จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[966] ปจฺฉิมปทสฺสาติ วิญฺญาตปทสฺสฯ สพฺพเมว หิ รูปํ วิญฺญาตนฺติ ตสฺส อภินฺทิตพฺพตฺตา วิญฺญาตโต อญฺญํ ทิฏฺฐํ สุตํ มุตญฺจ น โหตีติ ปุจฺฉํ อกตฺวาว วิสฺสชฺชิตํฯ น หิ สกฺกา วิญฺญาตโต อญฺญํ ‘‘กตมํ รูปํ ทิฏฺฐ’’นฺติ ปุจฺฉิตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยถา หิ ทฺวีสุ อุทฺทิฏฺเฐสุ โนปาทโต อญฺญตฺตํ สนฺธาย ‘‘กตมํ ตํ รูปํ อุปาทา’’ติ ปุจฺฉิตํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีสุ จตูสุ อุทฺทิฏฺเฐสุ สุตาทีหิ ตีหิปิ อญฺญตฺตํ สนฺธาย ‘‘กตมํ ตํ รูปํ ทิฏฺฐ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพํ สิยา, ตทภาโว น ปุจฺฉิตํ, เอวํ สุตาทีสุปีติฯ ทสฺสนาทิคฺคหณวิเสสโต ปน ทิฏฺฐาทีหิ อญฺญสฺส วิญฺญาตสฺส สพฺภาวโต จ จตุกฺโก วุตฺโตฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[969] เตโชภาวํ คตนฺติ สภาเวเนว เตโชภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ วุตฺตสฺสปิ อญฺเญน ปกาเรน สงฺคหารหสฺส สงฺคณฺหนํ นยกรณํ อิธ ทฏฺฐพฺพํ, ตยิทํ ‘‘วิญฺญาต’’นฺติ จตุกฺกปเทปิ โยเชตพฺพํฯ โผฏฺฐพฺพสฺส เภทสพฺภาโว อฏฺฐเก นโยฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[975] นตฺถิ นีวรณาติ วจเนน มิทฺธสฺสปิ นีวรณสฺส ปหานํ วุตฺตํ, น จ รูปํ ปหาตพฺพํ, น จ รูปกายเคลญฺญํ มุนิโน นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ (ม. นิ. 2.22) วจนโตฯ สวิญฺญาณกสทฺโทติ วิญฺญาเณน ปวตฺติโต วจีโฆสาทิสทฺโทฯ น หิ เอตานิ ชายนฺตีติ ปริปจฺจมานสฺส รูปสฺส ปริปจฺจนํ ชรา , ขียมานสฺส ขโย อนิจฺจตาติ รูปภาวมตฺตานิ เอตานิ, น สยํ สภาววนฺตานีติ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา ชายมานสฺส ชนนํ ชาติ, สา จ รูปภาโวว, น สยํ สภาววตีติ ‘‘น ปน ปรมตฺถโต ชาติ ชายตี’’ติ วุตฺตํฯ

เตสํ ปจฺจโย เอติสฺสาติ ตปฺปจฺจยา, ตปฺปจฺจยาย ภาโว ตปฺปจฺจยภาโว, ตปฺปจฺจยภาเวน ปวตฺโต โวหาโร ตปฺปจฺจยภาวโวหาโร, ตํ ลภติฯ อภินิพฺพตฺติตธมฺมกฺขณสฺมินฺติ อภินิพฺพตฺติยมานธมฺมกฺขณสฺมินฺติ อธิปฺปาโยฯ น หิ ตทา เต ธมฺมา น ชายนฺตีติ ชายมานภาโวว ชาตีติ ยุตฺตา ตสฺสา กมฺมาทิสมุฏฺฐานตา ตํนิพฺพตฺตตา จ, น ปน ตทา เต ธมฺมา ชียนฺติ ขียนฺติ จ, ตสฺมา น เตสํ เต ชีรณภิชฺชนภาวา จิตฺตาทิสมุฏฺฐานา ตํนิพฺพตฺตา จาติ วจนํ อรหนฺติฯ เอวมปิ อุปาทินฺน-สทฺโท อุเปเตน กมฺมุนา อาทินฺนตํ วทติ, น นิพฺพตฺตินฺติ อุปาทินฺนปากเภทานํ อุปาทินฺนตา เตสํ วตฺตพฺพาติ เจ? น, อาทินฺน-สทฺทสฺส นิพฺพตฺติวาจกตฺตาฯ

อุเปเตน นิพฺพตฺตญฺหิ อุปาทินฺนนฺติ ปจฺจยานุภาวกฺขณญฺจ นิพฺพตฺติญฺจ คเหตฺวาว ปวตฺโต อยํ โวหาโร ตทา อภาวา ชรามรเณ น ปวตฺตตีติฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ชรามรณตฺตา เตสํ อุปฺปาเท สติ ชรามรณํ โหติ, อสติ น โหติฯ น หิ อชาตํ ปริปจฺจติ ภิชฺชติ วา, ตสฺมา ชาติปจฺจยตํ สนฺธาย ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตํฯ

นิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติโตติ ชายมานปริปจฺจมานภิชฺชมานานํ ชายมานาทิภาวมตฺตตฺตา ชายมานาทินิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติกา ชาติอาทโยติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ เอวํ อุปาทายรูปานญฺจ จกฺขายตนาทีนํ อุปฺปาทาทิสภาวภูตา ชาติอาทโย ตํนิสฺสิตา โหนฺตีติ ภูตนิสฺสิตานํ เตสํ ลกฺขณานํ อุปาทายภาโว วิย อุปาทายรูปนิสฺสิตานํ อุปาทายุปาทายภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, ภูตปฏิพทฺธอุปาทายรูปลกฺขณานญฺจ ภูตปฏิพทฺธภาวสฺส อวินิวตฺตนโตฯ อปิจ เอกกลาปปริยาปนฺนานํ รูปานํ สเหว อุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต เอกสฺส กลาปสฺส อุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติ ยถา เอเกกสฺส กลาปสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ กลาปานุปาลกํ ‘‘อุปาทายรูป’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ กลาปุปฺปาทาทิสภาวา ชาติอาทโย ‘‘อุปาทายรูปานิ’’จฺเจว วุจฺจนฺติฯ เอวํ วิการปริจฺเฉทรูปานิ จ โยเชตพฺพานิฯ

กมฺมสมุฏฺฐานสมฺพนฺธํ อุตุสมุฏฺฐานํ กมฺมวิเสเสน สุวณฺณทุพฺพณฺณสุสณฺฐิตทุสฺสณฺฐิตาทิวิเสสํ โหตีติ ‘‘กมฺมปจฺจย’’นฺติ วุตฺตํฯ กมฺมวิปากานุภวนสฺส การณภูตํ พาหิรอุตุสมุฏฺฐานํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํฯ กมฺมสหาโย ปจฺจโย, กมฺมสฺส วา สหายภูโต ปจฺจโย กมฺมปจฺจโย, โสว อุตุ กมฺมปจฺจยอุตุ, โส สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺติ วจนตฺโถฯ สีเต อุณฺเห วา กิสฺมิญฺจิ อุตุมฺหิ สมาคเต ตโต สุทฺธฏฺฐกํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โส อุตุ สมุฏฺฐานํฯ ทุติยสฺส สุทฺธฏฺฐกสฺส อุตุสมุฏฺฐานิกปฏิพนฺธกสฺส โส เอว ปุริโม อุตุ ปจฺจโยฯ ตติยํ ปน สุทฺธฏฺฐกํ ปุริมอุตุสหาเยน อุตุนา นิพฺพตฺตตฺตา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ‘‘อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวมยํ ปุริโม อุตุ ติสฺโส สนฺตติโย ฆฏฺเฏติ, ตโต ปรํ อญฺญอุตุสมาคเม อญฺญสนฺตติตฺตยํ, ตโต จ อญฺเญน อญฺญนฺติ เอวํ ปวตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ตเทตํ สีตุณฺหานํ อปฺปพหุภาเว ตํสมฺผสฺสสฺส อจิรปฺปวตฺติยา จิรปฺปวตฺติยา จ เวทิตพฺพํ, อนุปาทินฺเนน ทีปนา น สนฺตติตฺตยวเสน, อถ โข เมฆสมุฏฺฐาปกมูลอุตุวเสน ปการนฺตเรน ทฏฺฐพฺพา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุตุสมุฏฺฐาโน นาม วลาหโก’’ติอาทิมาหฯ รูปรูปานํ วิการาทิมตฺตภาวโต อปรินิปฺผนฺนตา วุตฺตาฯ เตสญฺหิ รูปวิการาทิภาวโต รูปตาติ อธิปฺปาโยฯ รูปวิการาทิภาวโต เอว ปน รูเป สติ สนฺติ, อสติ น สนฺตีติ อสงฺขตภาวนิวารณตฺถํ ปรินิปฺผนฺนตา วุตฺตาติฯ

รูปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิกฺเขปกณฺฑํ

ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา