เมนู

อิทานิ อกเตปิ จ ทฺวารนิพนฺธเน เยสํ ทฺวารานํ วเสน อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เตสํ ตํตํทฺวารกมฺมปถานญฺจ วเสน อุปฺปตฺติยา ยถาภฏฺฐปาฬิยา วุตฺตาย จ ทีปนตฺถํ ‘‘ตตฺถ กามาวจร’’นฺติอาทิมาหฯ จิตฺตํ ติวิธกมฺมทฺวารวเสน อุปฺปชฺชตีติ อิทํ มโนกมฺมทฺวารภูตสฺส เตน สภาเวน อุปฺปตฺติํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ยถา วา จิตฺตํ จิตฺตาธิปเตยฺยนฺติ สมฺปยุตฺตวเสน วุจฺจติ, เอวมิธาปีติ เวทิตพฺพํฯ โจปนทฺวยรหิตสฺส มโนปพนฺธสฺส มโนกมฺมทฺวารภาเว ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

กมฺมปถสํสนฺทนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อยํ โยชนาติ ‘‘รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา’’ติ เอเตน สห ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติ เอตสฺส อยํ สมฺพนฺโธติ อตฺโถฯ โก ปนายํ สมฺพนฺโธติ? เยน วจนานิ อญฺญมญฺญํ สมฺพชฺฌนฺติ, ตํ ปุพฺพาปรวจเน ปโยชนํ สมฺพนฺโธฯ อิธ จ สพฺพารมฺมณตาทิทสฺสนํ ‘‘รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา’’ติ เอตสฺส อนนฺตรํ ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติ เอตสฺส วจเน ปโยชนํ โยชนา ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ‘‘รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา อารพฺภา’’ติ เอตฺตเกน อาปนฺนํ โทสํ ทสฺเสตฺวา ตนฺนิวตฺตนวเสน ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติ เอตสฺส ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เหฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ‘‘ยํ ยํ วาปนา’’ติ เอเตน อปฺปธานมฺปิ รูปาทิํ อากฑฺฒติฯ น หิ ปธานสฺส จิตฺตสฺส อตฺตโนเยว อารมฺมณภาโว อตฺถีติฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาติ สพฺพารมฺมณตาทินเยนฯ ‘‘เหฏฺฐา คหิตเมว คหิตนฺติ วตฺวา ตสฺส วจเน ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘รูปํ วา…เป.… อิทํ วา อิทํ วา อารพฺภา’ติ กเถตุํ อิทํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิทํ วา อิทํ วาติ เอตํ สพฺพารมฺมณตาทิํ สนฺธาย กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา

ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา

อาจริยานนฺติ เรวตาจริยสฺสฯ น ปเนตํ สารโต ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ผสฺสาทีนํ กามาวจราทิภาวทสฺสนตฺถํ อิทมารทฺธํ, กินฺตุ ตสฺมิํ สมเย ผสฺสาทิสภาวทสฺสนตฺถนฺติฯ

จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาตตฺตาติ สพฺเพ เจตสิกา จิตฺตายตฺตา จิตฺตกิริยาภาเวน วุจฺจนฺตีติ ผสฺโส ‘‘จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต’’ติ วุตฺโตฯ

กามํ อุปฺปนฺนผสฺโส ปุคฺคโล จิตฺตเจตสิกราสิ วา อารมฺมเณน ผุฏฺโฐ ผสฺสสหชาตาย เวทนาย ตํสมกาลเมว เวเทติ, ผสฺโส ปน โอภาสสฺส ปทีโป วิย เวทนาทีนํ ปจฺจยวิเสโส โหตีติ ปุริมกาโล วิย วุตฺโตฯ โคปานสีนํ อุปริ ติริยํ ฐปิตกฏฺฐํ ปกฺขปาโสฯ กฏฺฐทฺวยาทิ วิย เอกเทเสน เอกปสฺเสน อนลฺลียมาโนปิ รูเปน สห ผสฺสสฺส สามญฺญํ อนลฺลียมานํ สงฺฆฏฺฏนเมว, น วิสยภาโว, สงฺฆฏฺฏนญฺจ ผสฺสสฺส จิตฺตารมฺมณานํ สนฺนิปตนภาโว เอวฯ วตฺถารมฺมณสนฺนิปาเตน สมฺปชฺชตีติ สงฺฆฏฺฏนสมฺปตฺติโก ผสฺโสฯ ปาณิทฺวยสฺส สนฺนิปาโต วิย จิตฺตารมฺมณสนฺนิปาโต ผสฺโส จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สนฺนิปติตปฺปวตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ กิจฺจฏฺเฐเนว รเสน สงฺฆฏฺฏนรโสฯ ตถา ปจฺจยภาโว หิ ตสฺส ผสฺสสฺส สงฺฆฏฺฏนกิจฺจนฺติฯ ยถา หิ ปาณิยา ปาณิมฺหิ สงฺฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมา, เอวํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สงฺฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูโต เอโก เจตสิกธมฺโม ทฏฺฐพฺโพฯ จิตฺเตเยวาติ เอเตน เจตสิกสภาวตํ วตฺถารมฺมเณหิ อสํสฏฺฐํ สงฺฆฏฺฏนํ เวทนาย ทสฺเสติ, น ปน วตฺถุนิสฺสยตํ ปฏิกฺขิปติฯ ตสฺส ผสฺสสฺส การณภูโต ตทนุรูโป สมนฺนาหาโร ตชฺชาสมนฺนาหาโรฯ อินฺทฺริยสฺส ตทภิมุขภาโว อาวชฺชนาย จ อารมฺมณกรณํ วิสยสฺส ปริกฺขตตา อภิสงฺขตตา วิญฺญาณสฺส วิสยภาวกรณนฺติ อตฺโถฯ

สุขเวทนายเมว ลพฺภติ อสฺสาทภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ วิสฺสวิตายาติ อรหตายฯ อเนกตฺถตฺตา หิ ธาตูนํ อรหตฺโถ วิปุพฺโพ สุสทฺโทฯ วิสฺสวํ วา สชนํ วสิตา กามการิตา วิสฺสวิตาฯ อารมฺมณรเสกเทสเมว อนุภวนฺตีติ อิทํ ผุสนาทิกิจฺจํ เอกเทสานุภวนมิว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เวทยิตสภาโว เอว หิ อนุภวนนฺติฯ ผุสนาทิภาเวน วา อารมฺมณคฺคหณํ เอกเทสานุภวนํ, เวทยิตภาเวน คหณํ ยถากามํ สพฺพานุภวนํฯ เอวํ สภาวาเนว ตานิ คหณานีติ น เวทนาย วิย ผสฺสาทีนมฺปิ ยถาสกกิจฺจกรเณน สามิภาวานุภวนํ โจเทตพฺพํฯ อยํ อิธาติ เอเตน ปญฺจสุ เวทนาสุ อิมสฺมิํ จิตฺเต อธิปฺเปตํ โสมนสฺสเวทนํ วทติ, ตสฺมา อโสมนสฺสเวทนํ อปเนตฺวา คหิตาย โสมนสฺสเวทนาย สมานา อิฏฺฐาการสมฺโภครสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

นิมิตฺเตน ปุนสญฺชานนกิจฺจา ปจฺจาภิญฺญาณรสาฯ ปุนสญฺชานนสฺส ปจฺจโย ปุนสญฺชานนปจฺจโย, ตเทว นิมิตฺตํ ปุน…เป.… นิมิตฺตํ, ตสฺส กรณํ ปุน…เป.… กรณํฯ ปุนสญฺชานนปจฺจยภูตํ วา นิมิตฺตกรณํ ปุน…เป.… กรณํ, ตทสฺสา กิจฺจนฺติ อตฺโถฯ ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตการิกาย นิมิตฺเตน สญฺชานนฺติยา จ สพฺพาย สญฺญาย สมานํ เวทิตพฺพํฯ ญาณเมว อนุวตฺตติ, ตสฺมา อภินิเวสการิกา วิปรีตคฺคาหิกา จ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอเตนุปาเยน สมาธิสมฺปยุตฺตาย อจิรฏฺฐานตา จ น โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อภิสนฺทหตีติ ปพนฺธติ ปวตฺเตติฯ เจตนาภาโว พฺยาปารภาโวฯ ทิคุณุสฺสาหาติ น ทิคุณํ วีริยโยคํ สนฺธาย วุตฺตํ, อตฺตโน เอว ปน พฺยาปารกิจฺจสฺส มหนฺตภาวํ ทีเปติฯ อุสฺสาหนภาเวนาติ อาทรภาเวนฯ สา หิ สยํ อาทรภูตา สมฺปยุตฺเต อาทรยตีติฯ

วิชานนํ อารมฺมณสฺส อุปลทฺธิฯ สนฺทหนํ จิตฺตนฺตรสฺส อนุปฺปพนฺธนํฯ จกฺขุนา หิ ทิฏฺฐนฺติ จกฺขุนา ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา ‘‘ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาต’’นฺติ ทฏฺฐพฺพาทิ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุนา หีติอาทีสุ จกฺขุนา…เป.… มนสา ทฺวาเรนาติ อตฺโถฯ นครคุตฺติกสฺส วิย จิตฺตสฺส อารมฺมณวิภาวนมตฺตํ อุปธารณมตฺตํ อุปลทฺธิมตฺตํ กิจฺจํ, อารมฺมณปฏิเวธนปจฺจาภิญฺญาณาทิ ปน กิจฺจํ ปญฺญาสญฺญาทีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปุริมนิทฺทิฏฺฐนฺติ สมยววตฺถาเน นิทฺทิฏฺฐํฯ ภาเวนฺโต วิย น น อุปฺปชฺชติ, กินฺตุ อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตนฺติ เอตํ โหติ-สทฺทสฺส อุปฺปชฺชติ-สทฺทสฺส จ สมานตฺถตฺเต สติ ยุชฺเชยฺย, ตทตฺถตฺเต จ ตตฺถ อุปฺปนฺนํ โหตีติ น วุจฺเจยฺยฯ น หิ ยุตฺตํ อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํฯ จิตฺตสฺส จ อุปฺปนฺนตา สมยววตฺถาเน วุตฺตา เอวาติ กิํ ตสฺส ปุน อุปฺปตฺติทสฺสเนนฯ เยน จ สมยววตฺถานํ กตํ, ตสฺส นิทฺเทโส น น สกฺกา กาตุนฺติ กิํ ตํ นิทฺเทสตฺถํ อุทฺเทเสน ทุติเยน, นิทฺเทเสเนว จ ผสฺสาทีหิ จ อญฺญตฺตํ จิตฺตสฺส สิชฺฌตีติ กิํ ตทตฺเถน ปุน วจเนน, อญฺญปฺปโยชนตฺตา ปน ปุริมสฺส จิตฺตวจนสฺส ปจฺฉิมํ วุตฺตํฯ ปุริมญฺหิ สมยววตฺถานตฺถเมว วุตฺตํ, น ววตฺถิตสมเย วิชฺชมานธมฺมทสฺสนตฺถํ, อิตรญฺจ ตสฺมิํ สมเย วิชฺชมานธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น สมยววตฺถานตฺถํ, น จ อญฺญทตฺถํ วจนํ อญฺญทตฺถํ วทติ, น จ เลเสน วุตฺโตติ กตฺวา มหาการุณิโก อตฺถํ ปากฏํ น กโรตีติฯ

ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฌานงฺคราสิวณฺณนา

วิตกฺเกตีติ ธมฺมโต อญฺญสฺส กตฺตุนิวตฺตนตฺถํ ธมฺมเมว กตฺตารํ นิทฺทิสติฯ ตสฺส ปน วสวตฺติภาวนิวารณตฺถํ ‘‘วิตกฺกนํ วา’’ติ ภาวนิทฺเทโสฯ รูปํ รูปนฺติ ปถวี ปถวีติ วา อาโกเฏนฺโต วิย โหตีติ อาโกฏนลกฺขโณฯ อาทิโต, อภิมุขํ วา หนนํ อาหนนํ, ปริโต, ปริวตฺเตตฺวา วา อาหนนํ ปริยาหนนํฯ วิจารโต โอฬาริกฏฺเฐน วิจารสฺเสว ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน อนุรวโต โอฬาริโก ตสฺส จ ปุพฺพงฺคโม ฆณฺฏาภิฆาโต วิย โหติ วิตกฺโกฯ โส ยถา ฆณฺฏาภิฆาโต ปฐมาภินิปาโต โหติ, เอวํ อารมฺมณาภิมุขนิโรปนฏฺเฐน ปฐมาภินิปาโต โหติฯ วิปฺผารวาติ วิจลนยุตฺโตฯ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติยนฺติ อุปจาเร วา อปฺปนายํ วา สนฺตาเนน ปวตฺติยํฯ ตตฺถ หิ วิตกฺโก นิจฺจโล หุตฺวา อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา ปวตฺตติฯ มณฺฑลนฺติ ขลมณฺฑลํฯ

ปิณยตีติ ตปฺเปติ, วฑฺเฒติ วาฯ ผรณรสาติ ปณีตรูเปหิ กายสฺส พฺยาปนรสาฯ อุทคฺคภาโว โอทคฺยํฯ ขุทฺทิกา ลหุํ โลมหํสนมตฺตํ กตฺวา ภินฺนา น ปุน อุปฺปชฺชติฯ ขณิกา พหุลํ อุปฺปชฺชติฯ อุพฺเพคโต ผรณา นิจฺจลตฺตา จิรฏฺฐิติกตฺตา จ ปณีตตราฯ ปสฺสทฺธิยา นิมิตฺตภาเวน คพฺภํ คณฺหนฺตีฯ อปฺปนาสมฺปยุตฺตาว ปีติ อปฺปนาสมาธิปูริกาติ กตฺวา สา ฐปิตาฯ อิตรา ทฺเว ขณิโกปจารสมาธิปูริกา ปีตีฯ

สมาธิจิตฺเตนาติ สมาธิสหิตจิตฺเตนฯ อวิสาโร อตฺตโน เอว อวิสรณสภาโวฯ อวิกฺเขโป สมฺปยุตฺตานํ อวิกฺขิตฺตตาฯ เยน สมฺปยุตฺตา อวิกฺขิตฺตา โหนฺติ, โส ธมฺโม อวิกฺเขโปติฯ วิเสสโตติ เยภุยฺเยนฯ สุขวิรหิโตปิ หิ อตฺถิ สมาธีติฯ ปทีปนิทสฺสเนน สนฺตานฏฺฐิติภาวํ สมาธิสฺส ทสฺเสติฯ

ฌานงฺคราสิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ