา วา’’ติปิ วิกปฺเปตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ สมาธิ หิ สาธารเณหิ ตีหิ ฌานินฺทฺริยมคฺคปจฺจเยหิ จ ปจฺจโยติฯ อุปาทานํ ภวสฺส มคฺคปจฺจเยน จาติ สตฺตธาติ กามุปาทานวชฺชานํ วเสน วทติฯ กามุปาทานํ ปน ยถา ภวสฺส ปจฺจโย โหติ, โส ปกาโร ตณฺหายํ วุตฺโต เอวาติ น วุตฺโตฯ

อิมสฺมิํ จตุกฺเก สหชาตปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺตีติ วจนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อตฺโถ หิ น กตฺถจิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ยถาสเกหิ ปจฺจโย น โหติ, สหชาตปจฺจยวเสเนว ปน อิมสฺส จตุกฺกสฺส วุตฺตตฺตา โสเยเวตฺถ โหตีติ วทนฺติฯ ปฐมวาโรติ ปฐมจตุกฺโกติ เอวํ วตฺตพฺพํฯ ภวาทีนํ ตถา อภาวนฺติ ยทิ สหชาตปจฺจยวเสเนว ปฐมจตุกฺโก วุตฺโต, ภโว ชาติยา, ชาติ จ มรณสฺส สหชาตปจฺจโย น โหตีติ ยถา อวิคตจตุกฺกาทีสุ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ ภวเหตุกา’’ติอาทิ น วุตฺตํ ภวาทีนํ อวิคตาทิปจฺจยตาย อภาวโต, เอวมิธาปิ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ ปจฺจยวจนเมว หิ เตสํ สหชาตสูจกํ อาปนฺนํ อวิคตจตุกฺกาทีสุ วิย อิธ ปจฺจยวิเสสสูจกสฺส วจนนฺตรสฺส อภาวา, น จ ตํ น วุตฺตํ, น จ ภวาทโย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา น สหชาตปจฺจยวเสเนวายํ จตุกฺโก วุตฺโตฯ เสสปจฺจยานญฺจ สมฺภวนฺติ อิทํ ‘‘ภวาทีน’’นฺติ เอเตน สห อโยเชตฺวา สามญฺเญน อวิชฺชาทีนํ สหชาเตน สห เสสปจฺจยภาวานญฺจ สมฺภวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ปจฺจยวิเสสสูจกสฺส วจนนฺตรสฺส อภาวา สหชาตโต อญฺเญ ปจฺจยภาวา อวิชฺชาทีนํ น สมฺภวนฺตีติ สหชาตปจฺจยวเสเนวายํ จตุกฺโก อารทฺโธติ วุจฺเจยฺย, น จ เต น สมฺภวนฺติ, ตสฺมา นายํ ตถา อารทฺโธติฯ

‘‘มหานิทานสุตฺตนฺเต เอกาทสงฺคิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ปน ‘‘นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.97) ทฺวิกฺขตฺตุํ อาคเต นามรูเป เอกธา คหิเต นวงฺคิโก, ทฺวิธา คหิเต ทสงฺคิโก วุตฺโต, อญฺญตฺถ ปน วุตฺเตสุ อวิชฺชาสงฺขาเรสุ อทฺธตฺตยทสฺสนตฺถํ โยชิยมาเนสุ เอกาทสงฺคิโก โหตีติ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ มหานิทานสุตฺตนฺตเทสนาย ปริคฺคหตฺถนฺติ ตตฺถ หิ จกฺขายตนาทีนิ วิย รูเป ฉฏฺฐายตนญฺจ นาเม อนฺโตคธํ กตฺวา ผสฺสสฺส นิรวเสสรูปปจฺจยํ วิย นิรวเสสนามปจฺจยญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘นามรูปปจฺจยา ผสฺโส’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ตตฺถ ทสฺสิตวิเสสทสฺสเนน ตํเทสนาปริคฺคหตฺถํ เอกจิตฺตกฺขณิเก ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ฉฏฺฐายตนํ นามนฺโตคธํ กตฺวา ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

รูปปฺปวตฺติเทสํ สนฺธาย เทสิตตฺตา ‘‘อิมสฺสา’’ติ วจนเสโส, น ปุริมานนฺติ, เตเนว ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิมาหฯ

โยนิวเสน โอปปาติกานนฺติ เจตฺถ สํเสทชโยนิกาปิ ปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ปธานาย วา โยนิยา สพฺพปริปุณฺณายตนโยนิํ ทสฺเสตุํ ‘‘โอปปาติกาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ สงฺคหนิทสฺสนวเสเนว หิ ธมฺมหทยวิภงฺเคปิ (วิภ. 1009) ‘‘โอปปาติกานํ เปตาน’’นฺติอาทินา โอปปาติกคฺคหณเมว กตํ, น สํเสทชคฺคหณนฺติฯ เอกจิตฺตกฺขเณ ฉหายตเนหิ ผสฺสสฺส ปวตฺติ นตฺถิ, น เจกสฺส อกุสลผสฺสสฺส ฉฏฺฐายตนวชฺชํ อายตนํ สมานกฺขเณ ปวตฺตมานํ ปจฺจยภูตํ อตฺถิ, อารมฺมณปจฺจโย เจตฺถ ปวตฺตโก น โหตีติ น คยฺหติ, ตสฺมา ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยสฺมา ปเนโส’’ติอาทิมาหฯ

ปุริมโยนิทฺวเย สมฺภวนฺตมฺปิ เกสญฺจิ สฬายตนํ กลลาทิกาเล น สมฺภวตีติ ‘‘สทา อสมฺภวโต’’ติ อาหฯ

ปจฺฉิมโยนิทฺวเย ปน เยสํ สมฺภวติ, เตสํ สทา สมฺภวตีติฯ อิโตติ อิมสฺมา จตุกฺกโต, นยโต วา, โย วิเสโสฯ

ปจฺจยจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เหตุจตุกฺกวณฺณนา

[244] ชาติกฺขณมตฺเต เอว อภาวโตติ ตโต อุทฺธํ ภาวโตติ อตฺโถฯ อวิคตปจฺจยนิยมาภาวโต ภเว อุปาทานเหตุกคฺคหณํ น กตํ, อภาวโต อวิคตปจฺจยสฺส ชาติอาทีสุ ภวเหตุกาทิคฺคหณํ น กตนฺติ โยเชตพฺพํฯ ยถา ปน ยาว วตฺถุ, ตาว อนุปลพฺภมานสฺส วิญฺญาณสฺส วตฺถุ อวิคตปจฺจโย โหติ วิญฺญาณโต อุทฺธํ ปวตฺตนกมฺปิ, เอวํ อุปาทานํ ภวสงฺคหิตานํ ชาติอาทีนํ, ภโว จ ชาติยา อวิคตปจฺจโย สิยาฯ อถ น สิยา, สงฺขารกฺขนฺเธ ชาติอาทีนํ สงฺคหิตตฺตา วิญฺญาณํ นามสฺส, นามญฺจ อตกฺขณิกสมฺภวา ฉฏฺฐายตนสฺส อวิคตปจฺจโย น สิยาติ อิธ วิย ตตฺถาปิ เหตุกคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ สิยา, ตสฺมา ยาว อุปาทานํ, ตาว ชาติอาทีนํ อนุปลพฺโภ, ชาติกฺขณมตฺเต เอว ภวสฺส อภาโว จ การณนฺติ น สกฺกา กาตุํฯ สงฺขตลกฺขณานํ ปน ชาติอาทีนํ อสภาวธมฺมานํ ภเวน สงฺคหิตตฺตา อสภาวธมฺมสฺส จ ปรมตฺถโต ภวนฺตรสฺส อภาวโต เหตุอาทิปจฺจยา น สนฺตีติ ภวสฺส อุปาทานํ น นิยเมน อวิคตปจฺจโย, ภโว ปน ชาติยา, ชาติ ชรามรณสฺส เนว อวิคตปจฺจโยติ อวิคตปจฺจยนิยมาภาวโต อภาวโต จ อวิคตปจฺจยสฺส ภวาทีสุ เหตุกคฺคหณํ น กตนฺติ ยุตฺตํฯ

นนุ เอวํ ‘‘นามํ วิญฺญาณเหตุกํ ฉฏฺฐายตนํ นามเหตุก’’นฺติ วจนํ น วตฺตพฺพํฯ น หิ นามสงฺคหิตานํ ชาติอาทีนํ อวิคตปจฺจโย อญฺญสฺส อวิคตปจฺจยภาโว จ อตฺถิ อสภาวธมฺมตฺตาติ? น, เตสํ นาเมน อสงฺคหิตตฺตาฯ