เมนู

ยทิ ปน อายู…เป.… สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อลทฺโธกาสญฺจ วิปากํ เทตีติ กตฺวา วิปกฺกวิปากญฺจ ทเทยฺย, ตโต เอกสฺเสว กมฺมสฺส สพฺพวิปาเกน ภวิตพฺพนฺติ อญฺญสฺส กมฺมสฺส โอกาโส น ภเวยฺย นิรตฺถกตฺตา , อุปฺปตฺติยาเยว โอกาโส น ภเวยฺย, อุปฺปนฺนสฺส วา ผลทาเนฯ อถ วา อลทฺโธกาสสฺส วิปากทาเน ปจฺจยนฺตรรหิตสฺสปิ วิปากทานํ อาปนฺนนฺติ อวิชฺชาตณฺหาทิปจฺจยนฺตรเขปกสฺส อญฺญสฺส อปจยคามิกมฺมสฺส กมฺมกฺขยกรสฺส โอกาโส น ภเวยฺยฯ ภาวิเตปิ มคฺเค อวิชฺชาทิปจฺจยนฺตรรหิตสฺส จ กมฺมสฺส วิปจฺจนโต สมตฺถตา น สิยาติ อตฺโถฯ สพฺพทา วา วิปากปฺปวตฺติยา เอว ภวิตพฺพตฺตา วิปากโต อญฺญสฺส ปวตฺติโอกาโส น ภเวยฺยฯ ตํ ปนาติ อายูหิตํ กมฺมํฯ อิทํ ปน ธุววิปากสฺส วิปาเกน อธุววิปากสฺสปิ ลทฺโธกาสสฺส วิปากํ อุปฺปาทีติ ทสฺเสตุํ อารทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ พลววิรเห อคฺคมคฺคภาวนาวิรเห จ อปฺปหีนสภาวโต ธุวํ วิปจฺจนฺตีติ ธุววิปากาติ วุตฺตาฯ อายูหิตกมฺเม วุจฺจมาเน อนุปฺปนฺนํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยํ อายูหิตํ ภวิสฺสติ, ตตฺถาปิ อายูหิต-สทฺทปฺปวตฺติสพฺภาวาฯ

[1050] อุปาทินฺนาติ เอตฺถ น อุเปเตน อาทินฺนาติ อยมตฺโถ, อุปสทฺโท ปน อุปสคฺคมตฺตเมว, ตสฺมา อุปาทานารมฺมณา อุปาทาเนหิ, อญฺเญ จ อนภินิเวเสน ‘‘อหํ มคฺคํ ภาวยิํ, มม มคฺโค อุปฺปนฺโน’’ติอาทิเกน คหเณน อาทินฺนา อิจฺเจว อุปาทินฺนาฯ อุปาทินฺน-สทฺเทน วา อมคฺคผลธมฺมาเยว วุตฺตา, อิตเรหิ มคฺคผลธมฺมา จาติ เวทิตพฺพํฯ

ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา

[1062] เมตฺตายนวเสนาติ เมตฺตาผรณวเสนฯ ‘‘เมตฺตยนวเสนา’’ติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เมตฺตา, เมทนํ วา เมตฺตายนํ, ตญฺจ สิเนหวเสนฯ อนุทยตีติ อนุทาติ วตฺตพฺเพ ‘‘อนุทฺทา’’ติ ท-การาคมนํ กตฺวา วุตฺตํฯ อนุทฺทายนากาโรติ อนุรกฺขณากาโรฯ รกฺขณญฺหิ ทายนาฯ อนุทฺทายิตสฺสาติ อนุทฺทาย อยิตสฺสฯ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทิํ สุณนฺตสฺส สวเน, อนิจฺจาทิโต สมฺมสนฺตสฺส สมฺมสเน, มคฺเคเนตฺถ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตสฺส ปฏิเวเธ, ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขเณติ จตูสุ กาเลสุ ทุกฺเข ญาณํ วตฺตติฯ

[1065] จิตฺตสฺส สํรญฺชนํ จิตฺตสฺส สาราโคฯ คิชฺฌนฺตีติ อภิกงฺขนฺติฯ สญฺชํนฺตีติ พนฺธนฺติฯ ลคฺคนฏฺเฐนาติ สํวรณฏฺเฐน, โอลมฺพนฏฺเฐน วาฯ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺสาติ กามภวาทิสงฺขาตสฺส วิปากกฏตฺตารูปสฺส อภินิพฺพตฺติอตฺถํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภาววเสน ปริกฑฺฒติฯ จิตฺตมสฺส ภวนฺตเร วิธาวติ นิพฺพตฺตติฯ ตณฺหาวิปฺผนฺทิตนิเวโส อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตาทิภาเวน ตณฺหาปวตฺติเยวฯ

สริตานีติ ราควเสน อลฺลานิฯ ตํสมฺปยุตฺตปีติวเสน สินิทฺธานิ สิเนหิตานิฯ วิสตาติ วิตฺถตาฯ รูปาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ พฺยาปนวเสน วิสฏาฯ ปุริมวจนเมว ต-การสฺส ฏ-การํ กตฺวา วุตฺตํฯ วิสาลาติ วิปุลาฯ วิสกฺกตีติ ปริสปฺปติ, สหติ วาฯ รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาลิยมาโนปิ สหตีติฯ โอสกฺกนํ, วิปฺผนฺทนํ วา วิสกฺกนนฺติ วทนฺติ ฯ อนิจฺจาทิํ นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติฯ วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ปสฺสนฺตี วิวิเธหากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สงฺขิปติฯ วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ วหตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขเวทนามูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลาฯ ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลาฯ ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺเสว ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา ‘‘วิสปริโภคา’’ติ วุตฺตาฯ สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ โย ปเนตฺถ ปธาโน อตฺโถ, ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘วิสตา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิตฺถภาวญฺญถาภาวนฺติ มนุสฺสภาวเทวาทิภาวภูตํฯ

ปณิธานกวเสนาติ จิตฺตสฺส รูปาทีสุ ฐปนกวเสนฯ อญฺโญปิ พนฺธุ ตณฺหาย เอว โหติ, โส ปน อพนฺธุปิ โหติฯ ตณฺหา ปน นิจฺจสนฺนิสฺสิตาติ ‘‘ปาฏิเยกฺโก พนฺธู’’ติ วุตฺตาฯ อสนโตติ พฺยาปนโต ภุญฺชนโต จฯ ตทุภยํ ทสฺเสติ ‘‘อชฺโฌตฺถรณโต’’ติอาทินาฯ อาสีสนวเสนาติ อิจฺฉนวเสนฯ อญฺเญนากาเรนาติ ชปฺปนาชปฺปิตตฺตานํ ชปฺปาย อนญฺญตฺตทสฺสนากาเรนฯ จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาตีติ จิตฺตํ มูสติฯ มารปาโสติ มาเรน คหิตตาย ราโค มารปาโสฯ

[1066] สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺโน กมฺมปถเภทํ น กโรตีติ เอเตน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโน อฏฺฐานโกโป กโรตีติ วิญฺญายติฯ

‘‘อตฺถํ เม นาจริ , น จรติ, น จริสฺสติ, ปิยสฺส เม มนาปสฺส อตฺถํ นาจริ, น จรติ, น จริสฺสติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อนตฺถํ นาจริ, น จรติ, น จริสฺสตี’’ติ อุปฺปชฺชมาโนปิ หิ โกโป อวตฺถุสฺมิํ อุปฺปนฺนตฺตา อฏฺฐานโกโป เอว ภวิตุํ ยุตฺโตฯ อาฆาเตนฺโตติ หนนฺโตฯ ปุนรุตฺติโทโส ปฏิเสธิโตติ โทส-ปทสฺส ปฏิวิโรธ-ปทสฺส จ ทฺวิกฺขตฺตุํ อาคตตฺตา วุตฺตํฯ ปฏิฆสฺส วา วิเสสนตฺถํ ปุพฺเพ ‘‘ปฏิวิโรโธ’’ติ, ปโทสาทิวิเสสนตฺถํ ‘‘โทโส’’ติ จ วุตฺตํ, ทุสฺสนาทิวิเสสนตฺถํ ปจฺฉา ‘‘โทโส’’ติ, วิโรธวิเสสนตฺถญฺจ ‘‘ปฏิวิโรโธ’’ติ วุตฺตนฺติ นตฺถิ ปุนรุตฺติโทโสฯ

[1091] อนิทฺธาริตปริจฺเฉเท ธมฺมานํ อตฺถิตามตฺตทีปเก มาติกุทฺเทเส อปริจฺเฉเทน พหุวจเนน อุทฺเทโส กโตติ พหุวจเนเนว ปุจฺฉติ – ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ติฯ สภาวสงฺขาปริจฺเฉทาทิวเสน หิ ธมฺเม อชานนฺตสฺส วเสน อุทฺเทโส ปุจฺฉา จ กรียตีติฯ ตสฺมา ปริจฺเฉทํ อกตฺวา อุทฺทิฏฺฐา ปุจฺฉิตา จฯ อิเมติ อสงฺขตธาตุโต อุทฺธํ นตฺถีติ ทีปนตฺถํ เอกมฺปิ ตํ นิทฺทิสิตฺวา พหุวจเนเนว นิคมนํ กตํ นิทฺเทสโต ปุพฺเพ โพธเนยฺยสฺส อชานนกาลํ อุปาทายฯ

[1101] กิํ ปน นตฺถิ, กิํ เตน น วุตฺตาติ โยชนา กาตพฺพาฯ อิทเมว มโนวิญฺเญยฺยนฺติ นิยมาภาโว ววตฺถานาภาโวฯ จกฺขุวิญฺญาณาทิวิญฺเญยฺยเมว จกฺขาทิวิญฺเญยฺยนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺเยนปิ มโนวิญฺเญยฺเยน ภวิตพฺพนฺติ กตฺวา อฏฺฐกถาย ‘‘กิํ ปน มโนวิญฺญาเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เกหิจิ วิญฺเญยฺยา เกหิจิ อวิญฺเญยฺยาติ อิทํ กามาวจรํ มโนวิญฺญาณํ อารมฺมณาทิวเสน ภินฺทิตฺวา โยเชตพฺพํฯ รูปาวจราทิอารมฺมเณน หิ กามาวจรมโนวิญฺญาเณน รูปราคาทิสมฺปยุตฺเตน จ กามาวจรธมฺมา น วิญฺเญยฺยา, อิตเรน จ วิญฺเญยฺยาฯ เอวํ กามาวจรานเมว อารมฺมณานํ เกสญฺจิ สทฺทาทีนํ รูปารมฺมณาทีหิ อวิญฺเญยฺยตา วิญฺเญยฺยตา จ โยเชตพฺพา, ตถา ทฺวารเภทวเสนฯ อถ วา โสมนสฺสสหคตสนฺตีรณํ อิฏฺฐารมฺมณเมวาติ อิตรํ เตน น วิญฺเญยฺยํฯ เอวํ อุเปกฺขาสหคเต กุสลวิปาเก อกุสลวิปาเก จาติ สพฺพตฺถ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ

รูปาวจราทโย กามาวจรวิปากาทีหิ อวิญฺเญยฺยา, เกจิเทว วิญฺเญยฺยา อรูปาวจเรหีติ โยเชตพฺพํ อนุวตฺตมานตฺตาฯ นิพฺพาเนน อวิญฺเญยฺยตฺตาติ ‘‘เกหิจิ อวิญฺเญยฺยา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส อตฺถสมฺภวมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น นิพฺพานสฺส อนุวตฺตมานมโนวิญฺญาณภาวโตฯ

[1102] ปญฺจกามคุณิกราโคติ อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตํฯ ภวาสวํ ฐเปตฺวา สพฺโพ โลโภ กามาสโวติ ยุตฺตํ สิยาฯ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภวทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตตฺตา ‘‘ภวาสโว’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ ภวาสโว ปน ‘‘ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺเตสุ เอว อุปฺปชฺชตี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺโตฯ โสปิ ราโค กามาสโว ภวิตุํ ยุตฺโตฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกทุกฺขานํ การณภูตา กามาสวาทโยปิ ทฺวิธา วุตฺตาฯ

[1103] กามาสวนิทฺเทเส จ กาเมสูติ กามราคทิฏฺฐิราคาทิอารมฺมณภูเตสุ เตภูมเกสุ วตฺถุกาเมสูติ อตฺโถ สมฺภวติฯ ตตฺถ หิ อุปฺปชฺชมานา สา ตณฺหา สพฺพาปิ น กามจฺฉนฺทาทินามํ น ลภตีติฯ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท อกุสเลปิ อุปฺปชฺชติ, น ปน ธมฺมจฺฉนฺโทฯ

[1105] อญฺญํ ชีวนฺติ คหณํ ยทิปิ อุปาทานกฺขนฺเธสฺเวว ปวตฺตติ, รูเป…เป.… วิญฺญาเณ วา ปน น ปติฏฺฐาติฯ ตโต อญฺญํ กตฺวา ชีวํ คณฺหาตีติ สสฺสตทิฏฺฐิ โหตีติฯ พฺรหฺมาทิํ เอกจฺจํ อตฺตานํ ‘‘โหตี’’ติ นิจฺจโต อญฺญญฺจ ‘‘น โหตี’’ติ อนิจฺจโต คณฺหนฺตสฺส ‘‘โหติ จ น จ โหตี’’ติ เอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิฯ ‘‘โหตี’’ติ จ ปุฏฺเฐ ‘‘เนวา’’ติ, ‘‘น โหตี’’ติ จ ปุฏฺเฐ ‘‘น’’อิติ สพฺพตฺถ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส อมราวิกฺเขปทิฏฺฐิ, อมรา อนุปจฺเฉทา, อมรมจฺฉสทิสี วา วิกฺเขปทิฏฺฐีติ อตฺโถฯ

ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโวติ วุตฺโตติ กตฺวา พฺรหฺมานํ วิมานาทีสุ ราคสฺส ทิฏฺฐิราคสฺส จ กามาสวภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ ยทิ ปน โลโภ กามาสวภวาสววินิมุตฺโต อตฺถิ, โส ยทา ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโว อาสววิปฺปยุตฺโตติ โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตสฺส วิย ตสฺสปิ อาสววิปฺปยุตฺตตา วตฺตพฺพา สิยา ‘‘จตูสุ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺเตสุ โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปนฺโน โมโห สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต สิยา อาสววิปฺปยุตฺโต’’ติฯ

‘‘กามาสโว อฏฺฐสุ โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ, ‘‘กามาสวํ ปฏิจฺจ ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ (ปฏฺฐา. 3.3.1) จ วจนโต ทิฏฺฐิสหคโต ราโค กามาสโว น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏตีติ อาสวานํ วจนํ ปหาตพฺพทสฺสนตฺถนฺติ กตฺวา เต ปหาเน อาหริยมานา ปหาตพฺพานมฺปิ เตสํ กิเลสานํ อุทฺเทสกฺกเมน อาหริตุํ วฏฺฏนฺติ ปชหนกานํ มคฺคานมฺปีติ อตฺโถฯ

[1121] ปฐมกมานภาชนีเยติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานสฺส นิทฺเทเสฯ ตตฺถ หิ ‘‘เอกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา…เป.… เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา’’ติ (วิภ. 866) เสยฺยสฺส สทิสสฺส หีนสฺส จ ปวตฺตมาโน ปุคฺคลวิเสสํ อนามสิตฺวา เสยฺยมาโน วิภตฺโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เอโก มาโน ติณฺณํ ชนานํ อุปฺปชฺชตีติ กถิโต’’ติ อาหฯ น เกวลญฺจายํ ปฐมกมานภาชนีเย เอว เอวํ กถิโต, ทุติยกตติยกมานภาชนีเยปิ กถิโต เอวาติ นิทสฺสนมตฺถํ เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ปุคฺคเล อนิสฺสาย วุตฺตานํ ติณฺณมฺปิ มานานํ ภาชนียํ ‘‘ปฐมกมานภาชนีเย’’ติ อาหฯ เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’ติอาทีนญฺหิ ปุคฺคลํ อามสิตฺวา วุตฺตานํ นวนฺนํ มานานํ ภาชนียํ ทุติยกมานภาชนียํ โหติ, ตสฺส มานราสิสฺส ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา วุตฺตมานราสิโต ทุติยตติยกตฺตาติ, อถาปิ จ ยถาวุตฺเต ทุติยกมานภาชนีเย ‘‘เอเกกสฺส ตโย ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺตีติ กถิต’’นฺติ อิธ วุตฺตาย อตฺถวณฺณนาย สมานทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฐมกมานภาชนีเย’’ติ วุตฺตํฯ โส เอว มาโน อิธาคโตติ ตตฺถ กถิโต เอว อตฺโถ ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ มานกรณวเสนาติ ‘‘เสยฺโย’’ติอาทิกิจฺจกรณวเสนฯ อปราปเร อุปาทายาติ อิทํ ปุริมปุริมา มานา อปราปเร อุปนิสฺสยภาเวน เต อุปฺปาเทนฺตา อจฺจุคฺคจฺฉนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เกตุกมฺยตาจิตฺตํ อจฺจุคฺคตภาวํ คจฺฉตีติ กตฺวา จิตฺเตเนว วิเสสิตํฯ

[1126] อกฺขมนภาวปฺปกาสนํ ขิยฺยนํฯ มเนน ปิยกรณนฺติ เอวํปการํ ปูชนํ มานนนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ อิสฺสากรณวเสนาติ ลาภาทิอกฺขมนกิจฺจวเสนฯ

[1127] อริยสาวกาติ วจนํ ‘‘อริยสาวกานํเยว ปฏิเวโธ อตฺถิ, เต จ ตํ น มจฺฉรายนฺตี’’ติ ปฏิเวธธมฺเม มจฺฉริยาภาวทสฺสนตฺถํฯ คนฺโถติ ปาฬิฯ กถามคฺโคติ อฏฺฐกถาปพนฺโธฯ ธมฺมนฺตรนฺติ กุสลาทิธมฺมํ ภินฺทิตฺวา อกุสลาทิํ อตฺตโน โลลตาย ตถาคตภาสิตํ ติตฺถิยภาสิตํ วา กโรนฺโต อาโลเลสฺสติฯ อตฺตานํ อาวิกตฺวาติ อตฺตานํ อญฺญถา สนฺตํ อญฺญถา ปเวทยิตฺวาฯ โย ปนาติ ติตฺถิโย คหฏฺโฐ วา อตฺตโน สมยสฺส สโทสภาวํ ทฏฺฐุํ อนิจฺฉนฺโต อญฺญาเณน อภินิเวเสน วาฯ

พฺยาปิตุมนิจฺโฉติ วิวิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว เววิจฺฉํฯ อนาทโรติ มจฺฉริเยน ทาเน อาทรรหิโตฯ กฏจฺฉุนา คาโห ภตฺตสฺส กฏจฺฉุคฺคาโห, กฏจฺฉุคฺคาโห วิย กฏจฺฉุคฺคาโหฯ ยถา หิ กฏจฺฉุคฺคาโห ยถาวุตฺเต ภตฺเต น สํปสารยติ, เอวํ มจฺฉริยมฺปิ อาวาสาทีสูติฯ คยฺหติ เอเตนาติ วา คาโห, กฏจฺฉุ เอว คาโห กฏจฺฉุคฺคาโหฯ โส ยถา สงฺกุฏิตคฺโค น สํปสารยติ, เอวํ มจฺฉริยมฺปีติฯ อาวริตฺวา คหิตํ อคฺคหิตํ, ตสฺส ภาโว อคฺคหิตตฺตํ, มจฺฉริยํฯ ‘‘อาวาสาทิ ปเรหิ สาธารณมสาธารณํ วา มยฺเหว โหตู’’ติ ปวตฺติวเสน อตฺตสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา, ‘‘มา อญฺญสฺสา’’ติ ปวตฺติวเสน อตฺตสมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณตา จ โยเชตพฺพาฯ ยํ ปน ‘‘ปรสนฺตกํ คณฺหิตุกาโม’’ติ วุตฺตํ, ตํ มจฺฉริยสฺส ปรสนฺตกโลภสฺส อุปนิสฺสยภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยทิ หิ ตํ มจฺฉริยปฺปวตฺติทสฺสนํ, ปรสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา จ วตฺตพฺพา สิยาติฯ

[1140] อภิชฺฌากามราคานํ วิเสโส อาสวทฺวยเอกาสวภาโว สิยา, นอภิชฺฌาย โนอาสวภาโว จาติ โนอาสวโลภสฺส สพฺภาโว วิจาเรตพฺโพฯ น หิ อตฺถิ ‘‘อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา อาสวสฺส ธมฺมสฺส อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ สตฺตโม จ นวโม จ ปญฺโหฯ คณนาย จ ‘‘เหตุยา สตฺตา’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘นวา’’ติฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเต ปน โลเภ โนอาสเว วิชฺชมาเน สตฺตมนวมาปิ ปญฺหวิสฺสชฺชนํ ลเภยฺยุํ, คณนา จ ‘‘เหตุยา นวา’’ติ วตฺตพฺพา สิยาฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเต จ โลเภ โนอาสเว วิชฺชมาเน ปุพฺเพ ทสฺสิโต โทโสติฯ

[1159] กามจฺฉนฺทนีวรณนิทฺเทเส กาเมสูติ เตภูมเกสุ สาสเวสุ สพฺเพสุ วตฺถุกาเมสุฯ สพฺโพ หิ โลโภ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ เตเนว ตสฺส อารุปฺเป อุปฺปตฺติ วุตฺตา ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ปุเรชาตปจฺจยาฯ อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณํฯ อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณ’’นฺติ (ปฏฺฐา. 3.8.1)ฯ

[1162] อิริยาปถิกจิตฺตนฺติ อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ อฏฺฐปญฺญาสวิธํ จิตฺตํฯ ตตฺถ ปน พลวถินมิทฺธสหคตํ จิตฺตํ ‘‘อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ โอลียตีติ โอลมฺพติฯ

[1163] โอนยฺหตีติ ฉาเทติ, อวตฺถรติ วาฯ นานารมฺมเณสุ ปวตฺตินิวารเณน, วิปฺผาริกตานิวารเณเนว วา อนฺโตสโมโรโธฯ เอกจฺจานนฺติ สิรีสาทิรุกฺขานํฯ รูปกาเยเนว สิยุํ, เตน สุขปฺปฏิสํเวทนนิพฺพานสจฺฉิกิริยานํ รูปตาปตฺติ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมาติ ‘‘กายสฺสา’’ติ วจนสฺส รูปตฺตาสาธกตฺตาฯ น หิ นามกาโย สุปตีติ อิทํ ถินมิทฺธสมุฏฺฐิตรูเปหิ รูปกายสฺส ครุภาวปฺปตฺตํ องฺคปจฺจงฺคาทีนํ สํสีทนํ โสปฺปนฺติ สนฺธาย วุตฺตํ, น ชาครณจิตฺตรหิตํ ภวงฺคสนฺตตินฺติฯ ตสฺส ผลตฺตาติ ผลูปจาเรน อินฺทฺริยํ วิย มิทฺธํ ทสฺเสตุํ มิทฺธสฺส ผลตฺตา อินฺทฺริยนิทฺเทเส วิย ลิงฺคาทีนิ มิทฺธนิทฺเทเสปิ โสปฺปาทีนิ วุตฺตานีติ อตฺโถฯ

รูปกายสฺส อนฺโตสโมโรโธ นตฺถีติ โส นามกาเย วุตฺโตติ วิญฺญายติฯ เตน สห วุตฺตา โอนาหปริโยนาหา จฯ รูปกายสฺส วา วิปฺผาริกาวิปฺผาริกภาโว นาม อตฺตโน สภาเวน นตฺถิ, นามกายสฺส นามกาเย วิปฺผาริเก ลหุโก, อวิปฺผาริเก ครุโกติ อวิปฺผาริกภาเวน โอนาหนาทิ นามกายสฺเสว โหตีติ โอนาหนาทโยปิ นามกาเย วิญฺญายนฺติฯ เตนาห ‘‘น หิ รูปํ นามกายสฺส โอนาโห…เป.… โหตี’’ติฯ อาวรณภาโว วิย หิ โอนาหนาทิภาโวปิ นามกายสฺเสว โหตีติฯ อิตโร อธิปฺปายํ อชานนฺโต เมฆาทีหิ รูเปหิ รูปานํ โอนาหนาทิํ ปสฺสนฺโต ‘‘นนุ จา’’ติอาทิมาหฯ

ยทิ เอวนฺติ ยทิ รูปสฺส โอนาหนาทิตา สิทฺธา, อรูปสฺส น สิยา , เสตุพนฺธาทีสุ รูปสฺส อาวรณํ ทิฏฺฐนฺติ อาวรณมฺปิ อรูปสฺส น ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

สุราเมรยปานํ อกุสลนฺติ กตฺวา ยุตฺโต ตสฺส อุปกฺกิเลสภาโว, สุรา…เป.… ปมาทฏฺฐานานุโยคสฺส จ อกุสลตฺตา ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณภาโว ยุตฺโต, ตถาปิ ปรสฺส อธิปฺปายํ อนุชานิตฺวา สุราเมรยสฺส อุปกฺกิเลสตา ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณตา จ อุปกฺกิเลสานํ ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณานญฺจ ปจฺจยตฺตา ผลโวหาเรน วุตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น, ปจฺจยนิทฺเทสโต’’ติฯ เอวเมว โขติ ยถา ชาตรูปสฺส อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺชนฺติ ปญฺจุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ, น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย, เอวเมวฯ ปจฺจยนิทฺเทสโตติ อุปกฺกิเลสปญฺญาทุพฺพลีกรณานํ ปจฺจยภาวนิทฺเทสโต, ปจฺจเย ผลนิทฺเทสโตติ อตฺโถฯ สยเมว กิเลโส อุปกฺกิเลสนิทฺเทเสสุ นิทฺทิฏฺโฐติ อธิปฺปาโยฯ

นีวรณํ หุตฺวาว นีวรณสมฺปยุตฺเต ทสฺสิยมาเน น นีวรณตาทสฺสนตฺโถ อารมฺโภ, อถ โข สิทฺธนีวรณภาวสฺส นีวรณสมฺปยุตฺตตาทสฺสนตฺโถติ ยถาลาภวเสน จ อสมฺปยุตฺตสฺส วจนํ น ยุชฺชติฯ ยถา หิ ติฏฺฐนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ สิปฺปิสมฺพุกาทีสุ ยถาลาภสมฺภวํ ตํ ทฺวยํ วุตฺตํ, น เอวํ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ สมฺปยุตฺตมฺปิ อสมฺปยุตฺตมฺปี’’ติ วจนํ อตฺถิ, ยํ ยถาลาภํ สมฺภเวยฺยาติฯ จิตฺตชสฺสาสมฺภววจนโตติ ‘‘จตฺตตฺตา’’ติอาทิวจนสฺส ฌานกฺขเณ จิตฺตชสฺส ถินมิทฺธสฺส อสมฺภววจนภาวโตติ อตฺโถ, ‘‘จตฺตตฺตา’’ติอาทิวจเนน วา อสมฺภวสฺส วจนโต ปกาสนโตติ อตฺโถฯ

กาเมสุ โข ปน…เป.… สุทิฏฺโฐติ อิมินา กามาทีนเว อญฺญาณสฺส ปหานมาหฯ ตํ ตตฺถ ปหานนฺติ ตํ ตตฺถ รูเป ปหานนฺติ ปหานํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ วินยนนฺติ วา อตฺโถฯ เตน รูปสฺส อปฺปหาตพฺพตฺตเมว ทสฺเสติ, น ปน ‘‘ฉ ธมฺเม ปหายา’’ติอาทีสุ มิทฺธสฺส อปฺปหาตพฺพตาทสฺสนโต อญฺโญ ปกาโร วุตฺโตฯ

น ยถา…เป.… วุตฺตนฺติ ฉ ธมฺมา ปญฺจ นีวรณานิ จ ยถา ปหาตพฺพาเนว โหนฺตานิ ‘‘ปหาตพฺพานี’’ติ วุตฺตานิ, น เอวํ รูปํ ปหาตพฺพเมว โหนฺตํ ‘‘ปหาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อญฺเญหิ จ สุตฺเตหีติ วุตฺตสุตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิมาหฯ กุสลปฺปวตฺติํ อาวรนฺตีติ อาวรณาฯ นีวาเรนฺตีติ นีวรณาฯ จิตฺตํ อภิภวนฺตา อาโรหนฺตีติ เจตโส อชฺฌารุหาฯ อาวรณาทิกิจฺจญฺจ อรูปสฺเสว ยุชฺชติ, ตถา อนฺธกรณาทิกิจฺจํฯ ตตฺถ จตูสุ ปเทสุ ปุริมปุริมสฺส ปจฺฉิมปจฺฉิโม อตฺโถฯ สํสารทุกฺขํ วิฆาโต, ตํชนกตาย วิฆาตปกฺขิกํฯ เจตโส ปริยุฏฺฐานํ อโยนิโสมนสิการโต อุปฺปตฺติ อกุสลราสิภาโว จ อรูปสฺเสว โหตีติ อรูปเมว มิทฺธํฯ

[1166] คณโภชนาทิอกปฺปิยโภชนํ กปฺปิยสญฺญี ภุญฺชิตฺวา ปุน ชานิตฺวา โกจิ วิปฺปฏิสารี โหติ, อนวชฺชญฺจ ภิกฺขุทสฺสนเจติยวนฺทนาทิํ วชฺชสญฺญี อกตฺวา กตฺวา จ โกจิ อสฺสทฺโธ วิปฺปฏิสารี โหติฯ วตฺถุนฺติ มูลํฯ เอวรูปนฺติ มูลวเสน เอวํปการนฺติ อตฺโถฯ กุกฺกุจฺจปทํ เยวาปนเกสุ ‘‘กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว’’ติ วุตฺตตฺถเมวฯ กุกฺกุจฺจายนากาโรติ กุกฺกุจฺจภาวนากาโร กุกฺกุจฺจกรณากาโร กุกฺกุจฺจคมนากาโร วาฯ เอเตน กุกฺกุจฺจํ กิริยภาเวน ทสฺเสติฯ ‘‘กปฺปติ น กปฺปตี’’ติ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาโทว วินยกุกฺกุจฺจํ

[1176] จิตฺตวิกฺขิปนกิจฺจสามญฺเญน อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจญฺจ สห วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กามจฺฉนฺทสฺส อนาคามิมคฺเคน ปหานํ อุกฺกฏฺฐนีวรณวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยทิ หิ โลโภ โนนีวรโณ สิยา, ‘‘โนนีวรโณ ธมฺโม นีวรณสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น เจตํ วุตฺตํฯ คณนาย จ ‘‘เหตุยา จตฺตารี’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘นวา’’ติฯ ตสฺมา สพฺโพ โลโภ กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ อรหตฺตมคฺเคนสฺส ปหานวจนํ ยุตฺตํฯ

[1219] กาโม จาติ กิเลสกาโม จฯ ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิ อุปาทิยตีติ ปุริมทิฏฺฐิํ ‘‘สสฺสโต’’ติ คณฺหนฺตี อุปาทิยติ, ปุริมทิฏฺฐิอากาเรเนว วา อุปฺปชฺชมานา อุตฺตรทิฏฺฐิ เตเนว ปุริมทิฏฺฐิํ ทฬฺหํ กโรนฺตี ตํ อุปาทิยตีติ วุตฺตํฯ โคสีลโควตาทีนีติ ตถาภูตํ ทิฏฺฐิมาหฯ

อภินิเวสโตติ อภินิเวสภาวโต, อภินิวิสนโต วาฯ อตฺตวาทมตฺตเมวาติ อตฺตสฺส อภาวา ‘‘อตฺตา’’ติ อิทํ วจนมตฺตเมวฯ อุปาทิยนฺติ ทฬฺหํ คณฺหนฺติฯ กถํ? อตฺตาติฯ อตฺตาติ หิ อภินิวิสนฺตา วจนเมว ทฬฺหํ กตฺวา คณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ อตฺตวาทมตฺตเมว อุปาทิยนฺตีติ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺตวาทมตฺต’’นฺติ วา วาจาวตฺถุมตฺตมาหฯ วาจาวตฺถุมตฺตเมว หิ ‘‘อตฺตา’’ติ อุปาทิยนฺติ อตฺถสฺส อภาวาติฯ

[1221] ทินฺนนฺติ ทานมาห, ตํ อผลตฺตา รูปํ วิย ทานํ นาม น โหตีติ ปฏิกฺขิปติฯ มหาวิชิตยญฺญสทิโส ยญฺโญ มหายาโคฯ อามนฺเตตฺวา หวนํ ทานํ อาหุนํ, ปาหุนานํ อติถีนํ อติถิกิริยา ปาหุนํ, อาวาหาทีสุ มงฺคลตฺถํ ทานํ มงฺคลกิริยาปรโลเก ฐิโต อิมํ โลกํ ‘‘นตฺถี’’ติ คณฺหาตีติ อิมํ โลกํ อเวกฺขิตฺวา ปรโลโก, ปรญฺจ อเวกฺขิตฺวา อยํ โลโก โหติ คนฺตพฺพโต อาคนฺตพฺพโต จาติ ปรโลกโต อิธาคมนสฺส อภาวา ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโต จิตฺเตน ปรโลเก ฐิโต อิมํ โลกํ ‘‘นตฺถี’’ติ คณฺหาตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ น หิ อยํ ทิฏฺฐิ ปรโลเก นิพฺพตฺตสฺเสว โหตีติฯ อิธโลเก ฐิโตติ เอตฺถาปิ อยเมว นโยฯ อยํ วา เอตฺถ อตฺโถ ‘‘สํสรณปฺปเทโส อิธโลโก จ ปรโลโก จ นาม โกจิ นตฺถิ สํสรณสฺส อภาวา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโต’’ติฯ ปุริมภวโต ปจฺฉิมภเว อุปปตนํ อุปปาโต, โส เยสํ สีลํ, เต โอปปาติกาฯ เต ปน จวนกา อุปปชฺชนกา โหนฺตีติ กตฺวา อาห ‘‘จวนกอุปปชฺชนกสตฺตา นตฺถีติ คณฺหาตี’’ติฯ อนุโลมปฺปฏิปทนฺติ นิพฺพานานุกูลํ สีลาทิปฺปฏิปทํฯ

[1236] นิปฺปเทสโตว คหิโตติ อิมินา ยํ อาสวโคจฺฉเก พฺรหฺมานํ กปฺปรุกฺขาทีสุ ราคสฺส จ ทิฏฺฐิราคสฺส จ อสงฺคหเณน นีวรณโคจฺฉเก จ กามจฺฉนฺทสฺส อนาคามิมคฺเคน ปหาตพฺพตาทสฺสเนน สปฺปเทสตฺตํ วุตฺตํ, ตํ นิวาริตํ โหติฯ อรหตฺตมคฺเคนาติ วจเนน จตูหิ มคฺเคหิ ปหาตพฺพตา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ปุริเมหิ อตนุกตา โมหาทโย อรหตฺตมคฺเคน ปหียนฺตีติฯ

[1287] นิรติอตฺเถนาติ ปีติวิรเหน, พลวนิกนฺติวิรเหน วาฯ น หิ ทุกฺขาย เวทนาย รชฺชนฺตีติฯ อว-สทฺเทน อวคาหตฺโถ อโธอตฺโถ จาติ ทฺวิธา อว-สทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺโตฯ

[1301] วิจิกิจฺฉาสหคโต โมหรโณ ปหาเนกฏฺเฐน ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน ราครเณน สรโณ, อุทฺธจฺจสหคโต รูปราคอรูปราคสงฺขาเตนฯ อรณวิภงฺคสุตฺเต (ม. นิ. 3.333) ปน ‘‘โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห มิจฺฉาปฏิปทาฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ’’ติอาทิวจนโต ผลภูตทุกฺขอุปฆาตอุปายาสปริฬาหสภาวภูโต มิจฺฉาปฏิปทาภาโวว ‘‘สรโณ’’ติ วิญฺญายตีติ เตหิ สพฺพากุสลานํ สรณตา สิทฺธา โหตีติฯ

สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา

[1303] วิเวจิตตฺตาติ วิสุํ กตตฺตา ปกาสิตตฺตาฯ อเสเสตฺวา เขเปตีติ วชิรํ อตฺตนา ปติตฏฺฐานํ อเสเสตฺวา เขเปติ ปุน อปากติกตาอาปาทเนนฯ

[1311] ตปฺปตีติ วิปฺปฏิสารี โหติ, อนุโสจติ วาฯ

[1313] อหนฺติ อิติ-สทฺทปเรน อหํ-สทฺเทน เหตุภูเตน โย อตฺโถ วิญฺญายติ, โส สํกถียติ, อุทีรียตีติ อตฺโถฯ อญฺญถา หิ วุจฺจมานสฺส วจเนน ปกาสิยมานสฺส ปทตฺถสฺส สงฺขาทิภาเว สพฺเพสํ กุสลาทิธมฺมานํ อธิวจนาทิตา สิยาติฯ ภาโวติ สตฺตเววจนนฺติ ภณนฺติ, ธาตุยา วา เอตํ อธิวจนํฯ ทตฺโตติ เอตฺตาวตา สตฺตปญฺญตฺติํ ทสฺเสตฺวา อญฺญมฺปิ อุปาทาปญฺญตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘มญฺโจ’’ติอาทิมาหฯ อหนฺติ จ ปวตฺตํ อธิวจนํ วทนฺเตน สุณนฺเตน จ ปุพฺเพ คหิตสญฺเญน อตฺถปฺปกาสนภาเวน วิญฺญายติฯ น หิ ตสฺมิํ อวิญฺญาเต ตทตฺถวิชานนํ อตฺถีติ วิเสเสน อธิวจนํ ‘‘ญายตีติ สมญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ เอตสฺสตฺถสฺส อหนฺติ อิทํ อธิวจนนฺติ เอวํ วา สญฺญาคหณวเสน ญายติ สมญฺญายติ ปากฏา โหตีติ สมญฺญาฯ ปญฺญาปียตีติ อหนฺติ อิทํ เอตสฺส อธิวจนนฺติ เอวํ ฐปียตีติ อตฺโถฯ โวหรียตีติ วุจฺจติฯ อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํฯ อปิ นามสหสฺสโตติ อเนเกหิปิ นามสหสฺเสหีติ อตฺโถฯ สยเมว อุปปตนสีลํ นามํ ‘‘โอปปาติกนาม’’นฺติ วุจฺจติฯ