ตเทตํ สีตุณฺหานํ อปฺปพหุภาเว ตํสมฺผสฺสสฺส อจิรปฺปวตฺติยา จิรปฺปวตฺติยา จ เวทิตพฺพํ, อนุปาทินฺเนน ทีปนา น สนฺตติตฺตยวเสน, อถ โข เมฆสมุฏฺฐาปกมูลอุตุวเสน ปการนฺตเรน ทฏฺฐพฺพา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุตุสมุฏฺฐาโน นาม วลาหโก’’ติอาทิมาหฯ รูปรูปานํ วิการาทิมตฺตภาวโต อปรินิปฺผนฺนตา วุตฺตาฯ เตสญฺหิ รูปวิการาทิภาวโต รูปตาติ อธิปฺปาโยฯ รูปวิการาทิภาวโต เอว ปน รูเป สติ สนฺติ, อสติ น สนฺตีติ อสงฺขตภาวนิวารณตฺถํ ปรินิปฺผนฺนตา วุตฺตาติฯ

รูปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิกฺเขปกณฺฑํ

ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา

[985] สพฺเพสนฺติ จิตฺตุปฺปาทวเสน รูปาสงฺขตวเสน จ ภินฺนานํ สพฺเพสํ ผสฺสาทิจกฺขาทิปทภาชนนเยน วิตฺถาริโตฯ ตตฺถ ปน อสงฺขตสฺส เภทาภาวโต อสงฺขตา ธาตูตฺเวว ปทภาชนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เยวาปนกานํ ปน สุขุมุปาทายรูปสฺส จ อินฺทฺริยวิการปริจฺเฉทลกฺขณรูปุปตฺถมฺภกภาวรหิตสฺส หทยวตฺถุสฺส ปทุทฺธาเรน อิธ นิทฺเทสานรหตฺตา นิทฺเทโส น กโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ น หิ ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺฐิ อตฺถีติฯ นิกฺขิปิตฺวาติ วิตฺถารเทสนํ ฐเปตฺวา, อปเนตฺวาติ อตฺโถ, วิตฺถารเทสนํ อนฺโตคธํ กตฺวาติ วาฯ คาถาตฺโถ นิทาเน วุตฺโต เอวฯ

มูลวเสน ปจฺจยภาโว เหตุปจฺจยตฺโถฯ ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว, โส เอว ‘‘ชนโก’’ติ วิเสสิโตฯ สมุฏฺฐาติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, ตสฺส วิเสสนํ นิพฺพตฺตกนฺติฯ สพฺพานิ วา เอตานิ ปริยายวจนานิฯ อตฺถวเสนาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ กุสลมูลานํ เหตุภาวโต ธมฺมวเสนาติ ยุตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ, อโลภาทีนํ ปน ติณฺณํ สมานสฺส มูลฏฺฐสฺส วเสน ทสฺสิตตํ สนฺธาย ‘‘อตฺถวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อิมินา ธมฺโมติ ภาโว, อตฺโถติ ธมฺมกิจฺจํ อธิปฺเปตนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘อโลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. 3.34) ตานิ กุสลมูลานิ สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติปิ ตํสมุฏฺฐานํฯ ตํ ปน เตหิ สมุฏฺฐิตํ โหตีติ ‘‘อโลภาทีหิ สมุฏฺฐิต’’นฺติ อาหฯ เต กุสลมูลตํสมฺปยุตฺตา สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติปิ อตฺโถ สมฺภวติฯ เอตฺถ ปน เจตนํ ฐเปตฺวา อญฺเญ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา’’ติ สมุฏฺฐานภาเว วตฺตพฺพาฯ ตตฺถ มูเลหิ อตฺตโน ปจฺจยโต กุสเล ปริยาทิยติ, ขนฺเธหิ สภาวโต , กมฺเมหิ อญฺญสฺส นิพฺพตฺตนกิจฺจโตฯ มูเลหิ จ กุสลานํ อนวชฺชตาย เหตุํ ทสฺเสติ, ขนฺเธหิ ตํสมฺปโยคกตํ อนวชฺชสภาวํ, กมฺเมหิ สุขวิปากตํฯ มูเลหิ วา นิทานสมฺปตฺติยา อาทิกลฺยาณตํ, ขนฺเธหิ สภาวสมฺปตฺติยา มชฺเฌกลฺยาณตํ, กมฺเมหิ นิพฺพตฺติสมฺปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาณตํฯ

[986] ตํ …เป.… อุทฺธํ อกุสลํ นาม นตฺถีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตโมโห อตฺถีติ? สจฺจเมตํ, เตน ปน วินา ตํสมฺปยุตฺตตา นตฺถีติ ตํสมฺปยุตฺเตสุ คหิเตสุ โมโห คหิโต เอวาติ กตฺวา ‘‘ตโต อุทฺธํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ อญฺญตฺถ อภาวาฯ เอกสฺมิํ ฐิตํ เอกฏฺฐํ, สหชภาเวน เอกฏฺฐํ สหเชกฏฺฐํฯ ปหาตพฺพนฺติ ปหานํ, ปหานภาเวน เอกฏฺฐํ ปหาเนกฏฺฐํฯ เยน หิ ยํ สห ปหาตพฺพํ, เตน ตํ เอกสฺมิํ ปุคฺคเล ฐิตํ โหติ, เอกสฺมิํ สมุจฺฉินฺเน อสมุจฺฉินฺเน จ อิตรสฺส สมุจฺฉินฺนตาย อสมุจฺฉินฺนตาย จ วเสน อญฺญมญฺญาวิรหิตโตฯ

[987] ตีณิ ลกฺขณานีติ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตตาฯ นามกสิณสตฺตปญฺญตฺติโย ติสฺโส ปญฺญตฺติโยฯ ปรมตฺเถ อมุญฺจิตฺวา โวหริยมานา วิหารมญฺจาทิกา อุปาทาปญฺญตฺติ สตฺตปญฺญตฺติคฺคหเณน คหิตาติ เวทิตพฺพา, เอตานิ จ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺฐา ทฺวีสุ กณฺเฑสุ วิญฺญตฺติอาทีนิ วิย น วุตฺตานิ, น จ สภาวธมฺมาติ กตฺวา น ลพฺภนฺตีติ วุตฺตานิฯ น หิ โกจิ สภาโว กุสลตฺติกาสงฺคหิโตติ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติฯ

[988] สุขภูมีติ กามาวจราทโยปิ ยุชฺชนฺติฯ สุขสหคตา หิ กามาวจราทิภูมิ สุขภูมิฯ กามาวจราทิภูมีติ จ กามาวจราทิตาย ธมฺมา เอว วุจฺจนฺตีติ กามาวจราทิจิตฺตุปฺปาเทสูติ อตฺถโต วิญฺญายติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สุขภูมิย’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา เอว วิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘กามาวจเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภูมิ-สทฺโท จ อภิธมฺเม กามาวจราทีสุ นิรุฬฺโหติ ‘‘จตูสุ ภูมีสุ กุสล’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 1384) อญฺญภูมิคฺคหณํ น โหตีติฯ ปาฬิโต จาติ ‘‘วิสิฏฺฐานํ ปากาติ วิปากา’’ติอาทิวจนตฺถวิภาวเนน ปาฬิโตฯ ‘‘วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจน’’นฺติอาทินา ภาสิตตฺถวิภาวเนน อตฺถโต จฯ นามปริจฺเฉทาทีหิ ติกทุกานํ ววตฺถานทสฺสเนน วา ปาฬิโต, ตทตฺถวิญฺญาปเนน อตฺถโตฯ

[991] สาลิผลนฺติ สาลิปากมาหฯ

[994] อมฺหากํ มาตุลตฺเถโรติ ปุคฺคลารมฺมณสฺสปิ อุปาทานสฺส อุปาทานกฺขนฺธา เอว ปจฺจโย, น โลกุตฺตรา, โก ปน วาโท ขนฺธารมฺมณสฺสฯ เตนาห ‘‘อคฺคหิตานี’’ติฯ

[998] ยถา อุปาทาเนหิ อคฺคเหตพฺพา อนุปาทานิยา, เอวํ สํกิเลเสหิ อคฺคเหตพฺพา อสํกิเลสิกาติ กตฺวา ‘‘อสํ…เป.… เอเสว นโย’’ติ อาหฯ

[1006] ทิฏฺฐิยา คหิโต อตฺตา น วิชฺชติฯ เยสุ ปน วิปลฺลตฺถคาโห, เต อุปาทานกฺขนฺธาว วิชฺชนฺติฯ ตสฺมา ยสฺมิํ อวิชฺชมานนิจฺจาทิวิปริยาสาการคหณํ อตฺถิ, โสว อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกสงฺขาโต กาโยฯ ตตฺถ นิจฺจาทิอาการสฺส อวิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํ รุปฺปนาทิสภาวสฺเสว จ วิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํ วิชฺชมาโน กาโยติ วิเสเสตฺวา วุตฺโต, โลกุตฺตรา ปน น กทาจิ อวิชฺชมานากาเรน คยฺหนฺตีติ น อิทํ วิเสสนํ อรหนฺติฯ สกฺกาเย ทิฏฺฐิ, สตี วา กาเย ทิฏฺฐิ สกฺกายทิฏฺฐิฯ อตฺตนา คหิตาการสฺส อวิชฺชมานตาย สยเมว สตี, น ตาย คหิโต อตฺตา อตฺตนิยํ วาติ อตฺโถฯ อยํ ปนตฺโถ สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺโต, ปุริโม เอว ปน ปธาโนฯ ทุติเย หิ ทิฏฺฐิยา วตฺถุ อวิเสสิตํ โหติฯ กาโยติ หิ ขนฺธปญฺจเก วุจฺจมาเน โลกุตฺตราปนยนํ นตฺถิฯ น หิ โลกุตฺตเรสุ กาย-สทฺโท น วตฺตติฯ กายปสฺสทฺธิอาทีสุ หิ โลกุตฺตเรสุ กาย-สทฺโทปิ โลกุตฺตรกฺขนฺธวาจโกติฯ สีเลนาติ สุทฺธิยา อเหตุภูเตน สีเลนฯ คหิตสมาทานนฺติ อุปฺปาทิตปรามาโสวฯ โส หิ สมาทิยนฺติ เอเตน กุกฺกุรสีลวตาทีนีติ ‘‘สมาทาน’’นฺติ วุตฺโตฯ ตตฺถ อวีติกฺกมนียตาย สีลํ, ภตฺติวเสน สตตํ จริตพฺพตาย วตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1007] อิเธว ติฏฺฐมานสฺสาติ อิมิสฺสาเยว อินฺทสาลคุหายํ ติฏฺฐมานสฺสฯ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ อตฺถปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉาฯ กุสเลหิ สห โจทนาปริหรณวเสน วินิจฺฉยกรณํ วินิจฺฉโยฯ พหูนํ นานปฺปการานํ สกฺกายทิฏฺฐีนํ อวิหตตฺตา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ ชนิตาติ วา ปุถุชฺชนาฯ อวิฆาตเมว วา ชน-สทฺโท วทติฯ ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ เอตฺถ ปุถู ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาติ วจนตฺโถฯ ปุถุ…เป.… อวุฏฺฐิตาติ เอตฺถ ชเนตพฺพา, ชายนฺติ วา เอตฺถาติ ชนา, คติโยฯ ปุถู ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ อิโต ปเร ชายนฺติ เอเตหีติ ชนา, อภิสงฺขาราทโยฯ เต เอเตสํ ปุถู วิชฺชนฺตีติ ปุถุชฺชนาฯ อภิสงฺขรณาทิอตฺโถ เอว วา ชน-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ราคคฺคิอาทโย สนฺตาปาฯ เต เอว สพฺเพปิ วา กิเลสา ปริฬาหาฯ

ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสูติ เอตฺถ ชายตีติ ชโน, ‘‘ราโค เคโธ’’ติ เอวมาทิโกฯ ปุถุ ชโน เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ ปุถูสุ วา ชนา ชาตา รตฺตาติ เอวํ ราคาทิอตฺโถ เอว ชน-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ปลิพุทฺธาติ สมฺพทฺธา อุปทฺทุตา วาฯ อสฺสุตวาติ เอเตน อนฺธตา วุตฺตาติ ‘‘อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต’’ติ อาหฯ

อนเยติ อวฑฺฒิยํฯ สพฺพตฺถ นิรุตฺติลกฺขเณน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อเนเกสุ จ กปฺปสตสหสฺเสสุ กตํ ชานนฺติ, ปากฏญฺจ กโรนฺติ อุปการํ สติชนนอามิสปฏิคฺคหณาทินา ปจฺเจกสมฺพุทฺธา, ตเถว ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจํ กาตพฺพํ กโรนฺติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อสงฺเขฺยยฺยอปฺปเมยฺเยสุปิ กตํ อุปการํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยญฺจ ชานาติ, ปากฏญฺจ กโรติ, สีโห วิย จ ชวํ สพฺพตฺถ สกฺกจฺจเมว ธมฺมเทสนํ กโรติฯ อริยภาโวติ เยหิ โยคโต อริยา วุจฺจนฺติ, เต มคฺคผลธมฺมา ทฏฺฐพฺพาฯ อริยกรธมฺมา อนิจฺจทสฺสนาทโย, วิปสฺสิยมานา วา อนิจฺจาทโยฯ

โสตานีติ ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลสทุจฺจริตอวิชฺชาโสตานิฯ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมี’’ติ วตฺวา ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ วจเนน โสตานํ สํวโร ปิทหนํ สมุจฺเฉทญาณนฺติ วิญฺญายติฯ ขนฺตีติ อธิวาสนา, สา จ ตถาปวตฺตา ขนฺธาฯ ปญฺญาติ เอเก, อโทโส เอว วาฯ กายทุจฺจริตาทีนนฺติ ทุสฺสีลฺยสงฺขาตานํ กายวจีทุจฺจริตานํ มุฏฺฐสฺสจฺจสงฺขาตสฺส ปมาทสฺส อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปาปกานํ อกฺขนฺติอญฺญาณโกสชฺชานญฺจฯ อนุเปกฺขา สงฺขาเรหิ อวิวฏฺฏนํ, สาลยตาติ อตฺโถฯ ธมฺมฏฺฐิติยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ปฏิโลมภาโว สสฺสตุจฺเฉทคาโห, ตปฺปฏิจฺฉาทกโมโห วาฯ นิพฺพาเน ปฏิโลมภาโว สงฺขาเรสุ รติ, นิพฺพานปฏิจฺฉาทโก โมโห วาฯ สงฺขารนิมิตฺตคฺคาโหติ ยาทิสสฺส กิเลสสฺส อปฺปหีนตฺตา วิปสฺสนา สงฺขารนิมิตฺตํ น มุญฺจติ, โส กิเลโส ทฏฺฐพฺโพฯ สงฺขารนิมิตฺตคฺคหณสฺส อติกฺกมนํ วา ปหานํฯ

จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ยํ ปหานนฺติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เกน ปน ปหานนฺติ? อริยมคฺเคเหวาติ วิญฺญายมาโน อยมตฺโถ เตสํ ภาวิตตฺตา อปฺปวตฺติวจเนนฯ

สมุทยปกฺขิกสฺสาติ เอตฺถ จตฺตาโรปิ มคฺคา จตุสจฺจาภิสมยาติ กตฺวา เตหิ ปหาตพฺเพน เตน เตน สมุทเยน สห ปหาตพฺพตฺตา สมุทยสภาคตฺตา จ สจฺจวิภงฺเค จ สพฺพกิเลสานํ สมุทยภาวสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘สมุทยปกฺขิกา’’ติ ทิฏฺฐิอาทโย วุจฺจนฺติฯ กายวาจาจิตฺตานํ วิรูปปฺปวตฺติยา นยนํ อปยาปนํ, กายทุจฺจริตาทีนํ วินาสนยนํ วา วินโย, เตสํ วา ชิมฺหปฺปวตฺติํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุชุกนยนํ วินยนํฯ เอเสเสติ เอโส โส เอว, อตฺถโต อนญฺโญติ อตฺโถฯ ตชฺชาเตติ อตฺถโต ตํสภาโววฯ สปฺปุริโส อริยสภาโว, อริโย จ สปฺปุริสภาโวติ อตฺโถฯ

อทฺวยนฺติ ทฺวยตารหิตํ, วณฺณเมว ‘‘อจฺจี’’ติ คเหตฺวา อจฺจิํ วา ‘‘วณฺโณ เอวา’’ติ เตสํ เอกตฺตํ ปสฺสนฺโต วิย ยถาตกฺกิตํ อตฺตานํ ‘‘รูป’’นฺติ, ยถาทิฏฺฐํ วา รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา เตสํ เอกตฺตํ ปสฺสนฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ‘‘รูปํ อตฺตา’’ติ อิมิสฺสา ปวตฺติยา อภาเวปิ รูเป อตฺตคฺคหณํ ปวตฺตมานํ อจฺจิยํ วณฺณคฺคหณํ วิยฯ อุปมาโย จ อนญฺญตฺตาทิคฺคหณนิทสฺสนวเสเนว วุตฺตา, น วณฺณาทีนํ วิย อตฺตโน วิชฺชมานตฺตสฺส, อตฺตโน วิย วา วณฺณาทีนํ อวิชฺชมานตฺตสฺส ทสฺสนตฺถํฯ

[1008] สรีรนิปฺผตฺติยาติ สรีรปาริปูริยาฯ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺโต วิจินนฺโต กิจฺฉตีติ วิจิกิจฺฉาฯ อิทปฺปจฺจยานํ ภาโวติ ชาติอาทิสภาวเมว อาห, ชาติอาทีนํ วา ชรามรณาทิอุปฺปาทนสมตฺถตํฯ สา ปน ชาติอาทิวินิมุตฺตา นตฺถีติ เตสํเยวาธิวจนํ โหติ ‘‘อิทปฺปจฺจยตา’’ติฯ

[1009] อิธ อนาคตกิเลสา ‘‘ตเทกฏฺฐา กิเลสา’’ติ วุจฺจนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อิมิสฺสา จ ปาฬิยา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ สหเชกฏฺฐวเสนาติ ตตฺถ อุปฺปนฺนทิฏฺฐิยา สหเชกฏฺฐวเสนาติ อตฺถโต วิญฺญายติฯ ตํสมฺปยุตฺโตติ เตหิ สํโยชนกิเลเสหิ สมฺปยุตฺโตติปิ อตฺโถ ยุชฺชติฯ ตถา เต สํโยชนกิเลสา สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ ตํสมุฏฺฐานนฺติ วาฯ สํโยชนรหิเตหิ จ ปน กิเลเสหิ สมฺปยุตฺตานํ สมุฏฺฐิตานญฺจ สพฺภาวโต กิเลเสเหว โยชนา กตาฯ

[1011] สํโยชนาทีนํ วิยาติ สํโยชนตเทกฏฺฐกิเลสาทีนํ ยถาวุตฺตานํ วิยฯ เตหีติ ทสฺสนภาวนามคฺเคหิฯ

อภิสงฺขารวิญฺญาณํ กุสลากุสลํ, นามรูปญฺจ วิปากนฺติ กตฺวา ‘‘กุสลาทีนมฺปิ ปหานํ อนุญฺญาต’’นฺติ อาหฯ

[1013] เหตู เจวาติ ‘‘ปหาตพฺพเหตุกา’’ติ เอตสฺมิํ สมาสปเท เอกเทเสน สมาสปทตฺถํ วทติฯ เอตฺถ จ ปุริมนเยน ‘‘อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา’’ติ อิเมเยว ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา, น อิโต อญฺเญติ อยํ นิยโม ปญฺญายติ, น อิเม ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาเยวาติฯ ตสฺมา อิเมสํ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกภาโว อนิยโต วิจิกิจฺฉาสหคตโมหสฺส อเหตุกตฺตาติ ปุริมนโย วิวรณียตฺถวา โหติฯ ตสฺมา ปุริมนเยน ธมฺมโต ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก นิกฺขิปิตฺวา อตฺถโต นิกฺขิปิตุํ ทุติยนโย วุตฺโตฯ

[1029] มหคฺคตา วา อิทฺธิวิธาทโยฯ อปฺปมาณารมฺมณา มหคฺคตา เจโตปริยปุพฺเพนิวาสานาคตํสญาณสมฺปยุตฺตาฯ

[1035] อนนฺตเร นิยุตฺตานิ, อนนฺตรผลปฺปโยชนานิ, อนนฺตรผลกรณสีลานิ วา อานนฺตริกานิฯ ตานิ ปน ปฏิปกฺเขน อนิวารณียผลตฺตา อนฺตรายรหิตานีติ ‘‘อนนฺตราเยน ผลทายกานี’’ติ วุตฺตํฯ อนนฺตรายานิ วา อานนฺตริกานีติ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เอกสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อเนกสฺมิมฺปิ อายูหิเต วตฺตพฺพเมวนตฺถีติ ทสฺเสติฯ น จ เตสํ อญฺญมญฺญปฏิพาหกตฺตํ อตฺถิ อปฺปฏิปกฺขตฺตา, อปฺปฏิปกฺขตา จ สมานผลตฺตา อนุพลปฺปทานโต จฯ ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติ (ที. นิ. 1.168) เอวมาทิโก อเหตุกวาโทฯ ‘‘กโรโต โข การยโต ฉินฺทโต เฉทาปยโต…เป.… กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ (ที. นิ. 1.166) เอวมาทิโก อกิริยวาโทฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ (ที. นิ. 1.171; ม. นิ. 2.94; 3.91) เอวมาทิโก นตฺถิกวาโทฯ เอเตสุ ปุริมวาโท พนฺธโมกฺขานํ เหตุํ ปฏิเสเธติ, ทุติโย กมฺมํ, ตติโย วิปากนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ตญฺหีติ อเหตุกาทินิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิํ, น ปน นิยตภาวํ อปฺปตฺตํฯ

[1039] ปจฺจยฏฺเฐนาติ มคฺคปจฺจยสงฺขาเตน สมฺปโยควิสิฏฺเฐน ปจฺจยภาเวนาติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ มคฺคงฺคานํ ฐปนํ มคฺคปจฺจยภาวรหิเต มคฺคเหตุเก ทสฺเสตุํ, เตน มคฺคเหตุเก อสงฺกรโต ววตฺถเปติฯ สเจ ปน โกจิ วเทยฺย ‘‘เอเกกํ องฺคํ ฐเปตฺวา ตํตํสมฺปยุตฺตานํ มคฺคเหตุกภาเวปิ ‘มคฺคงฺคานิ ฐเปตฺวา’ติ อิทํ วจนํ ยุชฺชตี’’ติฯ เอวญฺหิ สติ ตติยนเย วิย อิธาปิ ‘‘ฐเปตฺวา’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา, วุตฺตญฺเจตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนวตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มคฺคงฺคามคฺคงฺคานญฺหิ สมฺปยุตฺตานํ วิเสสทสฺสนตฺโถ อยํ นโยติฯ เสสมคฺคงฺคานํ ปุพฺเพ ฐปิตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ผสฺสาทีนญฺหิ ปุริมนเยปิ มคฺคเหตุกตา สิทฺธาติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา ทุติยนเยปิ ฐปิตาย ตติยนเย สเหตุกภาโว ทสฺสิโตฯ กถํ ทสฺสิโต, นนุ อริยมคฺคสมงฺคิสฺส ‘‘อโลโภ อโทโส อิเม ธมฺมา มคฺคเหตู’’ติ (ธ. ส. 1039) อวตฺวา ‘‘อโลโภ อโทโส อโมโห อิเม ธมฺมา มคฺคเหตู’’ติ วิสุํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิเก มคฺคเหตู ทสฺเสตฺวา ‘‘ตํสมฺปยุตฺโต…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (ธ. ส. 1039) วิสุํ มคฺคเหตุกานํ ทสฺสิตตฺตา ‘‘มคฺคเหตูสุ อโมโห’’ติ (ธ. ส. 1039) วุตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา มคฺคเหตุกตา น ทสฺสิตา สิยา? โน น ทสฺสิตาฯ ยถา หิ ตีณิ สํโยชนานิ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตเทกฏฺโฐ โลโภ โทโส โมโห, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตู’’ติ (ธ. ส. 1017) วิสุํ ปหาตพฺพเหตู นิยเมตฺวา ‘‘ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา’’ติอาทิวจเนน (ธ. ส. 1017) โลภโทสโมหา จ อญฺญมญฺญสหเชกฏฺฐา อญฺญมญฺญสมฺปยุตฺตา สงฺขารกฺขนฺธภูตา จ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาติ ทสฺสิตา โหนฺติ, เอวมิธาปิ ‘‘อโลภาทโย อิเม ธมฺมา มคฺคเหตู’’ติ นิคมิตาปิ อญฺญมญฺญสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธภาวโต ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธวจเนน ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติ ทสฺสิตา เอวาติ สิทฺธํ โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิยาปิ อโมโหติ วุตฺตาย มคฺคเหตุกภาวทสฺสนํฯ สเจ ปน โย ทุติยนเย มคฺโค เจว เหตุ จาติ วุตฺโต, ตโต อญฺญสฺเสว อญฺเญน อสาธารเณน ปริยาเยน มคฺคเหตุภาวํ ทสฺเสตฺวา ตํสมฺปโยคโต สมฺมาทิฏฺฐิยา มคฺคเหตุกภาวทสฺสนตฺโถ ตติยนโย สิยาฯ ‘‘อริยมคฺคสมงฺคิสฺส อโลโภ อโทโส อิเม ธมฺมา มคฺคเหตู’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยาฯ

ยสฺมา ปน ‘‘มคฺคเหตู’’ติ อิมินา อญฺเญน สาธารเณน ปริยาเยน เยสํ มคฺคเหตุภาโว สมฺภวติ, เต สพฺเพ ‘‘มคฺคเหตู’’ติ ทสฺเสตฺวา ตํสมฺปยุตฺตานํ เตสํ อญฺเญสญฺจ มคฺคเหตุกภาวทสฺสนตฺโถ ตติยนโย, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘อโมโห’’ติปิ วุตฺตํฯ น หิ โส มคฺคเหตุ น โหตีติฯ อิเม ปน ตโยปิ นยา อตฺถวิเสสวเสน นิกฺขิตฺตตฺตา อตฺถโต นิกฺเขปา ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา สรูเปน วจนํ ธมฺมโต นิกฺเขโป, อตฺเถน อตฺถโตติ เอวมฺปิ โยชนา สมฺภวติฯ ตตฺถ ทุติยตติยนยา สรูปโต เหตุเหตุมนฺตุทสฺสนวเสน ธมฺมโต นิกฺเขโปฯ ปฐมนโย ตถาอทสฺสนโต อตฺเถน จ มคฺคงฺคตํสมฺปยุตฺตานํ เหตุเหตุมนฺตุภาวาวคมนโต อตฺถโต นิกฺเขโปติฯ

[1040] ยสฺมิํ สภาวธมฺเม นินฺนโปณปพฺภารภาเวน จิตฺตํ ปวตฺตติ, โส ตสฺส อารมฺมณาธิปติ เวทิตพฺโพฯ เจโตปริยญาเณน ชานิตฺวา ปจฺจเวกฺขมาโน เตน ปจฺจเวกฺขมาโนติ วุตฺโตฯ เอตฺถาปีติ เอตสฺมิมฺปิ อฏฺฐกถาวจเน, เอตฺถ วา ปฏฺฐาเน มคฺคาทีนิ ฐเปตฺวา อญฺเญสํ อธิปติปจฺจยภาวสฺส อวจเนเนว ปฏิกฺเขปปาฬิยํฯ อยเมวตฺโถติ อตฺตโน มคฺคผลํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ ปธาเนน อธิปตินา สหชาตาธิปติ นิทสฺสิโต, ตยิทํ นยทสฺสนมตฺตเมว โหตีติ อญฺโญปิ เอวํปกาโร สหชาโต มคฺคาธิปติ นิทสฺสิโต โหติ, ตสฺมา วีริยาธิปเตยฺยนฺติ จ โยเชตพฺพํฯ อิทมฺปิ หิ อตฺถโต วุตฺตเมวาติฯ

[1041] อตฺตโน สภาโว อตฺตภาโวฯ ลทฺโธกาสสฺส กมฺมสฺส วิปาโก กปฺปสหสฺสาติกฺกเม อุปฺปชฺชติ อเนกกปฺปสหสฺสายุกานํ สตฺตานํ, กปฺปสหสฺสาติกฺกเมปิ วา ลทฺโธกาสํ ยํ ภวิสฺสติ, ตทปิ ลทฺโธกาสเมวาติ อตฺตโน วิปากํ สนฺธาย วุจฺจติฯ นตฺถิ นาม น โหตีติ อนุปฺปนฺโน นาม น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อุปฺปาทีสุ อนฺโตคธตฺตา ‘‘อุปฺปาทิโน ธมฺมา’’ติ เอเตน วจเนน วุจฺจตีติ กตฺวา อาห ‘‘อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาโต’’ติฯ อรูปสงฺขาโต อตฺตาติ อรูปภวงฺคํ อาหฯ ตตฺถ อากาสานญฺจายตนสญฺญาทิมโย อตฺตาติ หิ อตฺถโต โวหาโร ปวตฺโตติฯ

ยทิ ปน อายู…เป.… สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อลทฺโธกาสญฺจ วิปากํ เทตีติ กตฺวา วิปกฺกวิปากญฺจ ทเทยฺย, ตโต เอกสฺเสว กมฺมสฺส สพฺพวิปาเกน ภวิตพฺพนฺติ อญฺญสฺส กมฺมสฺส โอกาโส น ภเวยฺย นิรตฺถกตฺตา , อุปฺปตฺติยาเยว โอกาโส น ภเวยฺย, อุปฺปนฺนสฺส วา ผลทาเนฯ อถ วา อลทฺโธกาสสฺส วิปากทาเน ปจฺจยนฺตรรหิตสฺสปิ วิปากทานํ อาปนฺนนฺติ อวิชฺชาตณฺหาทิปจฺจยนฺตรเขปกสฺส อญฺญสฺส อปจยคามิกมฺมสฺส กมฺมกฺขยกรสฺส โอกาโส น ภเวยฺยฯ ภาวิเตปิ มคฺเค อวิชฺชาทิปจฺจยนฺตรรหิตสฺส จ กมฺมสฺส วิปจฺจนโต สมตฺถตา น สิยาติ อตฺโถฯ สพฺพทา วา วิปากปฺปวตฺติยา เอว ภวิตพฺพตฺตา วิปากโต อญฺญสฺส ปวตฺติโอกาโส น ภเวยฺยฯ ตํ ปนาติ อายูหิตํ กมฺมํฯ อิทํ ปน ธุววิปากสฺส วิปาเกน อธุววิปากสฺสปิ ลทฺโธกาสสฺส วิปากํ อุปฺปาทีติ ทสฺเสตุํ อารทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ พลววิรเห อคฺคมคฺคภาวนาวิรเห จ อปฺปหีนสภาวโต ธุวํ วิปจฺจนฺตีติ ธุววิปากาติ วุตฺตาฯ อายูหิตกมฺเม วุจฺจมาเน อนุปฺปนฺนํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยํ อายูหิตํ ภวิสฺสติ, ตตฺถาปิ อายูหิต-สทฺทปฺปวตฺติสพฺภาวาฯ

[1050] อุปาทินฺนาติ เอตฺถ น อุเปเตน อาทินฺนาติ อยมตฺโถ, อุปสทฺโท ปน อุปสคฺคมตฺตเมว, ตสฺมา อุปาทานารมฺมณา อุปาทาเนหิ, อญฺเญ จ อนภินิเวเสน ‘‘อหํ มคฺคํ ภาวยิํ, มม มคฺโค อุปฺปนฺโน’’ติอาทิเกน คหเณน อาทินฺนา อิจฺเจว อุปาทินฺนาฯ อุปาทินฺน-สทฺเทน วา อมคฺคผลธมฺมาเยว วุตฺตา, อิตเรหิ มคฺคผลธมฺมา จาติ เวทิตพฺพํฯ

ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา

[1062] เมตฺตายนวเสนาติ เมตฺตาผรณวเสนฯ ‘‘เมตฺตยนวเสนา’’ติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เมตฺตา, เมทนํ วา เมตฺตายนํ, ตญฺจ สิเนหวเสนฯ อนุทยตีติ อนุทาติ วตฺตพฺเพ ‘‘อนุทฺทา’’ติ ท-การาคมนํ กตฺวา วุตฺตํฯ อนุทฺทายนากาโรติ อนุรกฺขณากาโรฯ รกฺขณญฺหิ ทายนาฯ อนุทฺทายิตสฺสาติ อนุทฺทาย อยิตสฺสฯ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทิํ สุณนฺตสฺส สวเน, อนิจฺจาทิโต สมฺมสนฺตสฺส สมฺมสเน, มคฺเคเนตฺถ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตสฺส ปฏิเวเธ, ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขเณติ จตูสุ กาเลสุ ทุกฺเข ญาณํ วตฺตติฯ