อาทิ-สทฺเทน อสปฺปุริสูปนิสฺสยํ ปุพฺเพ จ อกตปุญฺญตํ อตฺตมิจฺฉาปณิธิตญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ตทนฺโตคธา เอวาติ ตสฺมิํ ทุจฺจริตนิพฺพตฺเต สุจริตนิพฺพตฺเต จ กามภเว อนฺโตคธา เอวาติ อตฺโถฯ

อนฺโตคธาติ จ สญฺญาภวปญฺจโวการภวานํ เอกเทเสน อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํฯ น หิ เต นิรวเสสา กามภเว อนฺโตคธาติฯ สปฺปเภทสฺสาติ สุคติทุคฺคติมนุสฺสาทิปฺปเภทวโตฯ กเมน จ อวตฺวา สีลพฺพตุปาทานสฺส อนฺเต ภวปจฺจยภาววจนํ อตฺตวาทุปาทานํ วิย อภิณฺหํ อสมุทาจรณโต อตฺตวาทุปาทานนิมิตฺตตฺตา จฯ

เหตุปจฺจยปฺปเภเทหีติ เอตฺถ มคฺคปจฺจโย จ วตฺตพฺโพฯ ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ หิ มคฺคปจฺจยา โหนฺตีติฯ

ภวปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทสวณฺณนา

[235] อุปปตฺติภวุปฺปตฺติเยว ชาตีติ อาห ‘‘น อุปปตฺติภโว’’ติฯ ชายมานสฺส ปน ชาติ ชาตีติ อุปปตฺติภโวปิ อสติ อภาวา ชาติยา ปจฺจโยติ สกฺกา วตฺตุํฯ ชายมานรูปปทฏฺฐานตาปิ หิ รูปชาติยา วุตฺตา ‘‘อุปจิตรูปปทฏฺฐาโน (ธ. ส. อฏฺฐ. 641) อุปจโย, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานา สนฺตตี’’ติฯ

ขนฺธานํ ชาตานํ อุญฺญาตตานุญฺญาตตาจ หีนปณีตตาฯ อาทิ-สทฺเทน สุวณฺณทุพฺพณฺณาทิวิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ อชฺฌตฺตสนฺตานคตโต อญฺญสฺส วิเสสการกสฺส การณสฺส อภาวา ‘‘อชฺฌตฺตสนฺตาเน’’ติ อาหฯ

เตน เตนาติ ญาติพฺยสนาทินา ชรามรณโต อญฺเญน ทุกฺขธมฺเมนฯ อุปนิสฺสยโกฏิยาติ อุปนิสฺสยํเสน, อุปนิสฺสยเลเสนาติ อตฺโถฯ โย หิ ปฏฺฐาเน อนาคโต สติ ภาวา อสติ จ อภาวา สุตฺตนฺติกปริยาเยน อุปนิสฺสโย, โส ‘‘อุปนิสฺสยโกฏี’’ติ วุจฺจติฯ

ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภวจกฺกกถาวณฺณนา

[242] สมิตนฺติ สงฺคตํ, อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ อตฺโถฯ กามยานสฺสาติ กามยมานสฺส, กาโม ยานํ เอตสฺสาติ วา กามยาโน, ตสฺส กามยานสฺสฯ รุปฺปตีติ โสเกน รุปฺปติฯ

ปริยุฏฺฐานตาย ติฏฺฐนสีโล ปริยุฏฺฐานฏฺฐายีฯ ‘‘ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน’’ติ วา ปาโฐ, ตตฺถ ปริยุฏฺฐาตีติ ปริยุฏฺฐํ, ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐํ, เตน ติฏฺฐตีติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ ‘‘มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย เววณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมตี’’ติ (อิติวุ. 83) วุตฺตานิ ปญฺจ มรณปุพฺพนิมิตฺตานีติ อตฺโถฯ ตานิ หิ ทิสฺวา กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสงฺขาเต อุปปตฺติภเว ภวฉนฺทพเลน เทวานํ พลวโสโก อุปฺปชฺชตีติฯ พาโลติ อวิทฺวาฯ เตน อวิชฺชาย การณภาวํ ทสฺเสติฯ ติวิธนฺติ ตสฺสารุปฺปกถาสวนกมฺมการณาทสฺสนมรณกาลกมฺโมปฏฺฐานนิทานํ โสกาทิทุกฺขํฯ อาสเว สาเธนฺตีติ อาสเว คเมนฺติ โพเธนฺตีติ อตฺโถฯ

เอวํ สตีติ อวิทิตาทิตาย อนาทิภาเว สติฯ อาทิมตฺตกถนนฺติอาทิ เอตสฺส อตฺถีติ อาทิมํ, ภวจกฺกํฯ ตสฺส ภาโว อาทิมตฺตํ, ตสฺส กถนํ อาทิมตฺตกถนํฯ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ วา มตฺต-สทฺโท, สติ อนาทิภาเว อวิชฺชา อาทิมฺหิ มชฺเฌ ปริโยสาเน จ สพฺพตฺถ สิยาติ อาทิมตฺตาย อวิชฺชาย กถนํ วิรุชฺฌตีติ อตฺโถฯ อวิชฺชาคฺคหเณนาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทเนน กถเนน, อปฺปหาเนน วา, อตฺตโน สนฺตาเน สนฺนิหิตภาวกรเณนาติ อตฺโถฯ กมฺมาทีนีติ กมฺมวิปากวฏฺฏานิฯ วฏฺฏการณภาเวน ปธานตฺตา ‘‘ปธานธมฺโม’’ติ อวิชฺชา กถิตาฯ วทตีติ วโทฯ เวเทติ, เวทิยตีติ วา เวเทยฺโย, สุขาทิํ อนุภวติ, สพฺพวิสเย วา ชานาติ, ‘‘สุขิโต’’ติอาทินา อตฺตนา ปเรหิ จ ชานาติ ญายติ จาติ อตฺโถฯ พฺรหฺมาทินา วา อตฺตนา วาติ วา-สทฺโท จ-สทฺทตฺโถฯ เตนาห ‘‘การกเวทกรหิต’’นฺติ จ-สทฺทตฺถสมาสํฯ

ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญนฺติ อวิชฺชาทีนํ ทฺวาทสวิธานํ สุญฺญตาย สุญฺญํ, จตุพฺพิธมฺปิ วา สุญฺญตํ เอกํ กตฺวา ทฺวาทสงฺคตาย ทฺวาทสวิธาติ ตาย ทฺวาทสวิธาย สุญฺญตาย สุญฺญนฺติ อตฺโถฯ