สมตฺตํ ตุสฺสนํ ติตฺติ สนฺตุฏฺฐิ, นตฺถิ เอตสฺส สนฺตุฏฺฐีติ อสนฺตุฏฺฐิ, อสนฺตุฏฺฐิสฺส ภาโว อสนฺตุฏฺฐิตาฯ วีริยปฺปวาเห ปวตฺตมาเน อนฺตรา เอว ปฏิคมนํ นิวตฺตนํ ปฏิวานํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ปฏิวานี , น ปฏิวานี อปฺปฏิวานี, ตสฺส ภาโว อปฺปฏิวานิตาฯ วิมุจฺจนํ นาม อารมฺมเณ อธิมุตฺตตา กิเลเสหิ สพฺพสงฺขาเรหิ จ นิสฺสฏตา จฯ ปฏิสนฺธิวเสนาติ กิเลสานํ ตํตํมคฺควชฺฌานํ อุปฺปนฺนมคฺเค ขนฺธสนฺตาเน ปุน สํทหนวเสนฯ อนุปฺปาทภูเตติ ตํตํผเลฯ อนุปฺปาทปริโยสาเนติ อนุปฺปาทกโร มคฺโค อนุปฺปาโท, ตสฺส ปริโยสาเนฯ

สุตฺตนฺติกทุกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กามาวจรกุสลปทภาชนียวณฺณนา

[1] ‘‘เย วา ปน…เป.… อรูปิโน ธมฺมา’’ติ อิทํ ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติ เอวมาทิกํ วิย น วิสุํ ‘‘เตปิ โหนฺตี’’ติ โหติ-สทฺเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา วุตฺตํ, อุทฺทิฏฺฐาวเสเส จ ปน คเหตฺวา ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติ อปฺเปตุํ วุตฺตนฺติ อปฺปนาย อวโรธิตํฯ เอวญฺจ กตฺวา นิทฺเทเสปิ เอตสฺส ปทภาชนียํ น วุตฺตนฺติฯ สรูเปน ปน อทสฺสิตตฺตา ‘‘อตฺถี’’ติ วตฺวา ทุติเยน โหติ-สทฺเทน สมฺพนฺโธ นิทฺเทโส จ น กโต, สงฺเขเปน ปน อุทฺทิสิตฺวา สงฺเขเปเนว เย วา ปน ธมฺมา นิทฺทิฏฺฐาติ เอตสฺส ธมฺมสฺส อุทฺเทเส อวโรโธ ยุตฺโตฯ ธมฺมนิทฺเทเส จ นิทฺเทสาวสาเน วุตฺตสฺสาติฯ

ปุจฺฉาปริจฺเฉทวจเนเนว ปุจฺฉาภาเว วิญฺญาเต ปุจฺฉาวิเสสญาปนตฺถํ อาห ‘‘อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา’’ติฯ ปญฺจวิธา หีติ มหานิทฺเทเส (มหานิ. 150; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 12; เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 18) อาคตา ปุจฺฉา ทสฺเสติฯ ลกฺขณนฺติ ญาตุํ อิจฺฉิโต โย โกจิ สภาโวฯ อญฺญาตนฺติ เยน เกนจิ ญาเณน อญฺญาตภาวํ อาหฯ อทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน ปจฺจกฺขํ วิย อทิฏฺฐตํฯ อตุลิตนฺติ ‘‘เอตฺตกํ อิท’’นฺติ ตุลาภูตาย ปญฺญาย อตุลิตตํฯ อตีริตนฺติ ตีรณภูตาย ปญฺญาย อกตญาณกิริยาสมาปนตํฯ

อวิภูตนฺติ ญาณสฺส อปากฏภาวํ ฯ อวิภาวิตนฺติ ญาเณน อปากฏีกตภาวํฯ อทิฏฺฐํ โชตียติ เอตายาติ อทิฏฺฐโชตนาฯ อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา ฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว’’ติอาทิปุจฺฉาย หิ ‘‘กา ตุมฺหากํ อนุมตี’’ติ อนุมติ ปุจฺฉิตา โหติฯ กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกมฺยตายฯ

ปเภทโต ธมฺมานํ เทสนนฺติ มาติกาเทสนํ อาหฯ ตตฺถ หิ ปุรโต กุสลาทิเก ปเภเท วตฺวา ปจฺฉโต ธมฺมา วุตฺตาติ ‘‘ปเภทวนฺตทสฺสนตฺถ’’นฺติ นิทฺเทสํ อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มาติกาย สวิเสสนา ธมฺมา วุตฺตา, เต จ วิเสสิตพฺพตฺตา ปธานา, ปธานญฺจ อิติกตฺตพฺพตาย ยุชฺชตีติ ธมฺมานเมว ปธานานํ ปุจฺฉิตพฺพตา วิสฺสชฺชิตพฺพตา จ โหติ, ตสฺมา เต ปุจฺฉิตพฺเพ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ, เต ปน วิเสสวนฺโต ปุจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ ปเภทวนฺตทสฺสนตฺถํ อยํ ปทานุกฺกโม กโตติฯ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติ วิสฺสชฺชเนปิ เอวเมว โยชนา กาตพฺพาฯ ‘‘ปเภทโต ธมฺมานํ เทสนํ ทีเปตฺวา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิมสฺมิญฺหี’’ติอาทิมาหฯ อเนกปฺปเภทา เทเสตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ อโวหารเทสนโต ธมฺมานเมว เทเสตพฺพตฺตา เตสญฺจ ฆนวินิพฺโภคปฏิสมฺภิทาญาณาวหนโต ปเภทวนฺตานํ เทเสตพฺพตฺตา ‘‘กุสลา…เป.… ทีเปตฺวา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ เอวเมว หิ ยถาวุตฺตทีปนสฺส เหตุํ สการณํ ปกาเสตุํ ปุน ‘‘ธมฺมาเยวา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติฯ ธมฺมาติ สามญฺญมตฺตวจเนน สมูหาทิฆนวเสน เอกตฺตคฺคหณํ โหตีติ เอกตฺตวินิพฺโภคกรณํ ฆนวินิพฺโภคญาณํ อาวหติ ปเภทเทสนา, ตถา กุสลาทิธมฺมานํ อพฺยากตาทิอตฺถานญฺจ ทีปนโต ธมฺมปฏิสมฺภิทาทิญาณญฺจ อาวหติฯ ‘‘ปเภทวนฺตทสฺสนตฺถ’’นฺติ เอตํ วิวริตุํ ‘‘อิทานิ เย เตนา’’ติอาทิมาหฯ ปเภท…เป.… ยุชฺชติ อิติกตฺตพฺพตายุตฺตสฺส วิเสสนตฺตาฯ อถ วา อุทฺเทโส ธมฺมปฺปธาโน, ปุจฺฉา สํสยิตปฺปธานา, น จ ธมฺมภาโว สํสยิโต, กุสลาทิเภโท ปน สํสยิโตติ นิจฺฉิตสํสยิตวเสนายํ ปทานุกฺกโม กโตฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วจเนฯ กิมตฺถมาห ภควาติ ตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สมเย นิทฺทิสิ จิตฺต’’นฺติฯ ปริโยสาเนติ สมเย จิตฺตนิทฺเทสสฺส ‘‘ยสฺมิํ…เป.… อารพฺภา’’ติ เอตสฺส ปริโยสาเนฯ

ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ จิตฺตุปฺปาทสมเย ฯ จิตฺเตน สมยํ นิยเมตฺวาน อถ ปจฺฉา โพเธตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิชฺชมาเนปิ โภชนคมนาทิสมยนานตฺเต สมวายาทินานตฺเต จ ยถาวุตฺตจิตฺตนิยมิตา วิเสสิตา อญฺญสฺมิํ สมเย ยถาธิปฺเปตานํ ผสฺสาทีนํ อภาวา จิตฺตนิยมิเต สมเย ผสฺสาทโย โพเธตุํ วิเสสนเมว ตาว จิตฺตํ ทสฺเสตุํ สมเย จิตฺตํ นิทฺทิสีติ อตฺโถฯ วิเสสิตพฺโพปิ หิ สมโย อตฺตโน อุปการตฺถํ วิเสสนภาวํ อาปชฺชติ, วิเสสนภูตญฺจ จิตฺตํ ตทุปการตฺถํ วิเสสิตพฺพภาวนฺติฯ สนฺตติฆนาทีนํ อยํ วิเสโส – ปุริมปจฺฉิมานํ นิรนฺตรตาย เอกีภูตานมิว ปวตฺติ สนฺตติฆนตา, ตถา ผสฺสาทีนํ เอกสมูหวเสน ทุพฺพิญฺเญยฺยกิจฺจเภทวเสน เอการมฺมณตาวเสน จ เอกีภูตานมิว ปวตฺติ สมูหาทิฆนตาติฯ

กาลญฺจ สมยญฺจาติ ยุตฺตกาลญฺจ ปจฺจยสามคฺคิญฺจฯ ขโณติ โอกาโสฯ ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฏิลาภเหตุตฺตาฯ ขโณ เอว จ สมโยฯ โย ‘‘ขโณ’’ติ จ ‘‘สมโย’’ติ จ วุจฺจติ, โส เอโกวาติ อตฺโถฯ มหาสมโยติ มหาสมูโหฯ สมโยปิ โขติ สิกฺขาปริปูรณสฺส เหตุปิฯ สมยปฺปวาทเกติ ทิฏฺฐิปฺปวาทเกฯ ตตฺถ หิ นิสินฺนา ติตฺถิยา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปวทนฺตีติฯ อตฺถาภิสมยาติ หิตปฏิลาภาฯ อภิสเมตพฺโพติ อภิสมโย, อภิสมโย อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐติ ปีฬนาทีนิ อภิสมิตพฺพภาเวน เอกีภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตานิ, อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส วิสยภูโต อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐติ ตาเนว ตถา เอกตฺเตน วุตฺตานิฯ ตตฺถ ปีฬนํ ทุกฺขสจฺจสฺส ตํสมงฺคิโน หิํ สนํ อวิปฺผาริกตากรณํฯ สนฺตาโป ทุกฺขทุกฺขตาทิภาเวน สนฺตาปนํ ปริทหนํฯ

‘‘อิธา’’ติ วจนํ อกุสเลสุ อพฺยากเตสุ จ เกสุจิ ขณสฺส อสมฺภวโตฯ นนุ กุสลานญฺจ นวเมน ขเณน วินา อุปฺปตฺติ โหตีติ? โน น โหติ, น ปน นวโม เอว ขโณ, จตุจกฺกานิปิ ขโณติ วุตฺตานิฯ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน อตฺตสมฺมาปณิธิขณมนฺตเรน นตฺถิ กุสลสฺส อุปฺปตฺตีติ ขโณ อิธ คหิโตฯ อินฺทฺริยวิสยมนสิการาธีนํ วิญฺญาณนฺติ เอวมาทิ สาธารณผลํ ทฏฺฐพฺพํฯ นวโมติ อฏฺฐกฺขเณ อุปาทาย วุตฺตํฯ

จตุจกฺกํ วตฺตตีติ ปุน ปติรูปเทสวาสาทิสมฺปตฺติ จตุจกฺกํ วิปริวตฺตตีติ อตฺโถฯ โอกาสภูตานีติ อตฺตโน นิพฺพตฺติยา ‘‘อิทานิ อุปฺปชฺชนฺตุ กุสลานี’’ติ อนุมติทานํ วิย ภูตานิฯ

จิตฺตกาโลติ ธมฺเมเนว สตา กาโล วิเสสิโต, น ตสฺส ปวตฺติตฺถ ปวตฺติสฺสติ ปวตฺตตีติ เอเตน อวตฺถาวิเสเสน, นาปิ ตสฺส วิชานนกิจฺเจน, ตสฺมา เอวํวิเธ ธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺโตติ วุตฺโตฯ กมปฺปวตฺตา วิเสสา เอว ปฏิปาฏีติ พีชภาโว จ ปฏิปาฏีติ วตฺตุมรหตีติ อิมินาธิปฺปาเยน ‘‘พีชกาโลติ ธมฺมปฏิปาฏิํ อุปาทาย ปญฺญตฺโต’’ติ อาหฯ ธมฺมปฏิปาฏิํ วาติ อฏฺฐกลาปธมฺเม สนฺธายาหฯ สญฺจิตา วิย คยฺหมานกาลา เอว กาลสญฺจโย , ยถา วา ตถา วา กาโลติ เอกํ สภาวํ คเหตฺวา อภินิเวสํ กโรนฺตสฺส ตทภินิเวสนิเสธนตฺถํ ‘‘โส ปเนส สภาวโต อวิชฺชมานตฺตา ปญฺญตฺติมตฺตโก’’ติ อาหฯ ญตฺวา วิญฺเญยฺโยติ สมฺพนฺโธฯ อิตโร ปน เหตูติ เอส สมโย ปจฺจโยว วิญฺเญยฺโยฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อธิกาเร น เหตุเหตุ สาธารณเหตุ จาติ อตฺโถฯ สมวาโย ปจฺจยสามคฺคี, เหตุ ปน เอเกโก ปจฺจโยติ อยเมเตสํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อเนกปจฺจยทสฺสเนน ตํตํทฺวาริกานํ กุสลานญฺจ ตปฺปจฺจยตํ ทสฺเสติฯ

ปริคฺคโห กโต อฏฺฐกถาจริเยหิฯ เอกการณวาโทติ ปกติการณวาโท, อิสฺสรการณวาโท วาฯ อญฺญมญฺญาเปกฺโขติ อวยวานํ อญฺญมญฺญาเปกฺขตาย สมุทาโย วุตฺโตฯ อเปกฺขา จ ยาว สหายการณสมาคโม น โหติ, ตาว ผลสฺส อนิปฺผาทนํ สมาคเม นิปฺผาทนสมตฺถสฺส นิปฺผาทนญฺจฯ สมาคโม จ เยสุ ยุชฺชมาเนสุ นิพฺยาปาเรสุปิ ผลสฺส ปวตฺติ, เตสํ สพฺภาโวติฯ

อสามคฺคี…เป.… ปตฺติโตติ จกฺขุรูปาโลกมนสิการานํ อสมเวตานํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อเหตุภาเว สติ สมเวตานญฺจ ตํสภาวาวินิวตฺติโต เหตุภาวานาปตฺติโตติ อตฺโถฯ น หิ สภาวนฺตรํ อญฺเญน สหิตํ สภาวนฺตรํ โหตีติฯ เอกสฺมินฺติ อนฺธสเต เอเกกสฺมิํ อนฺเธติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญถา ยถารุตวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน เอกสฺส อนฺธสฺส ทสฺสนาสมตฺถตา สพฺเพสมฺปิ น โหติ, นาปิ เอกสฺส อสมตฺถตาย สพฺเพสมฺปิ อสมตฺถตา วุตฺตา, กินฺตุ สพฺเพสํ วิสุํ อสมตฺถตาย เอวาติ อุปมาวจนํ น ยุชฺเชยฺย, นาปิ อุปโมปมิตพฺพสมฺพนฺโธฯ

น หิ อุปมิตพฺเพสุ จกฺขาทีสุ เอกสฺส อสมตฺถตาย สพฺเพสมฺปิ อสมตฺถตา วุตฺตา, กินฺตุ สพฺเพสํ วิสุํ อสมตฺถตาย สหิตานํ อสมตฺถตาติฯ อนฺธสตํ ปสฺสตีติ จ อนฺธสตํ สหิตํ ปสฺสตีติ อธิปฺปาโย อญฺญถา วุตฺตนเยน อุปมิตพฺพาสมานตาปตฺติโตฯ สาธา…เป.… ฐิตภาโวติ เยสุ วิชฺชมาเนสุ ผลปฺปวตฺติ เตสํ สโมธาเน, ยถา ปวตฺตมาเนสุ เตสุ ผลปฺปวตฺติ, ตถา ปวตฺติมาหฯ น เยสํ เกสญฺจิ อเนเกสํ สโมธานมตฺตํ สามคฺคีฯ น หิ สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพสโมธานํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส, กฏฺฐกปาลปาสาณสโมธานํ วา โสตวิญฺญาณสฺส เหตูติฯ ตนฺติ ตํ ทสฺสนํฯ อสา…เป.… สิทฺโธติ นายมตฺโถ สาเธตพฺโพ วิสุํ อเหตูนํ จกฺขาทีนํ สหิตานํ เหตุภาวสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตฺตาติ อตฺโถฯ น หิ ปจฺจกฺขสิทฺเธ ยุตฺติมคฺคนํ ยุตฺตนฺติฯ

มนุสฺสตฺตาทีนํ ขณาวยวานํ สามคฺคี ขณสามคฺคี, ตํ วินา โส นวมจกฺกสมฺปตฺติสงฺขาโต ขโณ นตฺถิฯ สา เอว หิ ขณสามคฺคี โส ขโณติ อตฺโถฯ ขณ…เป.… ทีเปติ อตฺตโน ทุลฺลภตายาติ อตฺโถฯ ขณตฺโถ วา สมยสทฺโท ขณสงฺขาโต สมโยติ วุตฺโตฯ โส ยสฺมิํ ทุลฺลเภ ขเณ สตีติ อิมสฺสตฺถสฺส วิภาวนวเสน ตทายตฺตาย กุสลุปฺปตฺติยา ทุลฺลภภาวํ ทีเปติฯ เอเตนุปาเยน สมวาย…เป.… วุตฺติํ ทีเปตีติ เอตฺถ อิโต ปเรสุ จ โยชนา ตสฺส ตสฺส ตํตํทีปเน กาตพฺพาฯ

ตสฺส ปุริสสฺสาติ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว จตฺตาโร ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคหา สิกฺขิตา กตหตฺถา กตุปาสนา จตุทฺทิสา ฐิตา อสฺสุ, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ‘อหํ อิเมสํ…เป.… กตุปาสนานํ กณฺเฑ ขิตฺเต ขิตฺเต อปฺปติฏฺฐิเต ปถวิยํ คเหตฺวา อาหริสฺสามี’’’ติ (สํ. นิ. 2.228) เอวํ วุตฺตชวนปุริสสฺสฯ ตาว ปริตฺตโกติ คมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺฐุปริยาเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ ปาเท จ พทฺธขุรธาราสนฺนิปาตโต จ ปริตฺตตโร กาโลฯ กาลสงฺขาโต สมโย จิตฺตปริจฺฉินฺโน วุจฺจมาโน เตเนว ปริจฺเฉทกจิตฺเตน ‘‘เอวํ ปริตฺโต อห’’นฺติ อตฺตโน ปริตฺตตํ ทีเปติฯ ยถา จาหํ, เอวํ สพฺโพ กุสลจิตฺตปฺปวตฺติกาโลติ ตสฺส ปริตฺตตํ ทีเปติฯ สทฺทสฺส ทีปนา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

ปกติวาทีนํ มหโต วิย อณุวาทีนํ ทฺวิอณุกสฺส วิย จ เอกสฺเสวฯ เหตุ…เป.… วุตฺติตํ ทีเปตีติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติทีปนโต ตปฺปรภาวา เหตุสงฺขาตสฺส ปรายตฺตวุตฺติทีปนตา วุตฺตาฯ สติ ปน ปจฺจยายตฺตภาเว ปจฺจยสามคฺคีอายตฺตตา สมวายสงฺขาเตน ทีปิยตีติ อตปฺปรภาวโต ตสฺส ตํทีปนตา น วุตฺตาฯ อเนน สมเยน กตฺตุภูเตน, อเนน สมเยน วา กรณภูเตน ภควตา ปฏิเสธิโตติ อตฺโถฯ เอส นโย ปุริมาสุ ทีปนาสุฯ

อธิกรณวเสนาติ อาธารวเสนฯ เอตฺถาติ กาลสมูหสงฺขาเต สมเย คหิเตติ อตฺโถฯ กาโลปิ หิ จิตฺตปริจฺฉินฺโน สภาวโต อวิชฺชมาโนปิ อาธารภาเวเนว สญฺญาโต ‘‘อธิกรณ’’นฺติ วุตฺโต ตํขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ ปรโต จ อภาวาฯ ภาโวติ กิริยาฯ กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํฯ ยถา คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโตติ โทหนกิริยา คมนกิริยาย ลกฺขณํ โหติ, เอวมิหาปิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย ตสฺมิํ สมเย’’ติ จ วุตฺเต สตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายมาโน เอว โหติ อญฺญกิริยาสมฺพนฺธาภาเวน ปทตฺถสฺส สตฺตาวิรหาภาวโตติ สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตุปฺปาทกิริยา ผสฺสาทิภวนกิริยา จ ลกฺขียตีติ อุภยตฺถ สมยสทฺเท ภุมฺมนิทฺเทโส กโต ลกฺขณภูตภาวยุตฺโตติฯ

อุทฺทานโตติ อุทฺเทสโต สงฺเขปโตฯ กิเลสกาโม วตฺถุกามภาวํ ภชนฺโต กามนียวเสน ภชติ, น กามนวเสนาติ กามนวเสน กิเลสกาโม เอว โหติ, น วตฺถุกาโมฯ ทุวิโธเปโสติ วจเนน ทุวิธสฺสปิ สหิตสฺส อวจรณปฺปเทสํ สงฺคณฺหาติฯ เตน วตฺถุกามสฺเสว ปวตฺติเทโส รูปารูปธาตุทฺวยํ อปนีตํ โหติฯ นนุ จ ทุวิโธปิ สหิโต รูปารูปธาตูสุ ปวตฺตติ รูปารูปาวจรธมฺมานํ วตฺถุกามตฺตา ตทารมฺมณานํ รูปารูปราคานญฺจ กิเลสกามภาวสิทฺธิโตติ? ตํ น, พหลกิเลสสฺส กามราคสฺส กิเลสกามภาเวน อิธ สงฺคหิตตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา รูปารูปธาตูสุ ปวตฺตมาเนสุ กามาวจรธมฺเมสุ นิกนฺติ อิธ น สงฺคหิตา สุขุมตฺตาฯ

‘‘อุทฺทานโต ทฺเว กามา’’ติ สพฺพกาเม อุทฺทิสิตฺวาปิ หิ ‘‘ทุวิโธเปโส’’ติ เอตฺถ ตเทกเทสภูตา อญฺญมญฺญสหิตตาปริจฺฉินฺนา กามราคตพฺพตฺถุกธมฺมาว สงฺคหิตาติ, นิรวเสโส วา กิเลสกาโม กามราโค กามตณฺหารูปตณฺหาอรูปตณฺหานิโรธตณฺหาเภโท อิธ ปวตฺตตีติ อนวเสสปฺปวตฺติตํ สนฺธาย ‘‘ทุวิโธเปโส’’ติ วุตฺตํ, วตฺถุกาโมปิ จ อปฺปโก อิธาปิ น วตฺตติ รูปารูปาวจรวิปากมตฺโต, ตถาปิ ปริปุณฺณวตฺถุกามตฺตา กามาวจรธมฺมาว อิธ คหิตาฯ เอวญฺจ กตฺวา สสตฺถาวจโรปมา ยุตฺตา โหติฯ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. 163; วิภ. 625) เอตฺถ รูปภโว อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺโต, เอวมิธาปิ อุตฺตรปทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ อญฺญถา หิ จิตฺตํ กามาวจราวจรนฺติ วุจฺเจยฺยาติฯ อารมฺมณกรณวเสนาติอาทิเก ‘‘กาโม’’ติ สพฺพํ ตณฺหมาห, ตสฺมา ‘‘กามญฺเจสา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ‘‘กาเม อวจาเรตีติ กามาวจาร’’นฺติ วตฺตพฺเพ จา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ กตํฯ

รุฬฺหิสทฺเทนาติ ญาณสมฺปยุตฺเตสุ รุฬฺเหน สทฺเทน, ญาณสมฺปยุตฺเตสุ วา ปวตฺติตฺวา อนวชฺชสุขวิปากตาย ตํสทิเสสุ ญาณวิปฺปยุตฺเตสุ รุฬฺเหน สทฺเทนฯ อถ วา กิญฺจิ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สติปิ อญฺญสฺมิํ ตํนิมิตฺตยุตฺเต กิสฺมิญฺจิเทว วิสเย สมฺมุติยา จิรกาลตาวเสน นิมิตฺตวิรเหปิ ปวตฺติ รุฬฺหิ นาม ยถา ‘‘มหิยํ เสตีติ มหิํโส, คจฺฉนฺตีติ คาโว’’ติ, เอวํ กุสลสทฺทสฺสปิ รุฬฺหิภาโว เวทิตพฺโพฯ ปญฺญานิทฺเทเส ‘‘โกสลฺล’’นฺติ อภิธมฺเม (ธ. ส. 16) วุตฺตํ, ตสฺส จ ภาวา กุสลสทฺทปฺปวตฺตีติ โกสลฺลโยคา กุสลนฺติ อยํ อภิธมฺมปริยาโย โหติฯ กุสลนฺติ กุสลภาวํ อาหฯ

วิปากาทีนํ อวชฺชปฏิปกฺขตา นตฺถีติ กุสลเมว อนวชฺชลกฺขณํ วุตฺตํฯ อนวชฺชลกฺขณเมวาติ สุขวิปากสภาวสฺส ลกฺขณภาวนิวารณตฺถํ อวธารณํ กตํ, ตํนิวารณญฺจ ตสฺส ปจฺจุปฏฺฐานตํ วตฺถุกามตาย กตํฯ สมฺปตฺติอตฺเถน รเสน โวทานภาวรสํฯ ผลฏฺเฐน ปจฺจุปฏฺฐาเนน อิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํฯ สภาโว กกฺขฬาทิผุสนาทิโก อสาธารโณฯ สามญฺญํ สาธารโณ อนิจฺจาทิสภาโวฯ อิธ จ กุสลลกฺขณํ สพฺพกุสลสาธารณสภาวตฺตา สามญฺญํ ทฏฺฐพฺพํ, อกุสลาทีหิ อสาธารณตาย สภาโว วาฯ อุปฏฺฐานากาโรติ คเหตพฺพภาเวน ญาณสฺส อุปฏฺฐหนากาโรฯ ผลํ ปน อตฺตโน การณํ ปฏิจฺจ ตปฺปฏิพิมฺพภาเวน, ปฏิมุขํ วา อุปฏฺฐาตีติ ปจฺจุปฏฺฐานํฯ

วิชานาตีติ สญฺญาปญฺญากิจฺจวิสิฏฺฐํ วิสยคฺคหณํ อาหฯ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพติฯ ยํ อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนติ, ยญฺจ กมฺมุนา อภิสงฺขตตฺตา จิตํ, ตํ ตถา ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปน ตถา น โหติ, ตํ ปริตฺตกิริยทฺวยํ อนฺติมชวนญฺจ ลพฺภมานจินฺตนวิจิตฺตตาทิวเสน ‘‘จิตฺต’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ หสิตุปฺปาโท ปน อญฺญชวนคติโกวฯ จิตฺตานํ ปนาติ วิจิตฺรานนฺติ อตฺโถฯ ตทนฺโตคธตฺตา หิ สมุทายโวหาเรน อวยโวปิ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทิเอกเทเสสุ ทิฏฺเฐสุ ปพฺพตาทโย ทิฏฺฐาติ วุจฺจนฺตีติฯ จรณํ นาม คเหตฺวา จริตพฺพจิตฺตปโฏฯ รูปานีติ พิมฺพานิฯ

อชฺฌตฺติกนฺติ อินฺทฺริยพทฺธํ วทติฯ จิตฺตกตเมวาติ จิตฺตสฺส มูลการณตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กมฺมสฺส เหตํ จิตฺตํ การณนฺติฯ ตํ ปน อตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘กายกมฺมาทิเภท’’นฺติอาทิมาหฯ ลิงฺคนานตฺตนฺติ สณฺฐานนานตฺตํ, ภินฺนสณฺฐานงฺคปจฺจงฺควโต สรีรสฺส วา นานตฺตํฯ โวหารวเสน อิตฺถิปุริสาทิภาเวน โวหริตพฺเพสุ ปตฺถนาวิเสสา อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต กมฺมวิเสสาฯ เอวมิทํ กมฺมนานตฺตํ โวหารนานตฺตโต โหติฯ อปา…เป.… กาทิตาติ เอวมาทีสุ อาทิ-สทฺเทหิ คติยา อุปปตฺติยา อตฺตภาเว โลกธมฺเมสุ จ นานากรณานิ สุตฺตาคตานิ สงฺคณฺหาติฯ

กมฺมนานตฺตาทิวเสนาติ เอตฺถ กุสลากุสลวเสน กมฺมนานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ วิสทิสสภาวตา หิ นานตฺตนฺติฯ กุสลกมฺมสฺส ทานาทิวเสน กายสุจริตาทิภาเวน จ ปุถุตฺตํ, อกุสลกมฺมสฺส จ มจฺฉริยาทีหิ กายทุจฺจริตาทีหิ จ ปุถุตฺตํ เวทิตพฺพํฯ พหุปฺปการตา หิ ปุถุตฺตนฺติ ฯ อนฺนทานาทิวเสน ทานาทีนํ ปาณาติปาตาวิรติอาทิวเสน กายสุจริตาทีนํ อาวาสมจฺฉริยาทิวเสน มจฺฉริยาทีนํ ปาณาติปาตาทิวเสน กายทุจฺจริตาทีนญฺจ ปเภโท เวทิตพฺโพฯ เอเกกสฺส หิ ปการสฺส เภโท ปเภโทติฯ นานตฺตาทีนํ ววตฺถานํ ตถา ตถา ววตฺถิตตา นิจฺฉิตตาฯ เอเตนุปาเยน ลิงฺคนานตฺตาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ กมฺมนานตฺตาทีหิ นิพฺพตฺตานิ หิ ตานีติฯ

ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ลิงฺคสฺส กมฺมโต ปวตฺติํ ตทนุกฺกเมน ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมสฺส นิปฺผตฺติญฺจ ทสฺเสตฺวา ตโต อนาคตลิงฺคนานตฺตาทินิปฺผตฺติทสฺสเนน สํสารํ ฆเฏนฺโต ‘‘กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปุริเมน กมฺมวจเนน อวิชฺชาสงฺขารา, ลิงฺคาทิวจเนน วิญฺญาณาทีนิ ภวปริโยสานานิ, คติอาทิวจเนน ชาติชรามรณานิ คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ ตตฺถ คตีติ นิรยาทโย ปญฺจ คติโย วุจฺจนฺติ, ตาสํ นานากรณํ อปทาทิภาโวฯ ตา หิ ตถา ภินฺนาติฯ อุปปตฺตีติ โคมหิํสาทิขตฺติยาทิจาตุมหาราชิกาทิอุปปตฺติโย, ตาสํ นานากรณํ อุจฺจาทิตาฯ ขตฺติโย เอว หิ เอกจฺโจ กุลโภคอิสฺสริยาทีหิ อุจฺโจ โหติ, เอกจฺโจ นีโจฯ เตหิ เอว หีนตาย หีโน, ปธานภาวํ นีตตาย ปณีโต, อฑฺฒตาย สุคโต, ทลิทฺทตาย ทุคฺคโตฯ กุลวเสน วา อุจฺจนีจตา, อิสฺสริยวเสน หีนปณีตตา, โภควเสน สุคตทุคฺคตตา โยเชตพฺพาฯ สุวณฺณทุพฺพณฺณตาติ โอทาตสามาทิวณฺณสุทฺธิอสุทฺธิวเสน วุตฺตํฯ สุชาตทุชฺชาตตาติ นิคฺโรธปริมณฺฑลาทิอาโรหปริณาเหหิ ลกฺขเณหิ วา อตฺตภาวปริปุณฺณาปริปุณฺณชาตตาวเสนฯ สุสณฺฐิตทุสฺสณฺฐิตตาติ องฺคปจฺจงฺคานํ สณฺฐานวเสนฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ อชฺฌตฺติกจิตฺตสฺส ยถาวุตฺตสฺส จิตฺตกตภาวสาธกํ สุตฺตํ ‘‘กมฺมโต’’ติอาทิฯ กมฺมญฺหิ จิตฺตโต นิพฺพตฺตนฺติ ตโต นิปฺผชฺชมานํ สพฺพมฺปิ จิตฺตํ จิตฺตกตเมวาติ สาเธติฯ กมฺมนิพฺพตฺตโต ลิงฺคโต ปวตฺตมานลิงฺคสญฺญา มูลการณโต กมฺมโต อาสนฺนการณโต ลิงฺคโต จ ปวตฺตา โหตีติ ‘‘กมฺมโต…เป.… ปวตฺตเร’’ติ อาหฯ อถ วา ลิงฺคญฺจ สญฺญา จ ลิงฺคสญฺญา, ตา ยถาสงฺขฺยํ กมฺมโต ลิงฺคโต จ ปวตฺตเรติ อตฺโถฯ สญฺญาโต เภทํ คจฺฉนฺตีติ เต อิตฺถิปุริสาทิลิงฺคสญฺญาโต อิตฺถิปุริสาทิโวหารเภทํ ธมฺมา คจฺฉนฺติ, ตถา ตถา โวหริตพฺพาติ อตฺโถฯ อิมาย คาถาย อตีตปจฺจุปฺปนฺนทฺธปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน จิตฺตกตํ จิตฺตํ ทสฺสิตํฯ

โลโก เอว ปชาตตฺตา ปชาติ ปุริมปาทสฺส วิวรณํ ปจฺฉิมปาโท ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา รถสฺส อาณิ นิพนฺธนา, เอวํ สตฺตโลกรถสฺส กมฺมํ นิพนฺธนนฺติ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ อิมาย จ คาถาย อทฺธทฺวยวเสน จิตฺตสฺส กมฺมวิญฺญาณกตตา ทสฺสิตาฯ กิตฺตินฺติ ปรมฺมุขา กิตฺตนํ ปตฺถฏยสตํฯ ปสํสนฺติ สมฺมุขา ปสํสนํ ถุติํฯ กมฺมนานากรณนฺติ กมฺมโต นิพฺพตฺตนานากรณํ กมฺมเชหิ อนุมิยมานํ กมฺมสฺเสว วา นานากรณํฯ

กมฺมสฺสกาติ กมฺมสยาฯ กมฺมสฺส ทายํ เตน ทาตพฺพํ อาทิยนฺตีติ กมฺมทายาทาฯ อณฺฑชาทีนญฺจ โยนีนํ กมฺมโต นิพฺพตฺตตฺตา กมฺมเมว โยนิ อตฺตภาวปฏิลาภนิมิตฺตํ เอเตสนฺติ กมฺมโยนีฯ พนฺธนฏฺเฐน กมฺมํ พนฺธุ เอเตสนฺติ กมฺมพนฺธูฯ

จิตฺตสฺสาติ กมฺมวิญฺญาณสฺสฯ ตสฺส ปน อลทฺโธกาสตา อญฺเญน กมฺเมน ปฏิพาหิตตฺตา ตทวิปจฺจโนกาเส ปุคฺคลสฺส นิพฺพตฺตตฺตา จ เวทิตพฺพาฯ วิชฺชมานมฺปิ อปราปริยเวทนียกมฺมวิญฺญาณํ กาลคติปโยคาทิสหการีปจฺจยวิกลตาย อวเสสปจฺจยเวกลฺลํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกจฺจจิตฺตนฺติ จิตฺเตน กตฺตพฺพจิตฺเรน เอกจฺจภูตํ เตน กตฺตพฺพจิตฺรมาหฯ

อนุภวิตฺวา ภวิตฺวา จ อปคตํ ภูตาปคตํฯ อนุภูตภูตตา หิ ภูตตาสามญฺเญน ภูตสทฺเทน วุตฺตาฯ สามญฺญเมว หิ อุปสคฺเคน วิเสสียตีติฯ อนุภูตสทฺโท จ กมฺมวจนิจฺฉาภาวโต อนุภวกวาจโก ทฏฺฐพฺโพฯ วิกปฺปคาหวเสน ราคาทีหิ ตพฺพิปกฺเขหิ จ อกุสลํ กุสลญฺจ อารมฺมณรสํ อนุภวติ, น วิปาโก กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตา, นาปิ กิริยา อเหตุกานํ อติทุพฺพลตาย สเหตุกานญฺจ ขีณกิเลสสฺส ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต อุปฺปชฺชมานานํ อติสนฺตวุตฺติตฺตาฯ เอตฺถ จ ปุริมนเย กุสลากุสลเมว วตฺตุํ อธิปฺปายวเสน ‘‘ภูตาปคต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ‘‘อุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา’’ติ (สํ. นิ. 5.651-662; วิภ. 390-391) เอตฺถ อุปฺปนฺนนฺติ คเหตฺวา ตํสทิสานํ ปหานํ, วุทฺธิ จ วุตฺตา, ปจฺฉิมนเย ปน จ-สทฺเทน กุสลากุสลญฺจ อากฑฺฒิตฺวา สพฺพํ สงฺขตํ วุตฺตํ ภูตาปคตภาวาภิธานาธิปฺปาเยนฯ

วิปจฺจิตุํ โอกาสกรณวเสน อุปฺปติตํ อตีตกมฺมญฺจ ตโต อุปฺปชฺชิตุํ อารทฺโธ อนาคโต วิปาโก จ ‘‘โอกาสกตุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺโตฯ ยํ อุปฺปนฺนสทฺเทน วินาปิ วิญฺญายมานํ อุปฺปนฺนํ , ตํ สนฺธาย ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สญฺเจตนิกาน’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 10.217, 219) วุตฺตํฯ ตาสุ ตาสุ ภูมีสูติ มนุสฺสเทวาทิอตฺตภาวสงฺขาเตสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สนฺตาเน อนุปฺปตฺติอนาปาทิตตาย อสมูหตํฯ เอตฺถ จ ลทฺธภูมิกํ ‘‘ภูมิลทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ อคฺคิอาหิโต วิยฯ โอกาสกตุปฺปนฺนสทฺเทปิ จ โอกาโส กโต เอเตนาติ, โอกาโส กโต เอตสฺสาติ จ ทุวิธตฺเถปิ เอวเมว กตสทฺทสฺส ปรนิปาโต เวทิตพฺโพฯ

สพฺพทา อวตฺตมานมฺปิ คมิยจิตฺตํ ปฏิปกฺขปจฺจเวกฺขณาย อวิกฺขมฺภิตตฺตา ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตํฯ อนฺตรธาเปตีติ วิกฺขมฺภิกา อานาปานสฺสติ วิกฺขมฺเภติฯ อนฺตราเยวาติ ภูมิลทฺเธ สภูมิยํ อพฺโพจฺฉินฺเน วิจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ อนตีตํ อนนาคตญฺจ ขณตฺตเยกเทสคตมฺปิ อุปฺปชฺชมานํ ‘‘ขณตฺตยคต’’นฺติ วุตฺตํฯ เทสนาย ปธาเนน คหิโต อตฺโถ ‘‘สีส’’นฺติ วุจฺจติฯ โลกิยธมฺมญฺหิ เทเสตพฺพํ ปตฺวา เทสนาย จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ โหติ, ธมฺมสภาวํ วา สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อกุสลาติ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา วุตฺตาฯ เจตนาติ เกจิฯ อกุสลภาคิยาติ ราคาทโย เอกนฺตอกุสลาฯ อกุสลปกฺขิกาติ ผสฺสาทโยปิ ตปฺปกฺขิกาฯ มโน เตสํ ธมฺมานํ ปฐมํ อุปฺปชฺชตีติ สหชาโตปิ มโน สมฺปยุตฺเต สงฺคณฺหิตฺวา อธิปติภาเวน ปวตฺตมาโน ปฐมํ อุปฺปนฺโน วิย โหตีติ เอวํ วุตฺโตฯ สมฺปยุตฺตาปิ ตทนุวตฺตนตาย อนฺวเทว อกุสลา ธมฺมาติ วุตฺตา, อนนฺตรปจฺจยมนํ วา สนฺธาย มโนปุพฺพงฺคมตา วุตฺตาฯ จิตฺเตน นียตีติ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ สนฺธายาห, ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ วาฯ ปภสฺสรนฺติ สภาวปณฺฑรตํ สนฺธายาหฯ อรกฺขิเตติ สติยา อนุนยปฏิฆาทีหิ อรกฺขิเต, ราคาทีหิ พฺยาปนฺเน, เตหิ เอว อวสฺสุเตฯ จิตฺตสฺส ปุพฺพงฺคมภาวสาธเน อญฺญมญฺญํ พลทานวเสน สุตฺตานุรกฺขณํ, อิธ วา อุปสํหตานํ อาภิธมฺมิเกหิ วิญฺญาตานํ จิรกาลปฺปวตฺติวเสน เวทิตพฺพํฯ

กตรปญฺญํ ตฺวนฺติอาทิ น ปาฬิอารุฬฺหํ, เอวํ ภควา ปุจฺฉตีติ อฏฺฐกถายเมว วุตฺตํฯ ปญฺญา ปน กิมตฺถิยาติ อิทมฺปิ เอกํ สุตฺตํฯ ‘‘อภิญฺญตฺถา ปริญฺญตฺถา ปหานตฺถา’’ติ ตสฺส วิสฺสชฺชนํฯ

สาตนฺติ สภาววเสน วุตฺตํ, มธุรนฺติ มธุรํ วิยาติ อุปมาวเสนฯ โปโนพฺภวิกาติ ปุนพฺภวกรณสีลาฯ ตตฺรตตฺราภินนฺทนโต นนฺที, นนฺทิภูโต ราโค นนฺทิราโค, นนฺทิราคภาเวน สหคตาติ นนฺทิราคสหคตาติ น เอตฺถ สมฺปโยควเสน สหคตภาโว อตฺถีติ สหคตสทฺโท ตณฺหาย นนฺทิราคภาวํ โชเตติฯ นนฺทิราคภูตาติ จสฺส อตฺโถฯ นิสฺสเยติ ปาทเกฯ รูปารูปารมฺมณานนฺติ ปถวีกสิณาทิอากาสาทิอารมฺมณานํฯ สํสฏฺเฐติ ขีโรทกํ วิย สโมทิเต เอกีภาวมิว คเตฯ สหชาเตติ สมฺปยุตฺตสหชาเต, น สหชาตมตฺเตฯ

อิธาปีติ ‘‘อิมสฺมิมฺปิ ปเท อยเมว อตฺโถ อธิปฺเปโต’’ติ อิมิสฺสา อฏฺฐกถาย ยถาทสฺสิตสํสฏฺฐสทฺโท สหชาเต อธิปฺเปโตติฯ อรูปํ รูเปนาติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุนาฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโสติ อนวเสสสงฺคเหน กโต อติสยนิทฺเทโสฯ

อนาภฏฺฐตาเยวาติ ‘‘ทิฏฺฐํ สุต’’นฺติอาทีสุ ทิฏฺฐตาทโย วิย อภาสิตพฺพตา อนาภฏฺฐตาฯ สพฺพากาเรน สทิสสฺส ทุติยจิตฺตสฺส สสงฺขาริกตาวจเนน อิมสฺส อสงฺขาริกตา วิญฺญายติ, ตสฺมา อภาสิตพฺพตาย น คหิโตติ อตฺโถ ยุชฺชติฯ อธิปฺปาโย ปน ปาฬิยํ อภาสิตตฺตา เอว ตตฺถ เทเสตพฺพภาเวน น คหิโต น สงฺคหิโต น ตสฺสตฺถสฺส อภาวาติฯ อถ วา ปาฬิยํ อนาภฏฺฐตาย เอว อฏฺฐกถายํ น คหิโต น ตสฺสตฺโถ วุตฺโตฯ นิยเมตฺวาวาติ ปรโต เอวํวิธสฺเสว สสงฺขาริกภาววจนโต อิธ ตทวจเนเนว อสงฺขาริกภาวํ นิยเมตฺวาฯ

มโนวิญฺญาณนฺติ เอตฺถ ทฺวารํ วตฺถูติ วุตฺตํ, ทฺวาเรน วา ตํสหายภูตํ หทยวตฺถุ วุตฺตํฯ สรสภาเวนาติ สกิจฺจภาเวนฯ อวิชฺชา หิ สงฺขารานํ ปจฺจยภาวกิจฺจา, อญฺญาสาธารโณ วา รสิตพฺโพ วิญฺญาตพฺโพ ภาโว สรสภาโว, อวิชฺชาสภาโว สงฺขารสภาโวติ เอวมาทิโกฯ ‘‘สรสสภาเวนา’’ติปิ ปาโฐ, โสเยว อตฺโถฯ อวิชฺชาปจฺจยาติ วา สรเสน, สงฺขาราติ สภาเวนฯ

เอกสมุฏฺฐานาทิตา รูปธมฺเมสุ เอว โยเชตพฺพา เตสุ ตพฺโพหารพาหุลฺลโตฯ อตีตาทิภาโว รูปารูปธมฺเมสุ, จิตฺตเจตสิกนิพฺพานานมฺปิ วา ยถาสภาวํ เอกทฺวินกุโตจิสมุฏฺฐานตา โยเชตพฺพาฯ อนาปาถคตาติ จกฺขาทีนํ อโคจรคตา สุขุมรชาทิรูปํ วิย วตฺถุปริตฺตตาย ตตฺตาโยคุเฬ ปติโตทกพินฺทุรูปํ วิย ขณปริตฺตตาย อติทูรตาย อจฺจาสนฺนาทิตาย อตีตานาคตตาย จฯ วิสโย อนญฺญตฺถภาเวน, โคจโร จ ตตฺถ จรเณน วุตฺโต, ตพฺพิสยนิจฺฉเยน มโน ปฏิสรณํฯ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ อญฺญถา เตสํ ธมฺมารมฺมณภาเวน ‘‘เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ วจนสฺส อนุปปตฺติโตฯ ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตอิทฺธิวิธญาเณหิ ยถาวุตฺตนเยน อนาปาถคตานิ รูปาทีนิ อาลมฺพิยมานานิ น ธมฺมารมฺมณนฺติ กตฺถจิ วุจฺจมานานิ ทิฏฺฐานิ, อิตรถา จ ทิฏฺฐานิ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตี’’ติอาทีสูติฯ

อาปาถมาคจฺฉติ มนสา ปญฺจวิญฺญาเณหิ จ คเหตพฺพภาวูปคมเนนฯ ฆฏฺเฏตฺวาติ ปฏิมุขภาวาปาถํ คนฺตฺวาฯ สรภาณกสฺส โอสารกสฺสฯ ปกติยา ทิฏฺฐาทิวเสน อาปาถคมนญฺจ โภชนปริณามอุตุโภชนวิเสสอุสฺสาหาทีหิ กลฺยํ, โรคิโน วาตาทีหิ จ อุปทฺทุตํ วา กายํ อนุวตฺตนฺตสฺส ชาครสฺส ภวงฺคสฺส จลนปจฺจยานํ กายิกสุขทุกฺขอุตุโภชนาทิอุปนิสฺสยานํ จิตฺตปณิทหนสทิสาสทิสสมฺพนฺธทสฺสนาทิปจฺจยานํ, สุตฺตสฺส จ สุปินทสฺสเน ธาตุกฺโขภาทิปจฺจยานํ วเสน เวทิตพฺพํฯ อทิฏฺฐสฺส อสุตสฺส อนาคตพุทฺธรูปาทิโน ปสาททาตุกามตาวตฺถุสฺส ตํสทิสตาสงฺขาเตน ทิฏฺฐสุตสมฺพนฺเธเนวฯ น เกวลํ ตํสทิสตาว อุภยสมฺพนฺโธ, กินฺตุ ตพฺพิปกฺขตา ตเทกเทสตา ตํสมฺปยุตฺตตาทิโก จ เวทิตพฺโพฯ เกนจิ วุตฺเต กิสฺมิญฺจิ สุเต อวิจาเรตฺวา สทฺทหนํ สทฺธา, สยเมว ตํ วิจาเรตฺวา โรจนํ รุจิ, ‘‘เอวํ วา เอวํ วา ภวิสฺสตี’’ติ อาการวิจารณํ อาการปริวิตกฺโก, วิจาเรนฺตสฺส กตฺถจิ ทิฏฺฐิยา นิชฺฌานกฺขมนํ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติฯ

เครุกหริตาลญฺชนาทิธาตูสุฯ สุภนิมิตฺตํ สุภคฺคหณสฺส นิมิตฺตํฯ ตํ สุภนิมิตฺตตฺตา รญฺชนียตฺตา จ โลภสฺส วตฺถุฯ นิยมิตสฺส จิตฺตสฺส วเสน นิยมิตวเสนฯ เอวมิตเรสุ ทฺวีสุฯ อาโภโค อาภุชิตํฯ ลูขปุคฺคลา โทสพหุลาฯ อโทสพหุลา สินิทฺธปุคฺคลาฯ ตทธิมุตฺตตาติ ปีตินินฺนจิตฺตตาฯ อิเมหิ…เป.… เวทิตพฺโพ ปีติยา โสมนสฺสวิปฺปโยคาสมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ

ชีวิตวุตฺติยา อายตนภาวโต หตฺถาโรหาทิสิปฺปเมว สิปฺปายตนํฯ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมเมว กมฺมายตนํฯ อายุเวทาทิวิชฺชา เอว วิชฺชาฏฺฐานํฯ อพฺยาปชฺเชติ โทมนสฺสพฺยาปาทรหิเต รูปภเวฯ ธมฺมปทาติ ธมฺมโกฏฺฐาสาฯ ปิลวนฺตีติ อุปฏฺฐหนฺติ ปทิสฺสนฺติฯ โยคาติ ภาวนาภิโยคา สมาธิโตฯ วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ นิมฺมลภาวกิริยาฯ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ อญฺญมญฺญานติวตฺตนํ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา ฯ คมฺภีรานํ ญาเณน จริตพฺพานํ, คมฺภีรญาเณน วา จริตพฺพานํ สุตฺตนฺตานํ ปจฺจเวกฺขณา คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณาฯ

วํโสติ อนุกฺกโมฯ ตนฺตีติ สนฺตติฯ ปเวณีติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพเมตํ จาริตฺตกิริยาปพนฺธสฺส วจนํฯ จาริตฺตสีลตฺตา สีลมยํฯ

‘‘ทสฺสามี’’ติ วจีเภเทน วตฺถุสฺส ปริณตตฺตา ตโต ปฏฺฐาย ทานํ อารทฺธํ นาม โหติ , ยโต ตสฺส อตฺตโน ปริณามนาทีสุ อาปตฺติ โหติฯ วิชฺชมานวตฺถุสฺมิํ จินฺตนกาลโต ปฏฺฐาย ทานํ อารทฺธนฺติ ตตฺถ ทานมยํ กุสลํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ ทานวตฺถุํ อวิชฺชมานกมฺปิ สงฺขโรนฺตสฺส กุสลํ น โหตีติฯ ตํ ปน ทานมยสฺส ปุพฺพภาโคติ ตเทว ภเชยฺย, วุตฺตํ อฏฺฐกถายํฯ กุลวํสาทิวเสนาติ อุทาหรณมตฺตเมเวตํฯ อตฺตนา สมาทินฺนวตฺตวเสน สปฺปุริสวตฺตคามชนปทวตฺตาทิวเสน จ จาริตฺตสีลตา เวทิตพฺพาฯ

สวตฺถุกนฺติ เภริอาทิวตฺถุสหิตํ กตฺวาฯ วิชฺชมานกวตฺถุนฺติ เภริอาทิวตฺถุํฯ ธมฺมสฺสวนโฆสนาทีสุ จ สวตฺถุกํ กตฺวา สทฺทสฺส ทานํ สทฺทวตฺถูนํ ฐานกรณานํ สสทฺทปฺปวตฺติกรณเมวาติ ตสฺส จินฺตนํ วิชฺชมานวตฺถุปริจฺจาโค เวทิตพฺโพฯ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา อิธ จ รูปารมฺมณาทิภาวํ, อญฺญตฺถ จ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปุญฺญกิริยวตฺถูนี’’ติ (ที. นิ. 3.305) ทานมยาทิภาวํ, อปรตฺถ จ ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ตีณิ…เป.… ตํสมุฏฺฐานํ กายกมฺม’’นฺติอาทินา กายกมฺมาทิภาวญฺจ วทนฺโตฯ อปริยาปนฺนา จาติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา อญฺญายตนตฺตา จ อสงฺคหิตาฯ

ปริโภครโส ปริโภคปจฺจยํ ปีติโสมนสฺสํฯ อยํ ปน รสสมานตาวเสน คหณํ อุปาทาย รสารมฺมณนฺติ วุตฺโต, น สภาวโตฯ สภาเวน ปน คหณํ อุปาทาย ปีติโสมนสฺสํ ธมฺมารมฺมณเมว โหตีติ ‘‘สุขา เวทนา ธมฺมารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อารมฺมณเมว นิพทฺธนฺติ รูปารมฺมณํ…เป.… ธมฺมารมฺมณนฺติ เอวํ นิยเมตฺวา วุตฺตํฯ กมฺมสฺส อนิพทฺธตฺตาติ กมฺมสฺส อนิยตตฺตาฯ ยถา หิ รูปาทีสุ เอการมฺมณํ จิตฺตํ อนญฺญารมฺมณํ โหติ, น เอวํ กายทฺวาราทีสุ เอกทฺวาริกกมฺมํ อญฺญสฺมิํ ทฺวาเร นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา กมฺมสฺส ทฺวารนิยมรหิตตฺตา ทฺวารมฺปิ กมฺมนิยมรหิตนฺติ อิธ อารมฺมณํ วิย นิยเมตฺวา น วุตฺตํฯ วินา อารมฺมเณน อนุปฺปชฺชนโตติ เอตสฺสปิ จตฺโถ ‘‘ยถา กายกมฺมาทีสุ เอกํ กมฺมํ เตน ทฺวาเรน วินา อญฺญสฺมิํ ทฺวาเร จรติ, น เอวํ รูปาทีสุ เอการมฺมณํ จิตฺตํ เตนารมฺมเณน วินา อารมฺมณนฺตเร อุปฺปชฺชตี’’ติ เวทิตพฺโพฯ น หิ ยถา วจีทฺวาเร อุปฺปชฺชมานมฺปิ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ สทฺทารมฺมเณ อุปฺปชฺชมานํ ‘‘รูปารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจติฯ

กามาวจรกุสลํ