ยตฺถ ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน วิภตฺตา, โส อภิธมฺโม นาม, ตสฺมา ตสฺส นิทาเนน ขนฺธาทีนํ นิปฺปเทสโตปิ ปฏิวิทฺธฏฺฐาเนน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน เถโร ‘‘มหาโพธินิทาโน อภิธมฺโม’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘โส เอวํ ปชานามิ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 5.12) นเยน ปจฺจยาทีหิ เวทนํ อุปปริกฺขนฺโต ขนฺธาทิปเทสานํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วเสน วิหาสิฯ ธมฺเมติ กุสลาทิอรณนฺเตฯ

ธมฺมํ ปริวตฺเตนฺโตติ สาฏฺฐกถํ ปาฬิํ ปริวตฺเตนฺโต เอตํ ปรวาทีโจทนํ ปตฺวา ‘‘อยํ ปรวาที’’ติอาทิมาหฯ อมฺหาทิเสสุ นิทานํ ชานนฺเตสุ ปฏิสรเณสุ วิชฺชมาเนสุ อปฺปฏิสรโณ อรญฺเญ กนฺทนฺโต วิย นิทานสพฺภาเว สกฺขิภูเตสุปิ อมฺเหสุ วิชฺชมาเนสุ อสกฺขิกํ อฑฺฑํ กโรนฺโต วิย โหติ, นิทานสฺส อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ, นนุ เอตํ นิทานนฺติ กเถนฺโต เอวมาหฯ เอกเมวาติ เทสนานิทานเมว อชฺฌาสยานุรูเปน เทสิตตฺตาฯ ทฺเว นิทานานีติ อธิคนฺตพฺพเทเสตพฺพธมฺมานุรูเปน เทสิตตฺตาฯ อภิธมฺมาธิคมสฺส มูลํ อธิคมํ นิเทตีติ อธิคมนิทานํฯ โพธิอภินีหารสทฺธายาติ ยาย สทฺธาย ทีปงฺกรทสพลสฺส สนฺติเก โพธิยา จิตฺตํ อภินีหริ ปณิธานํ อกาสิฯ

สุเมธกถาวณฺณนา

จตุโร จ อสงฺขิเยติ (พุ. วํ. อฏฺฐ. 2.1-2) อุทฺธํ อาโรหนวเสน อติกฺกมิตฺวา อมรํ นาม นครํ อโหสีติ วจนเสสโยชนา กาตพฺพาฯ ทสหีติ หตฺถิอสฺสรถเภรีสงฺขมุทิงฺควีณาคีตสมฺมตาเฬหิ ‘‘อสฺนาถ ปิวถ ขาทถา’’ติ ทสเมน สทฺเทนฯ เต ปน เอกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถิสทฺท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ หตฺถิสทฺทนฺติ กรณตฺเถ อุปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ เภรีสงฺขรถานญฺจ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ วา โฆสิตนฺติ วา โยเชตพฺพํฯ หตฺถิสทฺทนฺติ วา หตฺถิสทฺทวนฺตํ นครํฯ ขาทถ ปิวถ เจวาติ อิติ-สทฺโท ญาตตฺถตฺตา อปฺปยุตฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ

สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ อุยฺยานโปกฺขรณีอาทิสมฺปนฺนตฺตาฯ ลกฺขเณติ อิตฺถิลกฺขเณ ปุริสลกฺขเณ จฯ อิติหาเสติ โปราเณฯ สธมฺเมติ อตฺตโน เตวิชฺชธมฺเม จ ยญฺญวิธิอาทิเก จฯ ปารมินฺติ ปารญาณํ ปาราธิคมํ คโตฯ จินฺเตสหนฺติ จินฺเตสิํ อหํ สุเมธภูโตติ สตฺถา วทติฯ