อินฺทฺริยราสิวณฺณนา

สทฺทหนฺติ เอตายาติ สทฺทหนกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สทฺธาย ปจฺจยตํ ทสฺเสติฯ ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถาปจฺจยภาเว สติ ‘‘ปุคฺคโล สทฺทหตี’’ติ โวหาโร โหติฯ ปสาทนียฏฺฐาเนสุ ปสาทสฺส ปฏิปกฺขภูตํ อกุสลํ อสฺสทฺธิยํ มิจฺฉาธิโมกฺโข จฯ ปสาทภูโต นิจฺฉโย วตฺถุคโต อธิโมกฺขลกฺขณํ, น เยวาปนกาธิโมกฺโขติฯ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ‘‘มํ อนฺตเรน ตุมฺหากํ อธิมุจฺจนํ นตฺถิ, มยา สทฺทหถา’’ติ วิย อตฺตานํ อนุวตฺเตติ สมฺปยุตฺตธมฺเมฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ปกฺขนฺทนนฺติ สํสีทนํฯ ปงฺโก กทฺทมโต ฆนีภูโต โหติฯ ปณกํ ปิจฺฉิลํ อุทกมลํฯ ปีตํ อุทกํฯ โอกปฺปนลกฺขณาติ อนุปวิสิตฺวา เอวเมตนฺติ กปฺปนลกฺขณาฯ อกลุสภาโว อกาลุสิยํ, อนาวิลภาโวติ อตฺโถฯ พุทฺธาทิวตฺถูนิ สทฺเธยฺยานิฯ สปฺปุริสูปเสวนสทฺธมฺมสวนโยนิโสมนสิการธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติโย โสตาปตฺติยงฺคานิฯ กุสลธมฺมานํ อาทาเน หตฺโถ วิย, สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทเน วิตฺตํ วิย, อมตกสิผลผลเน พีชํ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

วีรภาโวติ เยน วีโร นาม โหติ, โส ธมฺโมติ อตฺโถฯ อนุพลปฺปทานํ ปคฺคโหฯ มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ, มคฺโค คโต, กมฺมํ กตฺตพฺพํ, กมฺมํ กตํ, อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อุปฺปนฺโน, คิลานา วุฏฺฐิโต โหติ อจิรวุฏฺฐิโต เคลญฺญา, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํ, ลภติ…เป.… ปาริปูรินฺติ เอตานิ อนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ อฏฺฐ วีริยารมฺภวตฺถูนิ ตํมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิฯ

จิรกตาทิอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐานํ, อนิสฺสชฺชนํ วา อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานํฯ อุทเก อลาพุ วิย อารมฺมณํ ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อปฺปทานํ ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส อารมฺมณสฺส ฐปนํ สารณํ อสมฺมุฏฺฐตากรณํ อปิลาปนํฯ อปิลาเป กโรติ อปิลาเปติฯ คติโยติ นิปฺผตฺติโย สมฺภวโต ผลโต จฯ อปโร นโยติ รสาทิทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ สมฺโมสปจฺจนีกํ กิจฺจํ อสมฺโมโส, น สมฺโมสาภาวมตฺตํฯ สติยา วตฺถุภูตา กายาทโย กายาทิสติปฏฺฐานา, สติโยเยว วา ปุริมา ปจฺฉิมานํ ปทฏฺฐานํฯ

วิกฺเขปสฺส อุทฺธจฺจสฺสฯ ปญฺญาเปตีติ ปกาเรหิ ชานาเปติฯ เอกาโลกา โหตีติ วิปสฺสนุปกฺกิเลโสภาสํ สนฺธายาหฯ

มนเต วิชานาติ เอเตนาติ วา มโน, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จา’’ติ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425) การณภาเวน มโน วุตฺโตฯ สพฺโพ หิ มโน อตฺตโน อนนฺตรสฺส วิญฺญาณสฺส การณนฺติฯ วิชานาตีติ ปริจฺฉินฺโนปลทฺธิวเสน ชานาติ, น สญฺญาปญฺญา วิย สญฺชานนปฏิวิชฺฌนวเสนฯ

ปีติโสมนสฺสสมฺปโยคโตติ วุตฺเต เยน โยคา สุมโน โหติ, ตํ โสมนสฺสนฺติ วุจฺจตีติ ปีติยา จ โสมนสฺสภาโว อาปชฺชติ, ตสฺมา วินาปิ กาเยน วตฺถุนา สาตเวทนาสมฺปโยคโตติ โยเชตพฺพํฯ เอวญฺจ นิปฺปีติกํ โสมนสฺสญฺจ สงฺคหิตํ โหติ, ปีติอุปลกฺขิตํ วา โสมนสฺสํ สปฺปีติกํ นิปฺปีติกญฺจ โสมนสฺสนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยนฺติ ปวตฺตสงฺขาตาย สนฺตติยา อธิปติภูตํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส หิ อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ อนุปาเลนฺตสฺส อนนฺตรญฺจ สานุปาลนานํ อุปฺปตฺติยา เหตุภูตสฺส วเสน ปวตฺตํ จิรฏฺฐิติกํ โหติ, ตํตํกมฺมวิเสเสน วิเสสยุตฺตํ ยาว จุติ อวิเสเสน วา ยาว ปรินิพฺพานํ อวิจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ ชีวมานตาวิเสสยุตฺตญฺจาติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ สมานลกฺขณาทิํ วตฺตุํ ‘‘อตฺตนา อวินิภุตฺตธมฺมาน’’นฺติ อาหฯ อนุปาเลตพฺพานํ อตฺถิกฺขเณเยวฯ อสติ หิ อนุปาเลตพฺเพ อุปฺปลาทิมฺหิ กิํ อุทกํ อนุปาเลยฺยาติฯ ตสฺส ตสฺสาติ อนุปาลนาทิกสฺสฯ สาธนโตติ สาธเนนฯ ตํสาธนญฺจ ชีวมานวิเสสปจฺจยภาวโตฯ

อินฺทฺริยราสิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มคฺคงฺคราสิวณฺณนา

สมฺมาติ อวิปรีตนิยฺยานิกภาเวนฯ ปสตฺถตา จ เอวเมว ทฏฺฐพฺพาฯ