อิทานิ อกเตปิ จ ทฺวารนิพนฺธเน เยสํ ทฺวารานํ วเสน อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เตสํ ตํตํทฺวารกมฺมปถานญฺจ วเสน อุปฺปตฺติยา ยถาภฏฺฐปาฬิยา วุตฺตาย จ ทีปนตฺถํ ‘‘ตตฺถ กามาวจร’’นฺติอาทิมาหฯ จิตฺตํ ติวิธกมฺมทฺวารวเสน อุปฺปชฺชตีติ อิทํ มโนกมฺมทฺวารภูตสฺส เตน สภาเวน อุปฺปตฺติํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ยถา วา จิตฺตํ จิตฺตาธิปเตยฺยนฺติ สมฺปยุตฺตวเสน วุจฺจติ, เอวมิธาปีติ เวทิตพฺพํฯ โจปนทฺวยรหิตสฺส มโนปพนฺธสฺส มโนกมฺมทฺวารภาเว ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

กมฺมปถสํสนฺทนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อยํ โยชนาติ ‘‘รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา’’ติ เอเตน สห ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติ เอตสฺส อยํ สมฺพนฺโธติ อตฺโถฯ โก ปนายํ สมฺพนฺโธติ? เยน วจนานิ อญฺญมญฺญํ สมฺพชฺฌนฺติ, ตํ ปุพฺพาปรวจเน ปโยชนํ สมฺพนฺโธฯ อิธ จ สพฺพารมฺมณตาทิทสฺสนํ ‘‘รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา’’ติ เอตสฺส อนนฺตรํ ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติ เอตสฺส วจเน ปโยชนํ โยชนา ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ‘‘รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา อารพฺภา’’ติ เอตฺตเกน อาปนฺนํ โทสํ ทสฺเสตฺวา ตนฺนิวตฺตนวเสน ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติ เอตสฺส ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เหฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ‘‘ยํ ยํ วาปนา’’ติ เอเตน อปฺปธานมฺปิ รูปาทิํ อากฑฺฒติฯ น หิ ปธานสฺส จิตฺตสฺส อตฺตโนเยว อารมฺมณภาโว อตฺถีติฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาติ สพฺพารมฺมณตาทินเยนฯ ‘‘เหฏฺฐา คหิตเมว คหิตนฺติ วตฺวา ตสฺส วจเน ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘รูปํ วา…เป.… อิทํ วา อิทํ วา อารพฺภา’ติ กเถตุํ อิทํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิทํ วา อิทํ วาติ เอตํ สพฺพารมฺมณตาทิํ สนฺธาย กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา

ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา

อาจริยานนฺติ เรวตาจริยสฺสฯ น ปเนตํ สารโต ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ผสฺสาทีนํ กามาวจราทิภาวทสฺสนตฺถํ อิทมารทฺธํ, กินฺตุ ตสฺมิํ สมเย ผสฺสาทิสภาวทสฺสนตฺถนฺติฯ

จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาตตฺตาติ สพฺเพ เจตสิกา จิตฺตายตฺตา จิตฺตกิริยาภาเวน วุจฺจนฺตีติ ผสฺโส ‘‘จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต’’ติ วุตฺโตฯ