พลราสิวณฺณนา

อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยการณาฯ อุภยปทวเสนาติ สทฺธาปทํ พลปทนฺติ เอวมาทิปททฺวยวเสนฯ นิยกชฺฌตฺตํ ชาติอาทิสมุฏฺฐานํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาฯ ครุนา กิสฺมิญฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปติสฺสวนํ ปติสฺสโว, สห ปติสฺสเวน สปฺปติสฺสวํ, ปติสฺสวภูตํ ตํสภาคญฺจ ยํกิญฺจิ คารวนฺติ อตฺโถฯ ชาติอาทิมหตฺตปจฺจเวกฺขเณน อุปฺปชฺชมานา จ หิรี ตตฺถ คารววเสน ปวตฺตตีติ ‘‘สปฺปติสฺสวลกฺขณา’’ติ วุจฺจติฯ วชฺชํ ภายติ ตญฺจ ภยโต ปสฺสตีติ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวีฯ เอวํสภาวํ โอตฺตปฺปํฯ หิรี ปาปธมฺเม คูถํ วิย ปสฺสติ, โอตฺตปฺปํ อุณฺหํ วิยฯ ทายชฺชํ นวโลกุตฺตรธมฺมาทิฯ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาทิตา จ หิรีโอตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน วุตฺตา, น ปน เตสํ กทาจิ อญฺญมญฺญํ วิปฺปโยคาฯ น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ ปาปภยํ วา อลชฺชนํ โหตีติฯ

มูลราสิวณฺณนา

อเคโธ อนภิชฺฌนํ อนภิกงฺขนํฯ อนลฺลีโน ภาโว อธิปฺปาโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนภาโว, เอวญฺหิ อุปมาย สเมติฯ อนุกูลมิตฺโต อนุวตฺตโกฯ วินยรโสติ วินยนรโสฯ อโทโส ทุสฺสีลฺยมลสฺสาติ อิทํ ทุสฺสีลฺยสฺส โทสสมุฏฺฐานตํ โทสูปนิสฺสยตญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ อภาวนายาติ ‘‘ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาอินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย ปญฺญาสาธนาย ภาวนาย อปฺปวตฺติ, ตปฺปฏิปกฺขภูตา วา อกุสลา อภาวนาฯ นิคฺคุเณปิ คุณคฺคหณํ อธิกคฺคหณํฯ วิชฺชมานมฺปิ คุณํ วิทฺธํเสตฺวา คหณํ อูนคฺคหณํฯ จตุวิปลฺลาสคฺคหณํ วิปรีตคฺคหณํฯ

ยาถาวสภาเวติ ‘‘เอตฺตโก เอตสฺส คุโณ, เอตฺตโก โทโส’’ติ คุณโทสานํ สภาเว ‘‘ชราธมฺโม ชีรติ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา มา ชีรี’’ติ เอวมาทิปจฺจเวกฺขณสมฺภวโตฯ อโลเภน จ คหฏฺฐานํ เขตฺตวตฺถาทีสุ วิวาทาภาวโตฯ อโมเหน ปพฺพชิตานํ ทิฏฺฐิคตวิวาทาภาวโตฯ กามราคาภินิเวสวินิพนฺธา หิ คหฏฺฐา คหฏฺเฐหิ วิวทนฺติ, ทิฏฺฐิราคาภินิเวสวินิพนฺธา สมณา สมเณหีติฯ ราควเสน มิตฺตสนฺถโว โทสวเสน วิโรโธ จ ตพฺพิเสเสน อุปคมาปคมา, อารมฺมเณ วา รูปาทิมฺหิ อนุโรธวิโรธาฯ อมชฺฌตฺตภาวสฺส ปฏิฆานุนยสงฺขาตสฺส โมเหน ปวตฺติฯ สุขวิปริณาเม ทุกฺขสมาโยเค จ ปฏิฆปวตฺติยํ เวทนาปริคฺคโห น สิชฺฌตีติ อโทสานุภาเวน เวทนาสติปฏฺฐานํ สิชฺฌติฯ ทิพฺพวิหารสฺสาติ จตุนฺนํ ฌานานํฯ อริยวิหาโร ผลสมาปตฺติฯ

โมเหน อวิจาเรนฺโต อุทาสีนปกฺเขสุปิ สตฺตสงฺขาเรสุ สพฺเพสุ อภิสงฺคํ กโรตีติ อมูฬฺหสฺส ตทภาโว เวทิตพฺโพฯ ทุกฺขทสฺสนสฺส อาสนฺนปฏิปกฺขตฺตา โทสสฺส ตปฺปฏิปกฺเขน อโทเสน ทุกฺขทสฺสนํ โหติฯ

กมฺมปถราสิวณฺณนา

สุขาทีนิ อตฺตโน น พฺยาปาเทติ น วินาเสติ ปรสฺส จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กมฺมปถตาตํสภาคตาหิ กมฺมปถวเสนฯ

ปสฺสทฺธาทิยุคลวณฺณนา

ทรโถ สารมฺโภ, ทุกฺขโทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาทิกานํ กิเลสานํ จตุนฺนํ วา ขนฺธานํ เอตํ อธิวจนํฯ อุทฺธจฺจปฺปธานา กิเลสา อุทฺธจฺจาทิกิเลสา, อุทฺธจฺจํ วา อาทิํ กตฺวา สพฺพกิเลเส สงฺคณฺหาติฯ สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ยถา สุวณฺณวิสุทฺธิ อลงฺการวิกติวินิโยคกฺขมา, เอวํ อยมฺปิ หิตกิริยาวินิโยคกฺขมาฯ

สมํ , สมนฺตโต วา ปกาเรหิ ชานนํ สมฺปชญฺญํฯ เจติยวนฺทนาทิอตฺถํ อภิกฺกมาทีสุ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ สติ จ อตฺเถ สปฺปายาสปฺปายรูปาทิปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ โคจรคามาภิกฺกมนาทีสุ กมฺมฏฺฐานาวิชหนํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมนาทีนํ ธาตุอาทิวเสน ปวิจโย อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ สพฺพกมฺมฏฺฐานภาวนานุยุตฺตานํ สพฺพโยคีนํ สพฺพทา อุปการกา อิเม ทฺเว ธมฺมา ปาริปนฺถกหรณโต ภาวนาวฑฺฒนโต จฯ ยถาห ‘‘ทฺเว ธมฺมา พหุการา สติ จ สมฺปชญฺญญฺจา’’ติ (ที. นิ. 3.352)ฯ ยุเค นทฺธา วิยาติ ยุคนทฺธา, อญฺญมญฺญํ นิมิตฺตภาเวน สมํ ปวตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (อ. นิ. 4.170; ปฏิ. ม. 2.1) หิ สุตฺเต เอเตสํ ยุคนทฺธตา วุตฺตาฯ สพฺพกุสลธมฺเมสุ ลีนุทฺธจฺจาภาโว เอเตหิ ทฺวีหิ สมํ ยุตฺเตหีติ ‘‘วีริยสมาธิโยชนตฺถายา’’ติ อาห, โยควจนตฺถายาติ อตฺโถฯ