[1373] โภคูปกรเณหิ สโภโคฯ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมนฺติ จตุสจฺจปฺปฏิเวธสฺส อนุโลมนฺติ อตฺโถฯ ‘‘สจฺจาน’’นฺติ หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺเพหิ ปฏิเวโธ วุตฺโต, จตุสจฺจปฺปฏิเวธสฺส วา อุปนิสฺสยภูตํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานํ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมนฺติ วุตฺตํฯ

[1378] ‘‘มม ฆรํ ธุรํ กตฺวา ภิกฺขํ ปวิสถา’’ติ ทิยฺยมานํ ธุรภตฺตนฺติ วทนฺติฯ นิจฺจภตฺตาทิ วา อญฺเญปิ อาณาเปตฺวา สยํ ธุรํ หุตฺวา ทินฺนํ ธุรภตฺตํฯ

[1379] ปฏิวาเสติ นามาติ นิวตฺเตติ นาม โอสกฺเกติ นามฯ

[1380] ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธาติ ปุริมชาตีสุ สนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ อาหฯ ขนฺธปฏิพทฺธนฺติ วตฺถาภรณยานคามชนปทาทิฯ ขยสมเยติ มคฺคกฺขณํ อาหฯ

[1381] อธิมุจฺจนฏฺเฐนาติ อนิคฺคหิตปกฺขนฺทนสงฺขาเตน ยถาสุขํ ปวตฺตนฏฺเฐนฯ

[1382] ขีณานํ อนฺโต อวสานํ นิฏฺฐิตภาโว ขีณนฺโต, ขีณานํ วา อาทิกาโล, ตสฺมิํ ขีณนฺเตฯ เอส นโย นิรุทฺธนฺเตติอาทีสุฯ

ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อฏฺฐกถากณฺฑํ

ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา

[1384] นยมคฺคนฺติ สุตฺตนฺตภาชนียาทินยคมนํ อนุโลมาทินยคมนญฺจฯ ตมฺปิ หิ เอตฺถ อตฺเถสุ นิจฺฉิเตสุ สุขํ สมาเนนฺติฯ ปญฺหุทฺธารนฺติ เอกูนปญฺญาสาย เอกูนปญฺญาสาย นวสุ นวสุ จ ปญฺเหสุ ลพฺภมานสฺส อุทฺธรณํ, เตสุเยว ลพฺภมานานํ คณนานํ ฐปนํ คณนาจาโรฯ อตฺถุทฺธารนฺติ ‘‘อิเม นาม จิตฺตุปฺปาทาทโย อตฺถา กุสลาทิกา’’ติ อุทฺธรณํฯ กณฺณิกํ กณฺณิกนฺติ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑรูปกณฺเฑสุ วิภตฺเต ปสเฏ ธมฺเม ‘‘จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทินา ราสิราสิวเสน สห คนฺเถตฺวาติ อตฺโถฯ ฆฏโคจฺฉกา กณฺณิกเววจนาเนวฯ เอตฺถ ปน จตูสุ ภูมีสุ กุสลนฺติ เอกวจนนิทฺเทโส จตุภูมกานํ กุสลผสฺสาทีนํ กุสลภาเว เอกตฺตูปคมนโตฯ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑรูปกณฺเฑสุ จตุภูมิจิตฺตุปฺปาทาทิวเสน วิญฺญาตธมฺมสฺส วเสนายํ อตฺถุทฺธารเทสนา อารทฺธาติ ตตฺถ ยํ จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ วิภตฺตํ ยาว วิญฺญาตํ, อิเม ธมฺมา กุสลาติ อตฺโถฯ

ยทิปิ กุสลตฺติกวิตฺถาโร ปุพฺเพ วิญฺญาโต, ตถาปิ ตตฺถ ธมฺมา สมยวเสน ผสฺสาทิสภาววเสน จ วิภตฺตา ภินฺนา วิญฺญาตา, น ปน เอกสฺมิํ ลกฺขเณ สมาเนตฺวา, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตํ สมยาทิเภทํ วชฺเชตฺวา สพฺพเภทภินฺนานํ เอกสฺมิํ กุสลาทิลกฺขเณ สมาเนตฺวา โพธนตฺถํ อิธ กุสลตฺติกนิทฺเทโส ปุน วิภตฺโตฯ เอตฺถ จ เอกวจเนน กุสลนิทฺเทสํ กตฺวา พหุวจเนน นิคมนสฺส การณํ วุตฺตเมวฯ ยทิ ธมฺมานํ กุสลตฺเต เอกตฺตูปคมนํ, กสฺมา เอกวจเนน ปุจฺฉาปิ น กตา? อุทฺเทเส กุสล-สทฺทสฺส ธมฺมวิเสสนภาวโต ตพฺพิเสสนานํ ธมฺมานํ ปุจฺฉิตตฺตา เตสญฺจ อนิทฺธาริตสงฺขาวิเสสตฺตา, นิทฺเทเส ปน จตูหิ ภูมีหิ วิตฺถารโต วิญฺญาตาหิ กุสเล วิเสเสตฺวา ทสฺเสตีติ ยุตฺตํ ‘‘จตูสุ ภูมีสุ กุสล’’นฺติ เอกตฺตํ เนตฺวา วจนํฯ กุสลปทญฺหิ เอตฺถ ปธานํ, ตญฺจ วิเสสิตพฺพานเปกฺขํ กุสลาการเมว อตฺตโน สภาเว ฐิตํ คเหตฺวา ปวตฺตมานํ เอกตฺตเมว อุปาทาย ปวตฺตติ, น เภทนฺติฯ

[1385] ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ เอตฺถาปิ ปฐมากุสลจิตฺตุปฺปาโท สมยผสฺสาทิวเสน เภทํ อนามสิตฺวา โสมนสฺสสหคตทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทภาเว เอกตฺตํ เนตฺวา วุตฺโต, เอวํ ยาว ทฺวาทสโมติ ‘‘ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ จตูสุ ภูมีสุ วิปาโกติอาทีสุปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ จิตฺตุปฺปาทาติ เอตฺถ อุปฺปชฺชติ เอตฺถาติ อุปฺปาโท, กิํ อุปฺปชฺชติ? จิตฺตํ, จิตฺตสฺส อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโทติ เอวํ อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณวเสน อตฺโถ สมฺภวติฯ เอวญฺหิ สติ จิตฺตเจตสิกราสิ จิตฺตุปฺปาโทติ สิทฺโธ โหติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จิตฺตเมว อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโท’’ติ อญฺญสฺสุปฺปชฺชนกสฺส นิวตฺตนตฺถํ จิตฺตคฺคหณํ กตํ, จิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนกภาวนิวตฺตนตฺถํ อุปฺปาทคฺคหณํ, จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ วา ‘‘จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนกภาโว ปากโฏติ กตฺวา ‘‘จิตฺตเมว อุปฺปาโท’’ติ วุตฺตํ, จิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนกสฺส นิวตฺเตตพฺพสฺส สพฺภาวา อุปฺปาทคฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยญฺจตฺโถ ‘‘ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานี’’ติอาทีสุ วิย จิตฺตปฺปธาโน นิทฺเทโสติ กตฺวา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[1420] ฉสุ ทฺวาเรสูติ เอตฺถ ปญฺจทฺวาเร วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, มโนทฺวาเรปิ ปริตฺตารมฺมณเมว ชวนํ ตทารมฺมณสงฺขาตํ ภวงฺคํ อนุพนฺธติฯ ตญฺหิ ปริตฺตสฺส กมฺมสฺส วิปาโก, วิปาโก จ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณานุภวนํ, กมฺมานุรูโป จ วิปาโก โหตีติ ปริตฺตกมฺมวิปาโก ปริตฺตารมฺมณสฺเสว อนุภวนํ โหติฯ ตสฺมา สพฺพํ ตทารมฺมณํ ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ มหคฺคตวิปาโกปิ มหคฺคตานุภวนเมว อาปชฺชตีติ เจ? น, สมาธิปฺปธานสฺส กมฺมสฺส อปฺปนาปฺปตฺตสฺส สญฺญาวสารมฺมณสฺส ตาทิเสเนว วิปาเกน ภวิตพฺพตฺตาฯ ตสฺมา สมาธิ สุขานุภวนภูโต, โสปิ กมฺมานุรูปโตเยว กมฺมารมฺมโณ โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ กมฺมานุรูปโต เอว จ ตทารมฺมณํ ปริตฺตารมฺมณมฺปิ มหคฺคตชวนํ นานุพนฺธติฯ ตโต เอว ปฏิสนฺธิอาทิภูโต กามาวจรวิปาโก กมฺมนิมิตฺตมฺปิ ปริตฺตเมว อารมฺมณํ กโรติ, น มหคฺคตํ อปฺปมาณํ วาฯ

ยสฺมา ปน วุตฺตํ ‘‘มหคฺคตารมฺมโณ ธมฺโม ปริตฺตารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, อปฺปมาณารมฺมโณ ธมฺโม ปริตฺตารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ, น จ มหคฺคตปฺปมาณวิปาโก ปริตฺตารมฺมโณ อตฺถิ, อิธ จ สพฺพกามาวจรวิปากานํ ปริตฺตารมฺมณตาว วุตฺตา, ตสฺมา กมฺมานุรูปโต มหคฺคตปฺปมาณารมฺมณมฺปิ ปริตฺตกมฺมํ ยทิ ปฏิสนฺธิํ เทติ, กมฺมคตินิมิตฺตารมฺมณเมว เทติฯ ปวตฺติวิปากมฺปิ รูปาทิปริตฺตารมฺมณเมวาติ เวทิตพฺพํฯ ขีณาสวานํ วาสนาวเสน สติวิปฺปยุตฺตหสนํ ปวตฺตมานํ ปริตฺเตสฺเวว ปวตฺตติ, น อิตเรสุ กิเลสวิรเห ตาทิสหสนปจฺจยภาวาภาวโตฯ ตสฺมา ตสฺส ปริตฺตารมฺมณตา วุตฺตาฯ ขีณาสวานํ อสกฺกจฺจทานาทีนิ อาทรากรณวเสเนว เวทิตพฺพานิ, น โกสชฺชาทิอกุสลวเสนฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา หิ เต อุตฺตมปุริสาติฯ เตสํ อาทรากรณญฺจ นิรุสฺสุกฺกตา เอวาติ เวทิตพฺพาฯ

[1421] อติปคุณานนฺติ วจนํ นิราทรสฺส ญาณวิปฺปยุตฺตปจฺจเวกฺขณสฺส วิสยทสฺสนํ, น ตสฺเสวาติ วิสยนิยมนํฯ ญาณสมฺปยุตฺตสฺสปิ หิ อติปคุณานํ วิสยตา สุฏฺฐุตรํ โหติ เอวฯ ยถา ปคุณํ คนฺถํ สชฺฌายนฺโต ทฺเว ตโย วาจนามคฺเค คเตปิ น สลฺลกฺเขติ ญาณวิปฺปยุตฺตสติมนฺเตน สชฺฌายิตตฺตา, เอวํ ปคุณชฺฌาเนสุปิ ปวตฺติ โหตีติ อาห ‘‘อติปคุณาน’’นฺติอาทิฯ กสิณนิมิตฺตาทิปญฺญตฺตีติ ปุพฺเพ ทสฺสิตํ สพฺพํ อุปาทาปญฺญตฺติมาหฯ ตํ ปน รูปาทโย วิย อวิชฺชมาโน วิชฺชมาโน จ อตฺโถติ อาจริยา วทนฺติฯ สมฺมุติสจฺเจ ปน วุจฺจมานานํ กสิณนิมิตฺตาทิ วาจาวตฺถุมตฺตโต วจนโวหาเรเนว ปญฺญตฺตีติ วุจฺจติฯ ตสฺส หิ ปญฺญาปนํ อวิชฺชมานปญฺญตฺตีติ ตสฺส อวิชฺชมานตฺตํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติฯ อวิชฺชมานมฺปิ ปน ตํ วิชฺชมานมิว คเหตฺวา ปวตฺตมานาย สญฺญาย ปริตฺตาทีสุ ‘‘อยํ นาม ธมฺโม อารมฺมณ’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ เต เอว ธมฺเม อุปาทาย ปวตฺตมานายปิ ธมฺเมสฺเวว อฏฺฐานโตฯ ตสฺมา สา สสมฺปยุตฺตา ปริตฺตาทิอารมฺมณาติ น วตฺตพฺพาติ วุตฺตาฯ นวตฺตพฺพารมฺมณาติ อิทํ ปน วจนํ ยถาคหิตาการสฺส สญฺญาวิสยสฺส นวตฺตพฺพตํ สนฺธาย นวตฺตพฺพํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ นวตฺตพฺพารมฺมณา, จิตฺตุปฺปาทาติ อญฺญปทตฺถสมาสํ กตฺวา อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

จตุปญฺญาสจิตฺตุปฺปาทานํ รูปสฺส จ วเสน ปญฺจปณฺณาสายฯ เกวลนฺติ วินา ปรามสเนนฯ อนิฏฺฐงฺคตวเสนาติ อนิจฺฉยคมนวเสน, อนิจฺฉยํ วา ทฺเวฬฺหํ คโต จิตฺตุปฺปาโท อนิฏฺฐงฺคโต, เตนากาเรน ปวตฺติ ‘‘อนิฏฺฐงฺคตวเสน ปวตฺตี’’ติ วุตฺตาฯ นานารมฺมเณสุ จิตฺตสฺส วิกฺขิปนํ วิกฺเขโปฯ อนวฏฺฐานํ อวูปสโมฯ โคตฺรภุโวทาเน โคตฺรภูติ คเหตฺวา ‘‘โคตฺรภุกาเล’’ติ อาหฯ

สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถนฺติ อิธ สพฺพตฺถ-สทฺโท สามิอตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, สพฺเพสุ วา วิปสฺสนาทีสุ ปาทกํ การณํ สพฺพตฺถปาทกนฺติ ผลสฺส วิสยภาเวน นิทฺเทโสฯ อากาสกสิณจตุตฺถนฺติ ปริจฺเฉทากาสกสิณจตุตฺถมาหฯ ตญฺหิ รูปาวจรํ, น อิตรนฺติฯ กุสลโตปิ ทฺวาทสวิธํ กิริยโตปีติ จตุวีสติวิธตา วุตฺตา โหติฯ วฏฺฏสฺสปิ ปาทกํ โหติเยวาติ กุสลํ กิริยญฺจ เอกโต กตฺวา สพฺพตฺถปาทกํ วุตฺตนฺติ กิริยชฺฌานสฺส อวฏฺฏปาทกตฺตา สาสงฺกํ วทติฯ มหคฺคตจิตฺเต สโมทหตีติ อิทํ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ ปากฏํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ปริกมฺเมหิ คเหตฺวา จิตฺเต รูปกายํ อธิฏฺฐานจิตฺเตน สโมทหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ รูปกาเย สโมทหตีติ อิทมฺปิ ยถาวุตฺตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตสนฺตานํ รูปกาเย สโมทหิตํ ตทนุคติกํ กตฺวา อธิฏฺฐาตีติ กตฺวา วุตฺตํ, อิทํ ปน อธิฏฺฐานทฺวยํ อทิสฺสมานกายตํ ทิสฺสมานกายตญฺจ อาปาเทติฯ คนฺตุกามตาปริกมฺมวเสน ตํสมฺปยุตฺตาย สญฺญาย สุขสญฺญาลหุสญฺญาภาวโต คมนมฺปิ นิปฺผาเทตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โสตาปนฺนสฺส จิตฺตนฺติ โสตาปนฺนสฺส ปาฏิปุคฺคลิกํ มคฺคผลจิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ มาราทีนญฺหิ ภควโต จิตฺตชานนํ วุตฺตนฺติ เจโตปริยญาณลาภี กสฺมา สาสวจิตฺตํ น ชานิสฺสตีติฯ ฉินฺนวฏุมกา ฉินฺนสํสารวฏฺฏา พุทฺธาฯ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณโตปีติ เอตฺถ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณานิ ตาว ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน มคฺคผเลสุ ญาเตสุ ปวตฺตนฺติ, นิพฺพานปจฺจเวกฺขณญฺจ นิพฺพานารมฺมเณสุ อปฺปมาณธมฺเมสุ ญาเตสูติ มคฺคาทิปจฺจเวกฺขณานิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส อปฺปมาณารมฺมณตํ สาเธนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘อปฺปมาณา ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’อิจฺเจว (ปฏฺฐา. 2.12.58) หิ วุตฺตํ, น นิพฺพานนฺติฯ ตสฺมา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน เอว มคฺคผลปจฺจเวกฺขณกิจฺเจ วุจฺจมาเนปิ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณตา น สกฺกา วตฺตุํ, อฏฺฐกถายํ ปน ตสฺสปิ นิพฺพานารมฺมณตา อนุญฺญาตาติ ทิสฺสติฯ กามาวจเรนิพฺพตฺติสฺสตีติ นิพฺพตฺตกฺขนฺธชานนมาหฯ นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสตีติ นิพฺพานารมฺมเณหิ มคฺคผเลหิ กิเลสปรินิพฺพานภูเตหิ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อตฺโถ สมฺภวติฯ

[1429] อสหชาตตฺตาติ อสมฺปยุตฺตตฺตาติ อตฺโถฯ น หิ อรูปธมฺมานํ อรูปธมฺเมหิ สหชาตตา สมฺปโยคโต อญฺญา อตฺถีติฯ ‘‘อญฺญธมฺมารมฺมณกาเล’’ติ วุตฺตํ, มคฺคารมฺมณกาเลปิ ปน ครุํ อกรเณ มคฺคาธิปติภาเวน นวตฺตพฺพตา โยเชตพฺพาฯ

[1433] นิโยคาติ นิโยคโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘นิยเมนา’’ติ อาห, นิโยควนฺโต วา นิโยคา, นิยตาติ อตฺโถฯ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ หิ โพธิเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เอกนฺเตน อนาคตารมฺมโณ โกจิ นตฺถีติฯ

[1434] กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺติยํ อตีตารมฺมณาวาติ วุตฺตํ, กมฺมนิมิตฺตํ ปน อารพฺภ ปวตฺติยํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณภาวญฺจ ปฏิสนฺธิยา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺควณฺณนายํ วกฺขติฯ ตสฺมา อิทํ มโนทฺวารจุติยํ อตีตกมฺมนิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถคตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สตทารมฺมณาย จุติยา ปญฺจจิตฺตกฺขณาวสิฏฺฐายุเก คตินิมิตฺเต ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตาย จตฺตาริ ภวงฺคานิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานิ, อิตรตฺถ จ ฉ สนฺธายาห ‘‘ตโต ปรํ ภวงฺคกาเล จา’’ติฯ ยทา หิ คตินิมิตฺตารมฺมเณ ชวเน ปวตฺเต อนุปฺปนฺเน เอว ตทารมฺมเณ จุติ โหติ รูปาวจรารูปาวจรสตฺตสฺส วิย กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส, ตทา ปฏิสนฺธิโต ปรานิ ฉ ภวงฺคานิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานิ โหนฺตีติฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตหิ อสฺสาทนาทีนิ สปรามาสาเนว ทฏฺฐพฺพานิฯ ปณฺณตฺตินิพฺพานารมฺมณานญฺจ ชวนานํ ปุเรจาริกกาเลติ เยสํ ปุเรจาริกกาเล เอกนฺเตน อาวชฺชนาย อตีตาทิอารมฺมณภาเวน นวตฺตพฺพตา, เตสํ วเสน นยํ ทสฺเสติฯ นิพฺพานารมฺมณานมฺปิ ชวนานํ ปุเรจาริกกาเล สา ตถา น วตฺตพฺพา, น ปน เอกนฺเตน มคฺคผลวีถีสุ ตสฺสา อนิพฺพานารมฺมณตฺตาฯ

อิเม คนฺธาติ นนุ ปจฺจุปฺปนฺนา คนฺธา คหิตา, กถํ เอตฺถ อนาคตารมฺมณตา โหตีติ? ‘‘อฏฺฐารสวสฺสาธิกานิ ทฺเว วสฺสสตานิ มา สุสฺสิํสู’’ติ ปวตฺติโต, อนาคเต มา สุสฺสิํ สูติ หิ อนาคตํ คนฺธํ คเหตฺวา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมนฺโต อภิมุขีภูตํ ตทา วิชฺชมานเมว กายํ อารมฺมณํ กโรตีติ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ อธิฏฺฐานจิตฺตํ โหติฯ

ตถา อตฺตโน กายสฺส ทีฆรสฺสาณุถูลนีลาทิภาวาปาทนวเสน อญฺญสฺส จ ปาฏิหาริยสฺส กรเณ โยเชตพฺพํ ฯ เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพาติ เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติอรูปสนฺตติวารา เอกทฺเวสนฺตติวารา นามาติ เวทิตพฺพาติ อตฺโถฯ อติปริตฺตสภาวอุตุอาทิสมุฏฺฐานา วา ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารา’’ติ วุตฺตาฯ อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ เอตํ อุภยํ โหตีติ อตฺโถฯ สํหีรตีติ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนาหิ อากฑฺฒียติฯ

เกจีติ อภยคิริวาสิโนติ วทนฺติ, เต ปน จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ น อิจฺฉนฺตีติ ‘‘ฐิติกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตี’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ ตถา เย ‘‘อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ วตฺตมานํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺติ, เตสํ ‘‘ฐิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตี’’ติ วจนํ น สเมติฯ น หิ ตสฺมิํ ขณทฺวเย อุปฺปชฺชมานํ ปรจิตฺเตน สห เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชติ นามาติฯ ฐิติภงฺคกฺขเณสุ จ อุปฺปชฺชมานํ เอกเทสํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, เอกเทสํ อตีตารมฺมณํ อาปชฺชติฯ ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘ปรสฺส จิตฺตํ ชานิสฺสามีติ ราสิวเสน มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต’’ติ, เอตฺถ จ มหาชโน อตฺตนา ปเร อเนเก ปุคฺคลาติ ปเรสํ จิตฺตํ ชานิสฺสามีติ อาวชฺชนปฺปวตฺติ วตฺตพฺพา สิยาฯ อถาปิ ปรสฺสาติ มหาชนสฺสาติ อตฺโถ สมฺภเวยฺย, ตถาปิ ตสฺส ปุคฺคลสฺเสว วา จิตฺตราสิํ อาวชฺชิตฺวา เอกสฺส ปฏิวิชฺฌนํ อยุตฺตํฯ น หิ ราสิอาวชฺชนํ เอกเทสาวชฺชนํ โหตีติฯ ตสฺมา เตหิ ‘‘มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํฯ

ยํ ปน เต วทนฺติ ‘‘ยสฺมา อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ, ตตฺถายํ อธิปฺปาโย สิยา – เจโตปริยญาณลาภี ปรสฺส จิตฺตํ ญาตุกาโม ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อตีตาทิวิภาคํ อกตฺวา จิตฺตสามญฺเญน ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สามญฺเญเนว จิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ปริกมฺมานํ อนนฺตรา เจโตปริยญาเณน ปรจิตฺตํ ปฏิวิชฺฌติ วิภาเวติ รูปํ วิย ทิพฺพจกฺขุนาฯ ตโต ปรํ ปน กามาวจรจิตฺเตหิ สราคาทิววตฺถานํ โหติ นีลาทิววตฺถานํ วิยฯ ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐหทยวตฺถุรูปสฺส สตฺตสฺส อภิมุขีภูตสฺส จิตฺตสามญฺเญน จิตฺตํ อาวชฺชยมานํ อาวชฺชนํ อภิมุขีภูตํ วิชฺชมานํ จิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ อาวชฺเชติฯ

ปริกมฺมานิ จ ตํ ตํ วิชฺชมานํ จิตฺตํ จิตฺตสามญฺเญเนว อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตชานนปริกมฺมานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ เจโตปริยญาณํ ปน วิชฺชมานํ จิตฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ วิภาเวนฺตํ เตน สห เอกกฺขเณ เอว อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ ยสฺมา สนฺตานสฺส สนฺตานคฺคหณโต เอกตฺตวเสน อาวชฺชนาทีนิ จิตฺตนฺเตฺวว ปวตฺตานิ, ตญฺจ จิตฺตเมว, ยํ เจโตปริยญาเณน วิภาวิตํ, ตสฺมา สมานาการปฺปวตฺติโต น อนิฏฺเฐ มคฺคผลวีถิโต อญฺญสฺมิํ ฐาเน นานารมฺมณตา อาวชฺชนชวนานํ โหติฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณญฺจ ปริกมฺมํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส เจโตปริยญาณสฺส อาเสวนปจฺจโยติ สิทฺธํ โหติฯ อตีตตฺติโก จ เอวํ อภินฺโน โหติฯ อญฺญถา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเน จ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อิธ วุจฺจมาเน อตีตานาคตานญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนตา อาปชฺเชยฺย, ตถา จ สติ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ตํ วุตฺตํฯ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุริมา ปุริมา อตีตา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ อนนฺตร…เป.… อนุโลมํ โคตฺรภุสฺสา’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 2.18.5) ปน อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺเนสฺเวว อนนฺตราตีตา จตฺตาโร ขนฺธา อตีตาติ วิญฺญายนฺติ, น จ อภิธมฺมมาติกาย อาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนปทสฺส อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนปทตฺถตา กตฺถจิ ปาฬิยํ วุตฺตาฯ ตสฺมา เตหิ อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตุปฺปตฺติยา เจโตปริยญาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วุตฺตาฯ ยทา ปน ‘‘ยํ อิมสฺส จิตฺตํ ปวตฺตํ, ตํ ชานามิฯ ยํ ภวิสฺสติ, ตํ ชานิสฺสามี’’ติ วา อาโภคํ กตฺวา ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนาทีนิ กโรติ, ตทา อาวชฺชนปริกมฺมานิ เจโตปริยญาณญฺจ อตีตานาคตารมฺมณาเนว โหนฺติ อาวชฺชเนเนว วิภาคสฺส กตตฺตาฯ

เย ปน ‘‘อิทฺธิมา ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺเชติ, อาวชฺชนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติ, ตโต จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิฯ

เยสํ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตมารมฺมณํ โหติ, น จ ตานิ นานารมฺมณานิ โหนฺติ, อทฺธาวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา’’ติ อิทํ วจนํ นิสฺสาย ‘‘อาวชฺชนชวนานํ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณภาเวปิ นานารมฺมณตฺตาภาโว วิย เอกทฺวิติจตุปญฺจจิตฺตกฺขณานาคเตสุปิ จิตฺเตสุ อาวชฺชิเตสุ อาวชฺชนชวนานํ ยถาสมฺภวํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณภาเวปิ นานารมฺมณตา น สิยา, เตน จตุปญฺจจิตฺตกฺขณานาคเต อาวชฺชิเต อนาคตารมฺมณปริกมฺมานนฺตรํ ขณปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ เจโตปริยญาณํ สิทฺธ’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ วาโท ‘‘อนาคตารมฺมโณ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ ธมฺโม อตีตารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิเมสํ ปญฺหานํ อนุทฺธฏตฺตา คณนาย จ ‘‘อาเสวเน ตีณี’’ติ วุตฺตตฺตา น สิชฺฌติฯ น หิ กุสลกิริยมหคฺคตํ อนาเสวนํ อตฺถีติฯ

เอตสฺส จ วาทสฺส นิสฺสยภาโว อาวชฺชนชวนานํ ขณปจฺจุปฺปนฺนนิรุทฺธารมฺมณตาวจนสฺส น สิชฺฌติ, ยํ ปวตฺตํ ยํ ปวตฺติสฺสตีติ วา วิเสสํ อกตฺวา คหเณ อาวชฺชนสฺส อนาคตคฺคหณภาวํ, ตทภาวา ชวนานมฺปิ วตฺตมานคฺคหณาภาวญฺจ สนฺธาเยว ตสฺส วุตฺตตฺตาฯ ตทา หิ ภวงฺคจลนานนฺตรํ อภิมุขีภูตเมว จิตฺตํ อารพฺภ อาวชฺชนา ปวตฺตตีติฯ ชานนจิตฺตสฺสปิ วตฺตมานารมฺมณภาเว อาวชฺชนชานนจิตฺตานํ สหฏฺฐานโทสาปตฺติยา ราสิเอกเทสาวชฺชนปฏิเวเธ สมฺปตฺตสมฺปตฺตาวชฺชนชานเน จ อนิฏฺเฐ ฐาเน อาวชฺชนชวนานํ นานารมฺมณภาวโทสาปตฺติยา จ ยํ วุตฺตํ ‘‘ขณปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ เจโตปริยญาณสฺส อารมฺมณํ โหตี’’ติ, ตํ อยุตฺตนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาวุตฺตโทสานาปตฺติกาลวเสเนว อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา นานารมฺมณตาภาวํ ทิสฺวา อาวชฺชนชวนานํ วตฺตมานตํ นิรุทฺธารมฺมณภาโว วุตฺโตติ, ตมฺปิ วจนํ ปุริมวาทิโน นานุชาเนยฺยุํฯ ตสฺมิญฺหิ สติ อาวชฺชนา กุสลานนฺติอาทีสุ วิย อญฺญปทสงฺคหิตสฺส อนนฺตรปจฺจยวิธานโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา อาวชฺชนา อตีตารมฺมณานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตนฺติฯ

กสฺมา ปเนวํ เจโตปริยญาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วิจาริตา, นนุ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, อนาคโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอเตสํ วิภงฺเคสุ ‘‘อตีตา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺสเจโตปริยญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ยถากมฺมูปคญาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.18.2), ‘‘อนาคตา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส เจโตปริยญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.17.3-4), อุปฺปนฺนตฺติเก จ ‘‘อนุปฺปนฺนาขนฺธา, อุปฺปาทิโน ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส เจโตปริยญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เจโตปริยญาณคฺคหณํ กตฺวา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.18.3), อุปฺปนฺนตฺติเก จ ‘‘อุปฺปนฺนา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.17.2) เอตฺตกสฺเสว วุตฺตตฺตา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเต เจโตปริยญาณํ นปฺปวตฺตตี’’ติ วิญฺญายติฯ ยทิ หิ ปวตฺเตยฺย, ปุริเมสุ วิย อิตเรสุ จ เจโตปริยญาณคฺคหณํ กตฺตพฺพํ สิยาติ? สจฺจํ กตฺตพฺพํ, นยทสฺสนวเสน ปเนตํ สํขิตฺตนฺติ อญฺญาย ปาฬิยา วิญฺญายติฯ ‘‘อตีตารมฺมโณ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย (ปฏฺฐา. 2.19.20), อนาคตารมฺมโณ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺสฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺสา’’ติ (ปฏฺฐา. 2.19.22) เอเตสญฺหิ วิภงฺเคสุ ‘‘เจโตปริยญาเณน อตีตารมฺมณปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานาติฯ อตีตารมฺมณา ปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา เจโตปริยญาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.19.22), ‘‘เจโตปริยญาเณน อนาคตารมฺมณปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ…เป.… เจโตปริยญาเณน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานาติฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา เจโตปริยญาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.19.21) เจโตปริยญาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณ ปวตฺติ วุตฺตาติฯ เตเนวายํ วิจารณา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

เตสนฺติ เตสุ ทฺวีสุ ญาเณสูติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ กุสลา ขนฺธาติ อิทฺธิวิธปุพฺเพนิวาสานาคตํสญาณาเปกฺโข พหุวจนนิทฺเทโส, น เจโตปริยญาณยถากมฺมูปคญาณาเปกฺโขติฯ เตสํ จตุกฺขนฺธารมฺมณภาวสฺส อสาธโกติ เจ? น, อญฺญตฺถ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ขนฺธา จ วิจาโร จ เจโตปริยญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.6.72) ‘‘สวิตกฺกสวิจารา ขนฺธา จ วิตกฺโก จ เจโตปริยญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.6.69) จ วุตฺตตฺตา เจโตปริยญาณาเปกฺโขปิ พหุวจนนิทฺเทโสติ อิมสฺสตฺถสฺส สิทฺธิโตฯ

เอวมปิ ยถากมฺมูปคญาณสฺส ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ขนฺธา จ วิจาโร จา’’ติอาทีสุ อวุตฺตตฺตา จตุกฺขนฺธารมฺมณตา น สิชฺฌตีติ? น, ตตฺถ อวจนสฺส อญฺญการณตฺตาฯ ยถากมฺมูปคญาเณน หิ กมฺมสํสฏฺฐา จตฺตาโร ขนฺธา กมฺมปฺปมุเขน คยฺหนฺติฯ ตญฺหิ ยถา เจโตปริยญาณํ ปุริมปริกมฺมวเสน สวิตกฺกาทิวิภาคํ สราคาทิวิภาคญฺจ จิตฺตํ วิภาเวติ, น เอวํ สวิภาคํ วิภาเวติ, กมฺมวเสเนว ปน สมุทายํ วิภาเวตีติ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ขนฺธา จ วิจาโร จา’’ติอาทิเก วิภาคกรเณ ตํ น วุตฺตํ, น จตุกฺขนฺธานารมฺมณโตติฯ อิทํ ปน อวจนสฺส การณนฺติฯ เกจิ ตตฺถาปิ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ยถากมฺมูปคญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺสา’’ติ ปฐนฺติ เอวฯ น หิ ตํ กุสลากุสลวิภาคํ วิย สวิตกฺกาทิวิภาคํ กมฺมํ วิภาเวตุํ อสมตฺถํฯ ทุจฺจริตสุจริตภาววิภาวนมฺปิ หิ โลภาทิอโลภาทิสมฺปโยควิเสสวิภาวนํ โหตีติฯ

[1435] นิยกชฺฌตฺตปริยายสฺส อภาเวนาติ สภาวธมฺมตฺตา เกนจิ ปริยาเยน นิยกชฺฌตฺตํ อโหนฺตํ สพฺพถา พหิทฺธาภาเวเนว ‘‘เอกนฺตพหิทฺธา’’ติ วุตฺตํ, น อสภาวธมฺมตฺตา พหิทฺธาปิ อโหนฺตํ กสิณาทิ วิย นิยกชฺฌตฺตมตฺตสฺส อสมฺภวโตฯ อสภาวธมฺมตฺตา เอว หิ กสิณาทิอชฺฌตฺตธมฺมภูโต จ โกจิ ภาโว น โหตีติ อชฺฌตฺตตฺติเก น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตํ สพฺพํ อากิญฺจญฺญายตนาทิ อตีตารมฺมณตฺติเก ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ วุตฺตนฺติ อนุญฺญาตตฺตา วจนโตติ เอเตหิ การเณหิ ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตนฺติ ‘‘เอตญฺหิ อากิญฺจญฺญายตน’’นฺติ วุตฺตํ อากิญฺจญฺญายตนํ ตํ-สทฺเทน อากฑฺฒิตฺวา วทติฯ โย ปนายเมตฺถ อตฺโถ วุตฺโต ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ เอกมฺปิ อิธ วุจฺจมานํ อตีตารมฺมณตฺติเก เตน สเหการมฺมณตมฺปิ สนฺธาย กามาวจรกุสลาทีนํ นวตฺตพฺพารมฺมณตาย วุตฺตตฺตา อิธาปิ เตสํ นวตฺตพฺพารมฺมณภาวํ ทีเปตีติ กตฺวา ตสฺมิํ วุตฺเต ตานิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ น วุตฺตานี’’ติ, ตมญฺเญ นานุชานนฺติฯ น หิ อีทิสํ เลสวจนํ อฏฺฐกถากณฺเฑ อตฺถิฯ ยทิ สิยา, ปริตฺตารมฺมณตฺติเก เยสํ สมานารมฺมณานํ ปริตฺตาทิอารมฺมณตา นวตฺตพฺพตา จ วุตฺตาฯ ปุน อตีตารมฺมณตฺติเก เตสุ เอกเมว วตฺวา อญฺญํ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ

ตถา เวทนาตฺติเก สมานเวทนานํ เยสํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตตา วุตฺตา, เตสุ เอกเมว ปีติตฺติเก สุขสหคตนิทฺเทเส วตฺวา อญฺญํ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ เอวํ อุเปกฺขาสหคตนิทฺเทสาทีสุ โยเชตพฺพํฯ เลเสน ปน วินา อฏฺฐกถากณฺเฑ อตฺถุทฺธารสฺส กตตฺตา อากิญฺจญฺญายตนสฺส วิย กามาวจรกุสลาทีนมฺปิ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นวตฺตพฺพตาย สติ ตานิปิ นวตฺตพฺพานีติ วตฺตพฺพานิ, น ปน วุตฺตานิฯ ตสฺมา อภาวนาสามญฺเญปิ ยาย อภาวนานิฏฺฐปฺปวตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนํ ปวตฺตมานํ นวตฺตพฺพํ ชาตํ, ตสฺสา ปวตฺติยา อภาเวน ตานิ นวตฺตพฺพานีติ น วุตฺตานิฯ คหณวิเสสนิมฺมิตาเนว หิ กสิณาทีนิ สภาวโต อวิชฺชมานานีติ ตทารมฺมณานํ พหิทฺธาคหณวเสน พหิทฺธารมฺมณตา วุตฺตาฯ อากิญฺจญฺญายตนํ ปน น พหิทฺธาคหณภาเวน ปวตฺตติ, นาปิ อชฺฌตฺตคฺคหณภาเวน ปวตฺตตีติ นวตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ เยน ปน คหณากาเรน อากิญฺจญฺญายตนํ ปวตฺตติ, น เตน สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ ปวตฺตติฯ ยทิ ปวตฺเตยฺย, ตมฺปิ อากิญฺจญฺญายตนเมว ภเวยฺยฯ ยถา หิ กิเลสานํ โคจรํ ปวตฺติวิเสสญฺจ สพฺพํ ชานนฺตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ น ยถา เต คณฺหนฺติ, ตถา คณฺหาติ ตสฺสปิ กิเลสภาวาปตฺติโต, เอวํ อากิญฺจญฺญายตนสฺส จ ปวตฺตนาการํ ยถาสภาวโต ชานนฺตํ ตํ อากิญฺจญฺญายตนมิว น คณฺหาติ , กิมงฺคํ ปน อญฺญนฺติฯ เตน กามาวจรกุสลานํ นวตฺตพฺพตา น วุตฺตาติฯ อยํ ‘‘อากิญฺจญฺญายตนสฺส วิสยภูโต อปคโม นาม เอโก อตฺโถ อตฺถี’’ติ อนิจฺฉนฺตานํ อาจริยานํ วินิจฺฉโยฯ

วิปากํ ปน น กสฺสจิ อารมฺมณํ โหตีติ วิปากํ อากาสานญฺจายตนํ วิปากาทีสุ วิญฺญาณญฺจายตเนสุ น กสฺสจิ อารมฺมณํ โหตีติ อตฺโถ, ตถา อากิญฺจญฺญายตนญฺจ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺสฯ ยถา หิ วิปากตฺติเก วิปากธมฺมธมฺมเนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมมูลเกสุ ปญฺเหสุ ‘‘อากาสานญฺจายตนกุสลํ วิญฺญาณญฺจายตนกุสลสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, อากิญฺจญฺญายตนกุสลํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลสฺส, ตถา วิปากสฺส กิริยสฺสฯ อากาสานญฺจายตนกิริยํ วิญฺญาณญฺจายตนกิริยสฺสฯ

อากิญฺจญฺญายตนกิริยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกิริยสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.406, 410) วุตฺตํ, น ตถา วิปากธมฺมมูลเกสุ ‘‘อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนวิปากา วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนวิปากกุสลกิริยานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตาฯ วิปากโต วุฏฺฐหิตฺวา จิตฺตสฺส อภินีหาราสมฺภวโตติ วิปากํ อารมฺมณํ กตฺวา อภินีหาราสมฺภวโตติ อตฺโถฯ วิปากสฺส หิ อารมฺมณํ กตฺวา นตฺถิ อภินีหาโรติฯ

อตฺตโน ขนฺธาทีนีติ อรูปกฺขนฺเธ ‘‘ขนฺธา’’ติ คเหตฺวา อาทิ-สทฺเทน รูปํ คณฺหาติฯ อชฺฌตฺตํ วา คยฺหมานํ อหนฺติ ปญฺญตฺติํ อาทิ-สทฺเทน คณฺหาติฯ เอส นโย ปเรสํ ขนฺธาทิคฺคหเณ จฯ ปุน ปญฺญตฺติคฺคหเณน กสิณวิหาราทิอนินฺทฺริยพทฺธุปาทายปญฺญตฺติมาหฯ อาทิ-สทฺเทน วา อหํ ปรํ ปณฺณตฺติคฺคหเณ สพฺพํ อุปาทายปญฺญตฺติํฯ กมฺมาทีสุ กมฺมํ อชฺฌตฺตํ, กมฺมนิมิตฺตํ อุภยํ, คตินิมิตฺตํ พหิทฺธาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺตโน สรีเร เอว กิมิ หุตฺวา นิพฺพตฺตมานสฺส คตินิมิตฺตมฺปิ อชฺฌตฺตํ สิยาฯ มลฺลิกาย กุมฺมาสํ ททมานาย รญฺโญ อคฺคมเหสิฏฺฐานลาภํ, สนฺตติมหามตฺตสฺส หตฺถิกฺขนฺธคตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติํ, สุมนมาลาการสฺส จ ปุปฺผมุฏฺฐินา ปูเชนฺตสฺส ปจฺเจกโพธิสจฺฉิกิริยํ นิสฺสาย ภควา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ

อิมสฺมิํ ติเก โอกาสํ ลภนฺตีติ ปริตฺตารมฺมณาตีตารมฺมณตฺติเกสุ อลทฺโธกาสานิ นวตฺตพฺพานีติ วุตฺตานิ, อิธ ปน นวตฺตพฺพานิ น โหนฺติ, อชฺฌตฺตาทีสุ เอการมฺมณตํ ลภนฺตีติ อตฺโถฯ เอตานิ หิ ปญฺจ สพฺพตฺถปาทกากาสาโลกกสิณจตุตฺถานํ กสิณารมฺมณตฺตา, พฺรหฺมวิหารจตุตฺถสฺส ปญฺญตฺติอารมฺมณตฺตา, อานาปานจตุตฺถสฺส นิมิตฺตารมฺมณตฺตา พหิทฺธารมฺมณานีติฯ สกายจิตฺตานนฺติ สกกายจิตฺตานํ, เตน ปโยชนํ นตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ อตฺโถฯ อนินฺทฺริยพทฺธสฺส วา รูปสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ติสฺสนฺนํ วา ปญฺญตฺตีน’’นฺติ อิทมฺปิ วา-สทฺเทน อาหริตพฺพํ, นยทสฺสนํ วา เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อีทิเส หิ กาเล พหิทฺธารมฺมณนฺติฯ

ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกอตฺถุทฺธารวณฺณนา