โมเหน อวิจาเรนฺโต อุทาสีนปกฺเขสุปิ สตฺตสงฺขาเรสุ สพฺเพสุ อภิสงฺคํ กโรตีติ อมูฬฺหสฺส ตทภาโว เวทิตพฺโพฯ ทุกฺขทสฺสนสฺส อาสนฺนปฏิปกฺขตฺตา โทสสฺส ตปฺปฏิปกฺเขน อโทเสน ทุกฺขทสฺสนํ โหติฯ

กมฺมปถราสิวณฺณนา

สุขาทีนิ อตฺตโน น พฺยาปาเทติ น วินาเสติ ปรสฺส จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กมฺมปถตาตํสภาคตาหิ กมฺมปถวเสนฯ

ปสฺสทฺธาทิยุคลวณฺณนา

ทรโถ สารมฺโภ, ทุกฺขโทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาทิกานํ กิเลสานํ จตุนฺนํ วา ขนฺธานํ เอตํ อธิวจนํฯ อุทฺธจฺจปฺปธานา กิเลสา อุทฺธจฺจาทิกิเลสา, อุทฺธจฺจํ วา อาทิํ กตฺวา สพฺพกิเลเส สงฺคณฺหาติฯ สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ยถา สุวณฺณวิสุทฺธิ อลงฺการวิกติวินิโยคกฺขมา, เอวํ อยมฺปิ หิตกิริยาวินิโยคกฺขมาฯ

สมํ , สมนฺตโต วา ปกาเรหิ ชานนํ สมฺปชญฺญํฯ เจติยวนฺทนาทิอตฺถํ อภิกฺกมาทีสุ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ สติ จ อตฺเถ สปฺปายาสปฺปายรูปาทิปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ โคจรคามาภิกฺกมนาทีสุ กมฺมฏฺฐานาวิชหนํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมนาทีนํ ธาตุอาทิวเสน ปวิจโย อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ สพฺพกมฺมฏฺฐานภาวนานุยุตฺตานํ สพฺพโยคีนํ สพฺพทา อุปการกา อิเม ทฺเว ธมฺมา ปาริปนฺถกหรณโต ภาวนาวฑฺฒนโต จฯ ยถาห ‘‘ทฺเว ธมฺมา พหุการา สติ จ สมฺปชญฺญญฺจา’’ติ (ที. นิ. 3.352)ฯ ยุเค นทฺธา วิยาติ ยุคนทฺธา, อญฺญมญฺญํ นิมิตฺตภาเวน สมํ ปวตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (อ. นิ. 4.170; ปฏิ. ม. 2.1) หิ สุตฺเต เอเตสํ ยุคนทฺธตา วุตฺตาฯ สพฺพกุสลธมฺเมสุ ลีนุทฺธจฺจาภาโว เอเตหิ ทฺวีหิ สมํ ยุตฺเตหีติ ‘‘วีริยสมาธิโยชนตฺถายา’’ติ อาห, โยควจนตฺถายาติ อตฺโถฯ

เยวาปนกวณฺณนา

รูปาภาเวนาติ รุปฺปนาภาเวนฯ ธมฺมาติ เอตสฺส อตฺโถ สภาวโต อุปลพฺภมานาติฯ เมตฺตาปุพฺพภาโคติ อปฺปนาปฺปตฺตาย เมตฺตาย ปุพฺพภาโค , ปริกมฺมเมตฺตา เอตสฺมิํ จิตฺเต อตฺถีติ อตฺโถฯ วิรติวเสนาติ วจีปวตฺติยา น ปูเรติ, กินฺตุ วิรติโยเคนาติ อตฺโถฯ อปณฺณกงฺคานีติ อวิรทฺธงฺคานิฯ ยถา ตถา วา อารมฺมเณ วินิจฺฉยนํ อธิมุจฺจนํฯ น หิ อนธิมุจฺจนฺโต ปาณาติปาตาทีสุ ทานาทีสุ วา ปวตฺตติ, สทฺธา ปน ปสาทนีเยสุ ปสาทาธิโมกฺโขติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ทารกสฺส วิย อิโต จิโต จ สํสปฺปนสฺส กริสฺสามิ น กริสฺสามีติ อวินิจฺฉยสฺส ปฏิปกฺขกิริยา อสํสปฺปนํฯ ปุริมมนโตติ ภวงฺคโตฯ วิสทิสํ วีถิชวนํ มนํ กโรตีติ มนสิการสามญฺเญน วีถิชวนปฏิปาทเก ทสฺเสติฯ เตสุ ธมฺเมสูติ จิตฺตเจตสิกธมฺเมสุฯ อตทารมฺมณตฺเตปิ หิ เตสุ สมปฺปวตฺเตสุ อุทาสีนภาวโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ วุจฺจติฯ อลีนานุทฺธตปฺปวตฺติปจฺจยตฺตา อูนาธิกนิวารณรสาฯ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนนฺติ ปาณาทีนํฯ อมทฺทนา มทฺทนปฏิปกฺขภาโววฯ

ตํตํราสิกิจฺจวเสน วิภาครหิตา อวิภตฺติกาฯ เอตฺถาติ เอเตสุ สวิภตฺติเกสุ ทุติยฏฺฐานาทีสุปิ ภาชิยมาเนสุ อปุพฺพํ นตฺถีติ อตฺโถฯ ปทํ ปูริตนฺติ ฌานาทิปทํ ปญฺจกาทิวเสน ปูริตํฯ ปญฺจ หิ องฺคานิ ฌานปทสฺส อตฺโถ, เตสุ เอกสฺมิญฺจ อูเน ฌานปทํ อูนํ โหตีติฯ ปทสมูโห ปทโกฏฺฐาโส วา ตํ ตเมว วา ปทํ, อวุตฺตํ หาปิตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปูริต’’นฺติฯ วุตฺตสฺมิญฺเญว วุจฺจมาเน อเนเกสํ ปุริสสทฺทานํ วิย โกจิ สมฺพนฺโธ นตฺถีติ มญฺญมาโน อาห ‘‘อนนุสนฺธิกา กถา’’ติฯ อนฺตรนฺตรา วุตฺตสฺมิญฺเญว วุจฺจมาเน อนุกฺกเมน ธมฺมา กถิตา น โหนฺตีติ อาห ‘‘อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติฯ ผสฺสปญฺจมกราสิ สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณวเสน จตุกฺขนฺธตปฺปจฺจยสงฺคหวเสน จ วุตฺโตฯ ยถาวุตฺเตสุ ปน ราสีสุ เอกราสิกิจฺจสฺสปิ อภาวา ฉนฺทาทโย เยวาปนกวเสน วุตฺตาฯ วุตฺตานมฺปิ จ ธมฺมานํ ยถา เวทนาทีนํ ฌานงฺคาทิภาโว วุตฺโต, น เอวํ โสวจสฺสตากลฺยาณมิตฺตตาทิวิเสโส วุตฺโตติ ตสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ เกจิ ธมฺเม วิสุํ ฐเปตฺวา เต จ ตญฺจ วิเสสํ ‘‘เย วา ปนา’’ติ อาหฯ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน วา สาวเสเส ธมฺเม วตฺวา ‘‘เย วา ปนา’’ติ วุตฺตํฯ

เยวาปนกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ