ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

วิภงฺค-มูลฏีกา

1. ขนฺธวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

จตุสจฺจทโสติ จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจํ, จตุสจฺจํ ปสฺสีติ จตุสจฺจทโสฯ สติปิ สาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ จตุสจฺจทสฺสนภาเว อนญฺญปุพฺพกตฺตา ภควโต จตุสจฺจทสฺสนสฺส ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตาย ทสพเลสุ จ วสีภาวสฺส ปตฺติโต ปรสนฺตาเนสุ จ ปสาริตภาเวน สุปากฏตฺตา ภควาว วิเสเสน ‘‘จตุสจฺจทโส’’ติ โถมนํ อรหตีติ ฯ นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสติ ปตฺเถติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสนํ อุปตาเปติ, ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตา’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.7) วา ตํ ตํ หิตปฏิปตฺติํ ยาจตีติ อตฺโถฯ ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต, สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘สทฺธมฺเม คารวํ กตฺวา กริสฺสามี’’ติ โสตพฺพภาเว การณํ วตฺวา ปุน สวเน นิโยเชนฺโต อาห ‘‘ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติฯ ‘‘โปราณฏฺฐกถานยํ วิคาหิตฺวา กริสฺสามี’’ติ วา เอเตน สกฺกจฺจสวเน จ การณํ วตฺวา ตตฺถ นิโยเชนฺโต อาห ‘‘สทฺธมฺเม คารวํ กตฺวา ตํ สุณาถา’’ติฯ

เอตฺถ จ ‘‘จตุสจฺจทโส’’ติ วจนํ โถมนเมว จตุปฺปเภทาย เทสนาย สมานคณนทสฺสนคุเณน, ‘‘อฏฺฐารสหิ พุทฺธธมฺเมหิ อุเปโต’’ติ จ อฏฺฐารสปฺปเภทาย เทสนาย สมานคณนคุเณหีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาวุตฺเตน วา นิรติสเยน จตุสจฺจทสฺสเนน ภควา จตุธา ธมฺมสงฺคณิํ เทเสตุํ สมตฺโถ อโหสิ, อฏฺฐารสพุทฺธธมฺมสมนฺนาคเมน อฏฺฐารสธา วิภงฺคนฺติ ยถาวุตฺตเทสนาสมตฺถตาสมฺปาทกคุณนิทสฺสนเมตํ ‘‘จตุสจฺจทโส อุเปโต พุทฺธธมฺเมหิ อฏฺฐารสหี’’ติฯ เตน ยถาวุตฺตาย เทสนาย สพฺพญฺญุภาสิตตฺตา อวิปรีตตํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถ สตฺเต อุคฺคหาทีสุ นิโยเชติ, นิฏฺฐานคมนญฺจ อตฺตโน วายามํ ทสฺเสนฺโต อฏฺฐกถาสวเน จ อาทรํ อุปฺปาทยติ, ยถาวุตฺตคุณรหิเตน อสพฺพญฺญุนา เทเสตุํ อสกฺกุเณยฺยตํ ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคปฺปกรณานํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถ ตทฏฺฐกถาย จ สาติสยํ คารวํ ชนยติ, พุทฺธาทีนญฺจ รตนานํ สมฺมาสมฺพุทฺธตาทิคุเณ วิภาเวติฯ

ตตฺถ จตฺตาริ สจฺจานิ ปากฏาเนว, อฏฺฐารส ปน พุทฺธธมฺมา เอวํ เวทิตพฺพา – ‘‘อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคตํเส…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนํเส…เป.… อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตํ, สพฺพํ วจีกมฺมํ…เป. … สพฺพํ มโนกมฺมํ…เป.… อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ ธมฺมเทสนาย, นตฺถิ วีริยสฺส, นตฺถิ สมาธิสฺส, นตฺถิ ปญฺญาย, นตฺถิ วิมุตฺติยา หานิฯ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ทวา, นตฺถิ รวา, นตฺถิ อผุฏํ, นตฺถิ เวคายิตตฺตํ, นตฺถิ อพฺยาวฏมโน, นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขา’’ติฯ

ตตฺถ นตฺถิ ทวาติ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน กิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ รวาติ สหสา กิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ อผุฏนฺติ ญาเณน อผุสิตํ นตฺถิฯ นตฺถิ เวคายิตตฺตนฺติ ตุริตกิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ อพฺยาวฏมโนติ นิรตฺถโก จิตฺตสมุทาจาโร นตฺถิฯ นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาติ อญฺญาณุเปกฺขา นตฺถิฯ กตฺถจิ ปน ‘‘นตฺถิ ธมฺมเทสนาย หานี’’ติ อลิขิตฺวา ‘‘นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ วีริยสฺส, นตฺถิ สตฺติยา’’ติ ลิขนฺติฯ

[1] ธมฺมสงฺคเห ธมฺเม กุสลาทิเก ติกทุเกหิ สงฺคเหตฺวา เต เอว ธมฺเม สุตฺตนฺเต ขนฺธาทิวเสน วุตฺเต วิภชิตุํ วิภงฺคปฺปกรณํ วุตฺตํฯ