เมนู

ยตฺถ ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน วิภตฺตา, โส อภิธมฺโม นาม, ตสฺมา ตสฺส นิทาเนน ขนฺธาทีนํ นิปฺปเทสโตปิ ปฏิวิทฺธฏฺฐาเนน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน เถโร ‘‘มหาโพธินิทาโน อภิธมฺโม’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘โส เอวํ ปชานามิ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 5.12) นเยน ปจฺจยาทีหิ เวทนํ อุปปริกฺขนฺโต ขนฺธาทิปเทสานํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วเสน วิหาสิฯ ธมฺเมติ กุสลาทิอรณนฺเตฯ

ธมฺมํ ปริวตฺเตนฺโตติ สาฏฺฐกถํ ปาฬิํ ปริวตฺเตนฺโต เอตํ ปรวาทีโจทนํ ปตฺวา ‘‘อยํ ปรวาที’’ติอาทิมาหฯ อมฺหาทิเสสุ นิทานํ ชานนฺเตสุ ปฏิสรเณสุ วิชฺชมาเนสุ อปฺปฏิสรโณ อรญฺเญ กนฺทนฺโต วิย นิทานสพฺภาเว สกฺขิภูเตสุปิ อมฺเหสุ วิชฺชมาเนสุ อสกฺขิกํ อฑฺฑํ กโรนฺโต วิย โหติ, นิทานสฺส อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ, นนุ เอตํ นิทานนฺติ กเถนฺโต เอวมาหฯ เอกเมวาติ เทสนานิทานเมว อชฺฌาสยานุรูเปน เทสิตตฺตาฯ ทฺเว นิทานานีติ อธิคนฺตพฺพเทเสตพฺพธมฺมานุรูเปน เทสิตตฺตาฯ อภิธมฺมาธิคมสฺส มูลํ อธิคมํ นิเทตีติ อธิคมนิทานํฯ โพธิอภินีหารสทฺธายาติ ยาย สทฺธาย ทีปงฺกรทสพลสฺส สนฺติเก โพธิยา จิตฺตํ อภินีหริ ปณิธานํ อกาสิฯ

สุเมธกถาวณฺณนา

จตุโร จ อสงฺขิเยติ (พุ. วํ. อฏฺฐ. 2.1-2) อุทฺธํ อาโรหนวเสน อติกฺกมิตฺวา อมรํ นาม นครํ อโหสีติ วจนเสสโยชนา กาตพฺพาฯ ทสหีติ หตฺถิอสฺสรถเภรีสงฺขมุทิงฺควีณาคีตสมฺมตาเฬหิ ‘‘อสฺนาถ ปิวถ ขาทถา’’ติ ทสเมน สทฺเทนฯ เต ปน เอกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถิสทฺท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ หตฺถิสทฺทนฺติ กรณตฺเถ อุปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ เภรีสงฺขรถานญฺจ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ วา โฆสิตนฺติ วา โยเชตพฺพํฯ หตฺถิสทฺทนฺติ วา หตฺถิสทฺทวนฺตํ นครํฯ ขาทถ ปิวถ เจวาติ อิติ-สทฺโท ญาตตฺถตฺตา อปฺปยุตฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ

สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ อุยฺยานโปกฺขรณีอาทิสมฺปนฺนตฺตาฯ ลกฺขเณติ อิตฺถิลกฺขเณ ปุริสลกฺขเณ จฯ อิติหาเสติ โปราเณฯ สธมฺเมติ อตฺตโน เตวิชฺชธมฺเม จ ยญฺญวิธิอาทิเก จฯ ปารมินฺติ ปารญาณํ ปาราธิคมํ คโตฯ จินฺเตสหนฺติ จินฺเตสิํ อหํ สุเมธภูโตติ สตฺถา วทติฯ

อตฺถิ เหหิตีติ โส วิชฺชมาโน ภวิสฺสติฯ น เหตุเยติ อภวิตุํฯ เอวเมวาติ เอวเมวํฯ น คเวสตีติ น คนฺตุํ เอสติ น อิจฺฉติ นานุคจฺฉติ วาฯ โธเวติ โธวนฺเตฯ เสรีติ สายตฺติโกฯ สยํวสีติ สวโสฯ มหาโจรสโม วิยาติ กายสาราควเสน ทุจฺจริตาเนสเนหิ กุสลภณฺฑจฺเฉทนาฯ นาถาติ นาถวนฺโตฯ ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ เอวมาทิกสฺส อตฺโถ เกสุจิ อฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ ลิขิโตติ กตฺวา น วกฺขามฯ

สาสเนติ เอตฺถ ตาปสสาสนํ ฌานาภิญฺญา จฯ วสีภูตสฺส สโตฯ มยิ เอวํภูเต ทีปงฺกโร ชิโน อุปฺปชฺชิฯ โสเธติ ชโนฯ อญฺชสํ วฏุมายนนฺติ ปริยายวจเนหิ มคฺคเมว วทติฯ มา นํ อกฺกมิตฺถาติ เอตฺถ นฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ ฆาติยามหนฺติ เอตฺถ จ -อิติ จ หํ-อิติ จ นิปาตา, อหํ-อิติ วา เอโก นิปาโต สานุนาสิโก กโตฯ อาหุตีนนฺติ ทกฺขิณาหุตีนํฯ นฺติ มม, มํ วา อพฺรฺวิฯ

กปฺเป อติกฺกมิตฺวา วุตฺเตปิ โพธิมฺหิ มาตาทิสํกิตฺตเน สงฺคณฺหิตุํ ‘‘โพธิ ตสฺส ภควโต’’ติอาทิมาหฯ สุเขนาติ อุตฺตเมน สุเขนฯ อสโมติ ตาปเสหิ อสโมฯ อภิญฺญาสุขโตปิ วิสิฏฺฐํ อีทิสํ พุทฺธตฺตพฺยากรณชํ สุขํ อลภิํยาติ ยานิ นิมิตฺตานิฯ อาภุชตีติ อาวตฺตติฯ อภิรวนฺตีติ สทฺทํ กโรนฺติฯ ฉุทฺธาติ นิกฺขนฺตาฯ นุทฺธํสตีติ น อุทฺธํ คจฺฉติฯ อุภยนฺติ อุภยวจนํฯ ธุวสสฺสตนฺติ เอกนฺตสสฺสตํ, อวิปรีตเมวาติ อตฺโถฯ อาปนฺนสตฺตานนฺติ คพฺภินีนํฯ ยาวตาทส ทิสา, ตตฺถฯ ธมฺมธาตุยาติ ธมฺมธาตุยํ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิจินามีติ อตฺโถฯ

ยสฺส สมฺปุณฺโณ, ตํ วมเตว อุทกํ นิสฺเสสํฯ เอเตติ เอกิสฺสาปิ ทานปารมิตาย อเนกปฺปการตาย พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ ปฏิลคฺคิตํ รกฺขตีติ วจนเสโส, ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยโค จตูสุ ภูมีสูติ ปาติโมกฺขาทีสุ สํวรภูมีสุฯ อทฺเวชฺฌมานโสติ กทาจิ ขมนํ กทาจิ อกฺขมนํ, กสฺสจิ ขมนํ กสฺสจิ อกฺขมนนฺติ เอวํ ทฺเวธาภาวํ อนาปนฺนมานโส หุตฺวาฯ สจฺจสฺส วีถิ นาม ทิฏฺฐาทิ จ อทิฏฺฐาทิ จ ยถาภูตํว วตฺถุฯ อธิฏฺฐานนฺติ กุสลสมาทานาธิฏฺฐานํ, สมาทินฺเนสุ กุสเลสุ อจลตา อธิฏฺฐานํ นามฯ ปถวิยา อุเปกฺขนํ นาม วิการานาปตฺติฯ อญฺญตฺราติ อญฺญํฯ

สภาวรสลกฺขเณติ เอตฺถ ภาโวติ อวิปรีตตา วิชฺชมานตา, สห ภาเวน สภาโว, อวิปรีโต อตฺตโน โพธิปริปาจนกิจฺจสงฺขาโต รโส, อนวชฺชวตฺถุปริจฺจาคาทิสงฺขาตํ ลกฺขณญฺจ สภาวรสลกฺขณํ, ตโต สมฺมสโตฯ ธมฺมเตเชนาติ ญาณเตเชนฯ จลตาติ จลตาย กมฺปนตายฯ เสสีติ สยิฯ มา ภาถาติ มา ภายิตฺถฯ สพฺพีติโยติ สพฺพา อีติโย อุปทฺทวา ตํ วิวชฺชนฺตุฯ

สุเมธกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปวจฺฉตีติ เทติฯ โยเคนาติ อุปาเยนฯ สมิํสูติ สนฺนิปติํสุฯ อปฺปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตา ภิกฺขู ครหิตา ภวนฺติฯ ริตฺตาติ สุญฺญา อนฺตรหิตาฯ สาลกลฺยาณี นาม เอโก รุกฺโขฯ พุทฺธจกฺกวตฺติกาเลเยว กิร เอกาเหเนว อุปฺปชฺชติฯ

ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสลิงฺคตาฯ เหตูติ ติเหตุกปฏิสนฺธิตาฯ คุณสมฺปตฺตีติ อภิญฺญาสมาปตฺติลาภิตาฯ อธิกาโรติ พุทฺธานํ สกฺการกรณํฯ ฉนฺทตาติ พุทฺธตฺตปฺปตฺติยํ ฉนฺทสมาโยโคฯ สพฺพงฺคสมฺปนฺนาติ อฏฺฐงฺคานิ สโมธาเนตฺวา กตปณิธานาฯ ปกฺขิกาติ ปีฐสปฺปิกาฯ ปณฺฑกาติ อุภยลิงฺครหิตาฯ โพธิสตฺตา จ พฺรหฺมโลกูปปตฺติปฐมกปฺปิเกสุ กาเลสุ อุภยลิงฺครหิตา โหนฺติ, น ปน ปณฺฑกปริยาปนฺนาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาปนฺนา น ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ยถาวุตฺเตสุ วา โทเสสุ สพฺเพสุ ปริยาปนฺนา น ภวนฺติ, โพธิสตฺเตสุ วา ปริยาปนฺนา ตทนฺโตคธา, ปริจฺฉินฺนสํสารตฺตา วา ปริยาปนฺนา โพธิสตฺตา อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกา น ภวนฺตีติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา ยสฺมา, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ น เสวนฺติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐินฺติ นตฺถิกาเหตุกากิริยทิฏฺฐิํฯ ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภเวฯ โภชปุตฺเตติ ลุทฺทเกฯ ลคนนฺติ สงฺโคฯ อญฺญถาติ ลีนตาฯ คามณฺฑลาติ คามทารกาฯ รูปนฺติ วิปฺปการํฯ อยํ ตาว นิทานกถา ยาย อภิธมฺมสฺส พุทฺธภาสิตตาสิทฺธีติ อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ

ติกมาติกาปทวณฺณนา

อิทานิ ปฏิญฺญาตกถํ กาตุํ ‘‘อิทานิ อิติ เม…เป.… กถโนกาโส สมฺปตฺโต’’ติอาทิมาหฯ อิโต ปฏฺฐายาติ กุสลธมฺมปทโต ปฏฺฐายฯ

[1] สพฺพปเทหิ ลทฺธนาโมติ ตีสุปิ ปเทสุ เวทนาสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺตา เตน ลทฺธนาโม สพฺพปเทหิ ลทฺธนาโม โหติฯ นนุ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมาติ จตฺตาริ ปทานิ, เอวํ เสเสสุปีติ ทฺวาทเสตานิ ปทานิ, น ตีณีติ เวทนาสทฺทสฺส ปทตฺตยาวยวตฺตํ สนฺธาย ‘‘สพฺพปเทหี’’ติ วุจฺเจยฺย, น ยุตฺตํฯ ‘‘เวทนายา’’ติ หิ วิสุํ ปทํ น กสฺสจิ ปทสฺส อวยโว โหติ, นาปิ สุขาทิปทภาวํ ภชตีติ เตน ลทฺธนาโม กถํ สพฺพปเทหิ ลทฺธนาโม สิยาติ? อธิปฺเปตปฺปการตฺถคมกสฺส ปทสมุทายสฺส ปทตฺตาฯ ปชฺชติ อวพุชฺฌียติ เอเตนาติ หิ ปทํ, ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา’’ติ เอเตน จ ปทสมุทาเยน ยถาธิปฺเปโต อตฺโถ สมตฺโต วิญฺญายติ, ตสฺมา โส ปทสมุทาโย ‘‘ปท’’นฺติ วุจฺจติฯ เอวํ อิตเรปิ เวทิตพฺพาฯ ตสฺมา เตสํ ติณฺณํ สมุทายานํ อวยเวน ลทฺธนาโม สพฺพปเทหิ ลทฺธนาโมติ ยุตฺโตฯ

คนฺถโต จ อตฺถโต จาติ เอตฺถ เหตุปทสเหตุกปทาทีหิ สมฺพนฺธตฺตา คนฺถโต จ เหตุอตฺถสเหตุกตฺถาทีหิ สมฺพนฺธตฺตา อตฺถโต จ อญฺญมญฺญสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ สเหตุกเหตุสมฺปยุตฺตทุกา หิ เหตุทุเก เหตูหิ สมฺพนฺธตฺตา เหตุทุกสมฺพนฺธา, เหตุสเหตุกทุโก เหตุทุกสเหตุกทุกสมฺพนฺโธ อุภเยกปทวเสนฯ ตถา เหตุเหตุสมฺปยุตฺตทุโก เหตุทุกเหตุสมฺปยุตฺตทุกสมฺพนฺโธ , นเหตุสเหตุกทุโก เอกทฺวิปทวเสน เหตุทุกสเหตุกทุกสมฺพนฺโธติฯ กณฺณิกา วิยาติ ปุปฺผมยกณฺณิกา วิยฯ ฆฏา วิยาติ ปุปฺผหตฺถกาทีสุ ปุปฺผาทีนํ สมูโห วิยฯ กณฺณิกาฆฏาทีสุ หิ ปุปฺผาทีนิ วณฺฏาทีหิ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธานิ โหนฺตีติ ตถาสมฺพนฺธตา เอเตสํ ทุกานํ วุตฺตาฯ ทุกสามญฺญโตติ อญฺเญหิ เหตุทุกาทีหิ ทุกวเสน สมานภาวาฯ อญฺเญหีติ สารมฺมณทุกาทีหิฯ อสงฺคหิโต ปเทโส เยสํ อตฺถิ, เต สปฺปเทสาฯ เยสํ ปน นตฺถิ, เต นิปฺปเทสา