อญฺญมญฺญํ ววตฺถิตาติ เอตฺถ กมฺมุนา กาโย กายกมฺมทฺวารนฺติ เอวํ ววตฺถิโต, น กาโย อิจฺเจวฯ ยถา สูจิกมฺมุนา สูจิกมฺมกรณนฺติ ววตฺถิตา, น สูจิ อิจฺเจว, ตถา อิทมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญมญฺญํ ววตฺถิตาติ จ อญฺญมญฺญํ วิเสสิตาติ อตฺโถฯ เอวํ สนฺเตติ ยถาวุตฺตํ ววตฺถานนิยมํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานี’’ติอาทิวจนเมว คเหตฺวา โจเทติฯ ตตฺถ เอวํ สนฺเตติ กมฺมานํ ทฺวารจรเณ อญฺญมญฺเญน จ ววตฺถาเน นามลาเภ วิเสสเน สตีติ อตฺโถฯ

กายกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา

จตูหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตาติ เอตฺถ สุภาสิตภาสนสงฺขาตา อปิสุณวาจา, ธมฺมภาสนสงฺขาโต อสมฺผปฺปลาโป, ปิยภาสนสงฺขาตา อผรุสวาจา, สจฺจภาสนสงฺขาโต อมุสาวาโท จาติ เอตา วาจา ตถาปวตฺตา เจตนา ทฏฺฐพฺพาฯ สหสทฺทา ปนาติ ตสฺส วิการสฺส สทฺเทน สห สมฺภูตตฺตา วุตฺตํฯ จิตฺตานุปริวตฺติตาย ปน โส น ยาว สทฺทภาวีติ ทฏฺฐพฺโพ, วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิญฺเญยฺโยติ ปวตฺเตน มหาอฏฺฐกถาวาเทน จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺโท วินาปิ วิญฺญตฺติฆฏฺฏเนน อุปฺปชฺชตีติ อาปชฺชติฯ ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ (ธ. ส. 636) หิ วจนโต อโสตวิญฺเญยฺยสทฺเทน สห วิญฺญตฺติยา อุปฺปตฺติ นตฺถีติ วิญฺญายตีติฯ

จิตฺตสมุฏฺฐานํ สทฺทายตนนฺติ เอตฺถ จ น โกจิ จิตฺตสมุฏฺฐาโน สทฺโท อสงฺคหิโต นาม อตฺถีติ อธิปฺปาเยน มหาอฏฺฐกถาวาทํ ปฏิเสเธติฯ ฉพฺพิเธน รูปสงฺคหาทีสุ หิ ‘‘โสตวิญฺเญยฺย’’นฺติ ‘‘ทิฏฺฐํ สุต’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สุต’’นฺติ จ น โกจิ สทฺโท น สงฺคยฺหตีติฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน วิญฺญตฺติสหชเมว ชิวฺหาตาลุจลนาทิกรวิตกฺกสมุฏฺฐิตํ สุขุมสทฺทํ ‘‘ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตี’’ติ สุตฺเต ปฏฺฐาเน จ โอฬาริกสทฺทํ สนฺธาย ‘‘โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน อโสตวิญฺเญยฺยตา วุตฺตา สิยาฯ

สทฺโท จ อโสตวิญฺเญยฺโย จาติ วิรุทฺธเมตนฺติ ปน ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพฯ วิญฺญตฺติปจฺจยา ฆฏฺฏนา วิญฺญตฺติฆฏฺฏนาฯ วิญฺญตฺติ เอว วาฯ ฆฏฺฏนาการปฺปวตฺตภูตวิกาโร หิ ‘‘ฆฏฺฏนา’’ติ วุตฺโตฯ สงฺฆฏฺฏเนน สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชติ, น ปุพฺพาปรภาเวนฯ ปถวีธาตุยาติ อิทํ วาโยธาตุยา วิย จาลนํ ปถวีธาตุยา สงฺฆฏฺฏนํ กิจฺจํ อธิกนฺติ กตฺวา วุตฺตํ, วิการสฺส จ ตปฺปจฺจยภาโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตพฺพิการานญฺหิ ภูตานํ อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยภาโวติฯ อญฺญมฺปิ สพฺพํ วิธานํ กายวิญฺญตฺติยํ วิย เวทิตพฺพํฯ

ติสมุฏฺฐานิกกายํ…เป.… น ลพฺภติฯ น หิ จาลนํ อุปาทินฺนฆฏฺฏนนฺติฯ จาลนญฺหิ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตา, ฆฏฺฏนํ ปจฺจยวิเสเสน ภูตกลาปานํ อาสนฺนตรุปฺปาโทติฯ อุปตฺถมฺภนกิจฺจมฺปิ นตฺถีติ อุปตฺถมฺภเนน วินา ปฐมจิตฺตสมุฏฺฐานาปิ ฆฏฺฏนากาเรน ปวตฺตตีติ ฆฏฺฏนตฺถํ อุปตฺถมฺภเนน ปโยชนํ นตฺถิ, ลทฺธาเสวเนน จิตฺเตเนว ฆฏฺฏนสฺส พลวภาวโต จาติ อธิปฺปาโยฯ อุปตฺถมฺภนํ นตฺถิ อตฺถีติ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มโนกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา

อยํ นาม เจตนา กมฺมํ น โหตีติ น วตฺตพฺพาติ อิทํ ยสฺส ทฺวารํ มโน, ตํทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ กปฺเปตีติ ‘‘ตฺวํ ผุสนํ กโรหิ, ตฺวํ เวทยิต’’นฺติ เอวํ กปฺเปนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ปกปฺปนญฺจ ตเทวฯ กิํ ปิณฺฑํ กโรตีติ อายูหนตฺถวเสน ปุจฺฉติฯ ผสฺสาทิธมฺเม หิ อวิปฺปกิณฺเณ กตฺวา สกิจฺเจสุ ปวตฺตนํ อายูหนํ, ตตฺเถว พฺยาปารณํ เจตยนํ, ตถากรณํ อภิสงฺขรณนฺติฯ เตภูมกสฺเสว คหณํ โลกุตฺตรกมฺมสฺส กมฺมกฺขยกรตฺตาฯ

มโนกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ