เมนู

กมฺมกถาวณฺณนา

เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรตีติ เอตฺถ ยสฺมา ปุริมเจตนาย เจตยิตฺวา สนฺนิฏฺฐานกมฺมํ กโรติ, ตสฺมา เจตนาปุพฺพกํ กมฺมํ ตํเจตนาสภาวเมวาติ เจตนํ อหํ กมฺมํ วทามีติ อตฺโถฯ อถ วา สมานกาลตฺเตปิ การณกิริยา ปุพฺพกาลา วิย วตฺตุํ ยุตฺตา, ผลกิริยา จ อปรกาลา วิยฯ ยสฺมา จ เจตนาย เจตยิตฺวา กายวาจาหิ โจปนกิริยํ มนสา จ อภิชฺฌาทิกิริยํ กโรติ, ตสฺมา ตสฺสา กิริยาย การิกํ เจตนํ อหํ กมฺมํ วทามีติ อตฺโถฯ กาเย วาติ กายวิญฺญตฺติสงฺขาเต กาเย วาฯ สตีติ ธรมาเน, อนิโรธิเต วาฯ กายสมุฏฺฐาปิกา เจตนา กายสญฺเจตนาฯ เอตฺถ จ สุขทุกฺขุปฺปาทเกน กมฺเมน ภวิตพฺพํ, เจตนา จ สุขทุกฺขุปฺปาทิกา วุตฺตาติ ตสฺสา กมฺมภาโว สิทฺโธ โหติฯ สญฺเจตนิยนฺติ สญฺเจตนสภาววนฺตํฯ สมิทฺธิตฺเถเรน ‘‘สญฺเจตนิยํ, อาวุโส…เป.… มนสา สุขํ โส เวทยตี’’ติ (ม. นิ. 3.300; กถา. 539) อวิภชิตฺวา พฺยากโตฯ สุขเวทนียนฺติอาทินา ปน วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺโพ โส ปญฺโห, ตสฺมา สมฺมา พฺยากโต นาม น โหติฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ยถา ปน สุตฺตานิ ฐิตานิ, ตถา โจปนกิริยานิสฺสยภูตา กายวาจา อภิชฺฌาทิกิริยานิสฺสโย จ มโนทฺวารานิ, ยาย ปน เจตนาย เตหิ กายาทีหิ กรณภูเตหิ โจปนาภิชฺฌาทิกิริยํ กโรนฺติ วาสิอาทีหิ วิย เฉทนาทิํ, สา เจตนา กมฺมนฺติ ทฺวารปฺปวตฺติยมฺปิ กมฺมทฺวาราเภทนญฺจ กมฺมทฺวารววตฺถานญฺจ ทิสฺสติ, เอวญฺจ สติ ‘‘กาเยน เจ กตํ กมฺม’’นฺติอาทิคาถาโย (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กายกมฺมทฺวาร) อติวิย ยุชฺชนฺติฯ

โลกุตฺตรมคฺโค อิธ โลกิยกมฺมกถายํ อนธิปฺเปโตปิ ภชาปิยมาโน ตีณิ กมฺมานิ ภชติฯ มเนน ทุสฺสีลฺยนฺติ กายิกวาจสิกวีติกฺกมวชฺชํ สพฺพํ อกุสลํ สงฺคณฺหาติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิํ วาฯ ตมฺปิ เจตํ ‘‘มนสา สํวโร สาธู’’ติ (สํ. นิ. 1.116; ธ. ป. 361) วุตฺตสฺส สํวรสฺส ปฏิปกฺขวเสน วุตฺตํ, น สีลวิปตฺติวเสนฯ น หิ สา มานสิกา อตฺถีติ มคฺคสฺเสว ภชาปนํ มหาวิสยตฺตาฯ โพชฺฌงฺคา หิ มโนกมฺมเมว ภเชยฺยุํ, น จ น สกฺกา มคฺคภชาปเนเนว เตสํ ภชาปนํ วิญฺญาตุนฺติฯ

กมฺมปถํ อปฺปตฺตานมฺปิ ตํตํทฺวาเร สํสนฺทนํ อวโรธนํ ทฺวารนฺตเร กมฺมนฺตรุปฺปตฺติยมฺปิ กมฺมทฺวาราเภทนญฺจ ทฺวารสํสนฺทนํ นามฯ ‘‘ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสญฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺม’’นฺติอาทินา (กถา. 539) กมฺมปถปฺปตฺตาว สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา กมฺมนฺติ วุตฺตาติ ปุริมเจตนา สพฺพา กายกมฺมํ น โหตีติ วุตฺตํฯ อาณาเปตฺวา…เป.… อลภนฺตสฺสาติ อาณตฺเตหิ อมาริตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, วจีทุจฺจริตํ นาม โหติ อกมฺมปถภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตู’’ติ ปวตฺตพฺยาปาทวเสน เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ กายกมฺมโวหารลาภาฯ อพฺโพหาริกา วา มโนกมฺมโวหารวิรหาฯ สสมฺภารปถวีอาทีสุ อาปาทโย เอตฺถ นิทสฺสนํฯ

กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺส, กุลสฺเสว วาฯ ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารุฬฺหตาย อนนุชานนโต ‘‘ตว สุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ทสวิธา อิทฺธิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค อิทฺธิกถาย คเหตพฺพาฯ ภาวนามยนฺติ อธิฏฺฐานิทฺธิํ สนฺธาย วทติฯ ฆฏเภโท วิย ปรูปฆาโต, อุทกวินาโส วิย อิทฺธิวินาโส จ โหตีติ อุปมา สํสนฺทติฯ ตว ปญฺโหติ ภาวนามยาย ปรูปฆาโต โหตีติ วุตฺโต ญาเปตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถฯ อาถพฺพณิทฺธิ วิชฺชามยิทฺธิ โหติฯ สตฺตเม ปเทติ มณฺฑลาทิโต สตฺตเม ปเทฯ

วจนนฺตเรน คเมตพฺพตฺถํ เนยฺยตฺถํ, สยเมว คมิตพฺพตฺถํ นีตตฺถํฯ กิริยโต สมุฏฺฐาติ, อุทาหุ อกิริยโตติ เตนาธิปฺเปตํ สมฺปชานมุสาวาทํ สนฺธาย ปุจฺฉติ, น อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตํฯ ตตฺถ อวุตฺตเมว หิ โส อนริยโวหารํ วุตฺตนฺติ คเหตฺวา โวหรตีติฯ วาจาคิรนฺติ วาจาสงฺขาตํ คิรํ, วาจานุจฺจารณํ วาฯ

ขนฺทสิวาทโย เสฏฺฐาติ ขนฺทาติ กุมาราฯ สิวาติ มเหสฺสรา, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา นิทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นตฺถิกทิฏฺฐาทโย เอว หิ กมฺมปถปฺปตฺตา กมฺมนฺติฯ เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกาติ กายทฺวาเร วจีทฺวาเร จ สมุฏฺฐิตาปิ กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺติ จ โวหารํ น ลภติ อภิชฺฌาทิปฺปธานตฺตาฯ ‘‘ติวิธา, ภิกฺขเว, มโนสญฺเจตนา อกุสลํ มโนกมฺม’’นฺติ ปน วจนโต สภาเวเนว สา มโนกมฺมํ, น อภิชฺฌาทิปกฺขิกตฺตาติ ‘‘อภิชฺฌาทิปกฺขิกาวา’’ติ น วุตฺตํฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา จินฺตนกาเล เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ มโนทฺวาเร เอว สมุฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา เจตนาย อพฺโพหาริกภาโว กถญฺจิ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ติวิธา , ภิกฺขเว, กายสญฺเจตนา กุสลํ กายกมฺม’’นฺติอาทิวจนโต (กถา. 539) ปาณาติปาตาทิปฏิปกฺขภูตา ตพฺพิรติวิสิฏฺฐา เจตนาว ปาณาติปาตวิรติอาทิกา โหนฺตีติ ‘‘เจตนาปกฺขิกา วา’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘วิรติปกฺขิกา’’ติฯ รกฺขตีติ อวินาเสตฺวา กเถติฯ ภินฺทตีติ วินาเสตฺวา กเถติฯ

กมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จกฺขุวิญฺญาณทฺวารนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทฺวารํฯ จกฺขุ จ ตํ วิญฺญาณทฺวารญฺจาติ วา จกฺขุวิญฺญาณทฺวารํฯ จกฺขุ วิญฺญาณทฺวารนฺติ วา อสมาสนิทฺเทโสฯ ตํ ปน จกฺขุเมวฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘จกฺขุนา สํวโร สาธู’’ติอาทิกาย (ธ. ป. 360) คาถาย ปสาทกายโจปนกายสํวเร เอกชฺฌํ กตฺวา กาเยน สํวโร วุตฺโต, ตํ อิธ ภินฺทิตฺวา อฏฺฐ สํวรา, ตปฺปฏิปกฺขภาเวน อสํวรา อฏฺฐ กถิตาฯ สีลสํวราทโยปิ ปญฺเจว สํวรา สพฺพทฺวาเรสุ อุปฺปชฺชมานาปิ, ตปฺปฏิปกฺขภาเวน ทุสฺสีลฺยาทีนิ อสํวราติ วุตฺตานิฯ ตตฺถ ทุสฺสีลฺยํ ปาณาติปาตาทิเจตนาฯ มุฏฺฐสฺสจฺจํ สติปฏิปกฺขา อกุสลา ธมฺมาฯ ปมาทนฺติ เกจิฯ สีตาทีสุ ปฏิโฆ อกฺขนฺติฯ ถินมิทฺธํ โกสชฺชํ

วินา วจีทฺวาเรน สุทฺธํ กายทฺวารสงฺขาตนฺติ อิทํ วจีทฺวารสลฺลกฺขิตสฺส มุสาวาทาทิโนปิ กายทฺวาเร ปวตฺติสพฺภาวา อสุทฺธตา อตฺถีติ ตํนิวารณตฺถํ วุตฺตํฯ น หิ ตํ กายกมฺมํ โหติฯ สุทฺธวจีทฺวาโรปลกฺขิตํ ปน วจีกมฺมเมว โหตีติฯ เอตฺถ อสํวโรติ เอเตน สุทฺธกายทฺวาเรน อุปลกฺขิโต อสํวโร ทฺวารนฺตเร อุปฺปชฺชมาโนปิ วุตฺโตฯ ทฺวารนฺตรานุปลกฺขิตํ สพฺพํ ตํทฺวาริกากุสลญฺเจติ เวทิตพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา กมฺมปถสํสนฺทเน ‘‘โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปชฺชมาโน อสํวโร อกุสลํ กายกมฺมเมว โหตี’’ติอาทิ ‘‘อกุสลํ กายกมฺมํ โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน วจีอสํวรวเสน จ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา สห อวิรุทฺธํ โหติฯ

อสํวโร หิ ทฺวารนฺตเร อุปฺปชฺชมาโนปิ สทฺวาเร เอวาติ วุจฺจติ, สทฺวารวเสน อุปฺปนฺโนติ จ, กมฺมํ อญฺญทฺวาเร อญฺญทฺวารวเสน จาติ เอวํ อวิรุทฺธํฯ

อถ วา เอตฺถาติ สุทฺธํ อสุทฺธนฺติ เอตํ อวิจาเรตฺวา เอตสฺมิํ โจปเนติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ สติ ทฺวารนฺตโรปลกฺขิตํ กมฺมปถภาวปฺปตฺตตาย วจีมโนกมฺมํ โจปนกายอสํวรทฺวาเร อุปฺปนฺนํ, เสสํ สพฺพํ ตํทฺวารุปฺปนฺนากุสลํ วิย ‘‘โจปนกายอสํวโร’’ติ วุจฺจติฯ กมฺมปถภาวปฺปตฺติยา ทฺวารนฺตรุปฺปนฺนํ กายกมฺมญฺจ ตถา น วุจฺจตีติ กมฺมปถสํสนฺทนวิโรโธ สิยา, ตทวิโรธํ ตตฺเถว วกฺขามฯ สีลสํวราทโย ปญฺจ นิกฺเขปกณฺเฑ อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ญาณสํวเร ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสฺส, วีริยสํวเร จ อาชีวปาริสุทฺธิยา อนฺโตคธตา ทฏฺฐพฺพาฯ

อกุสลกมฺมปถกถาวณฺณนา

สรเสเนว จ ปตนสภาวสฺส ปาณสฺส อนฺตรา เอว อตีว ปาตนํ อติปาโต, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวาว สีฆํ ปาตนนฺติ อตฺโถฯ อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโตฯ ปโยควตฺถุมหนฺตตาทีหิ มหาสาวชฺชตา เตหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานาย เจตนาย พลวภาวโตฯ ยถาวุตฺตปจฺจยวิปริยาเยปิ ตํตํปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานาย เจตนาย พลวาพลววเสเนว อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา เวทิตพฺพาฯ อิทฺธิมโย กมฺมวิปากชิทฺธิมโย ทาฐาโกฏิกาทีนํ วิยฯ

โคตฺตรกฺขิตา สโคตฺเตหิ รกฺขิตาฯ ธมฺมรกฺขิตา สหธมฺมิเกหิ รกฺขิตาฯ สสามิกา สารกฺขาฯ ยสฺสา คมเน รญฺญา ทณฺโฑ ฐปิโต, สา สปริทณฺฑาฯ อตฺถภญฺชโกติ กมฺมปถปฺปตฺตํ วุตฺตํฯ กมฺมปถกถา เหสาติฯ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตายาติอาทิ มุสาวาทสามญฺญโต วุตฺตํฯ หสาธิปฺปาเยน วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺเสว มุสาวาโทฯ สุญฺญภาวนฺติ ปีติวิรหิตตาย ริตฺตตํฯ อตฺถวิปนฺนตาย น หทยงฺคมาฯ อคฺคณฺหนฺเตติ อสทฺทหนฺเต กมฺมปถเภโท น โหติฯ โย โกจิ ปน สมฺผปฺปลาโป ทฺวีหิ สมฺภาเรหิ สิชฺฌตีติฯ อตฺตโน ปริณามนํ จิตฺเตเนวาติ เวทิตพฺพํฯ มิจฺฉา ปสฺสตีติ วิตถํ ปสฺสติฯ