วิสาณาทีนํ ตรจฺฉเขฬเตมิตานํ ปาสาณานํ วิย ถทฺธภาวาภาวโต อหิวิจฺฉิกานํ วิย สวิสตฺตาภาวโต จ สุขุมตา วุตฺตาฯ โอชาลกฺขโณติ เอตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สาโร อุปตฺถมฺภพลกาโร ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโส โอชาติฯ

อุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โนอุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา

[646] น อุปาทิยเตวาติ น นิสฺสยติ เอว, กินฺตุ นิสฺสยติ จ นิสฺสียติ จาติ อตฺโถฯ

[647] ปุริมา ปนาติ ปญฺจวิธสงฺคเห ปถวีธาตุอาโปธาตุเตโชธาตุวาโยธาตูนํ ปุริมุทฺเทสวเสน วุตฺตํฯ โผฏฺฐพฺพายตนนิทฺเทเส วา วุตฺตานํ ปถวีธาตุอาทีนํ ปุริมา อุทฺเทเส วุตฺตา อาโปธาตูติ อธิปฺปาโย, วุตฺตสฺส วา โผฏฺฐพฺพายตนสฺส อตีตตาย ปจฺฉิมตา, อนาคตตาย จ อาโปธาตุยา ปุริมตา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อายูติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ กมฺมชเตชํ อุสฺมาฯ ยํ กิญฺจิ ธาตุํ…เป.… เอกปฺปหาเรน นุปฺปชฺชตีติ เอกสฺมิํ ขเณ อเนกาสุ ปถวีสุ อาปาถคตาสุ ตาสุ ตาสุ สห นุปฺปชฺชติ, ตถา เตชวายูสุ จาติ อตฺโถฯ อเนเกสุ อารมฺมเณสุ สนฺนิปติเตสุ อาภุชิตวเสน อารมฺมณปสาทาธิมตฺตตาวเสน จ ปฐมํ กตฺถจิ อุปฺปตฺติ ทสฺสิตา, อญฺญตฺถ จ ปน อุปฺปตฺติ อตฺถิ เอวฯ สายํ อารมฺมณโต อารมฺมณนฺตรสงฺกนฺติ เยน อุปาเยน โหติ, ตสฺส วิชานนตฺถํ ปุจฺฉติ ‘‘กถํ ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณโต สงฺกนฺติ โหตี’’ติฯ

[651] อยปิณฺฑิอาทีสุ ปถวีธาตุ ตาทิสาย อาโปธาตุยา อนาพทฺธา สนฺตี วิสเรยฺย, ตสฺมา ‘‘ตานิ อาโปธาตุ อาพนฺธิตฺวา พทฺธานิ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถา หิ ยุตฺตปฺปมาณํ อุทกํ ปํสุจุณฺณานิ อาพนฺธิตฺวา มตฺติกาปิณฺฑํ กตฺวา ฐเปติ, เอวํ อโยปิณฺฑิอาทีสุปิ ตทนุรูปปจฺจเยหิ ตตฺเถว อุปฺปนฺนา อาโปธาตุ ตถา อาพนฺธิตฺวา ฐเปตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อผุสิตฺวา ปติฏฺฐา โหตีติ อาโปธาตุยา อโผฏฺฐพฺพภาวโต วุตฺตํ, ตถา ‘‘อผุสิตฺวาว อาพนฺธตี’’ติฯ

น หิ ยถา โผฏฺฐพฺพธาตูนํ โผฏฺฐพฺพภาเวน อญฺญมญฺญนิสฺสยตา, เอวํ โผฏฺฐพฺพาโผฏฺฐพฺพธาตูนํ โหตีติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อวินิพฺโภควุตฺตีสุ หิ ภูเตสุ อญฺญมญฺญนิสฺสยตา อญฺญมญฺญปจฺจยภูเตสุ น สกฺกา นิวาเรตุํ, นาปิ สหชาเตสุ อวินิพฺโภคตาย เอกีภูเตสุ ผุสนาผุสนานิ วิจาเรตุํ ยุตฺตานีติฯ น อุณฺหา หุตฺวา ฌายตีติ เตโชสภาวตํเยว ปฏิกฺขิปติ, น สีตตฺตํ อนุชานาติ, เตโชสภาวปฏิกฺเขเปเนว จ สีตตฺตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ เตโช เอว หิ สีตํ หิมปาตสมยาทีสุ สีตสฺส ปริปาจกตาทสฺสนโต, สีตุณฺหานญฺจ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขภาวโต อุณฺเหน สห น สีตํ ภูตนฺตรํ ปวตฺตตีติ ยุชฺชติฯ อุณฺหกลาเป ปน สีตสฺส อปฺปวตฺติ สีตกลาเป จ อุณฺหสฺส ทฺวินฺนํ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขตฺตา เตโชวิเสสภาเว ยุชฺชตีติฯ ภาวญฺญถตฺตนฺติ ขรานํ คุฬาทีนํ ทวตา มุทุตา รสาทีนญฺจ ทวานํ ขรตา ปจฺจยวิเสเสหิ โอมตฺตาธิมตฺตปถวีธาตุอาทิกานํ อุปฺปตฺติฯ ลกฺขณญฺญถตฺตํ กกฺขฬาทิลกฺขณวิชหนํ, ตํ เอเตสํ น โหติ, โอมตฺตาธิมตฺตตาสงฺขาตํ ภาวญฺญถตฺตํเยว โหตีติ อตฺโถฯ

[652] อนุปาทินฺนาทีนํเยวาติ เอกนฺตอนุปาทินฺนเอกนฺตนจิตฺตสมุฏฺฐานาทีนํ นิทฺเทเสสุ คหเณสุ คหิตาติ อตฺโถฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ ปน วจเนน ปุริมานมฺปิ นกมฺมสฺสกตตฺตาภาวาทิกํ ทีเปติฯ ตา หิ อนุปาทินฺนาทินกมฺมสฺสกตตฺตาทิวจนานํ สมานตฺถตฺตา เอเกน อวตฺตพฺพตฺเต อิตเรนปิ อวตฺตพฺพา สิยุํ, วตฺตพฺพตฺเต วา วตฺตพฺพาฯ ตสฺมา เอกนฺตากมฺมชาทีสฺเวว คเหตพฺพตฺตา ตา อเนกนฺเตสุ น คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[666] เอกนฺต …เป.… ปญฺญายติ เตสํ วิการตฺตา, อนิปฺผนฺนตฺตา ปน ตสฺส อุปฺปาโท น เกนจิ สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[966] ปจฺฉิมปทสฺสาติ วิญฺญาตปทสฺสฯ สพฺพเมว หิ รูปํ วิญฺญาตนฺติ ตสฺส อภินฺทิตพฺพตฺตา วิญฺญาตโต อญฺญํ ทิฏฺฐํ สุตํ มุตญฺจ น โหตีติ ปุจฺฉํ อกตฺวาว วิสฺสชฺชิตํฯ น หิ สกฺกา วิญฺญาตโต อญฺญํ ‘‘กตมํ รูปํ ทิฏฺฐ’’นฺติ ปุจฺฉิตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยถา หิ ทฺวีสุ อุทฺทิฏฺเฐสุ โนปาทโต อญฺญตฺตํ สนฺธาย ‘‘กตมํ ตํ รูปํ อุปาทา’’ติ ปุจฺฉิตํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีสุ จตูสุ อุทฺทิฏฺเฐสุ สุตาทีหิ ตีหิปิ อญฺญตฺตํ สนฺธาย ‘‘กตมํ ตํ รูปํ ทิฏฺฐ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพํ สิยา, ตทภาโว น ปุจฺฉิตํ, เอวํ สุตาทีสุปีติฯ ทสฺสนาทิคฺคหณวิเสสโต ปน ทิฏฺฐาทีหิ อญฺญสฺส วิญฺญาตสฺส สพฺภาวโต จ จตุกฺโก วุตฺโตฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[969] เตโชภาวํ คตนฺติ สภาเวเนว เตโชภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ วุตฺตสฺสปิ อญฺเญน ปกาเรน สงฺคหารหสฺส สงฺคณฺหนํ นยกรณํ อิธ ทฏฺฐพฺพํ, ตยิทํ ‘‘วิญฺญาต’’นฺติ จตุกฺกปเทปิ โยเชตพฺพํฯ โผฏฺฐพฺพสฺส เภทสพฺภาโว อฏฺฐเก นโยฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[975] นตฺถิ นีวรณาติ วจเนน มิทฺธสฺสปิ นีวรณสฺส ปหานํ วุตฺตํ, น จ รูปํ ปหาตพฺพํ, น จ รูปกายเคลญฺญํ มุนิโน นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ (ม. นิ. 2.22) วจนโตฯ สวิญฺญาณกสทฺโทติ วิญฺญาเณน ปวตฺติโต วจีโฆสาทิสทฺโทฯ น หิ เอตานิ ชายนฺตีติ ปริปจฺจมานสฺส รูปสฺส ปริปจฺจนํ ชรา , ขียมานสฺส ขโย อนิจฺจตาติ รูปภาวมตฺตานิ เอตานิ, น สยํ สภาววนฺตานีติ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา ชายมานสฺส ชนนํ ชาติ, สา จ รูปภาโวว, น สยํ สภาววตีติ ‘‘น ปน ปรมตฺถโต ชาติ ชายตี’’ติ วุตฺตํฯ

เตสํ ปจฺจโย เอติสฺสาติ ตปฺปจฺจยา, ตปฺปจฺจยาย ภาโว ตปฺปจฺจยภาโว, ตปฺปจฺจยภาเวน ปวตฺโต โวหาโร ตปฺปจฺจยภาวโวหาโร, ตํ ลภติฯ อภินิพฺพตฺติตธมฺมกฺขณสฺมินฺติ อภินิพฺพตฺติยมานธมฺมกฺขณสฺมินฺติ อธิปฺปาโยฯ น หิ ตทา เต ธมฺมา น ชายนฺตีติ ชายมานภาโวว ชาตีติ ยุตฺตา ตสฺสา กมฺมาทิสมุฏฺฐานตา ตํนิพฺพตฺตตา จ, น ปน ตทา เต ธมฺมา ชียนฺติ ขียนฺติ จ, ตสฺมา น เตสํ เต ชีรณภิชฺชนภาวา จิตฺตาทิสมุฏฺฐานา ตํนิพฺพตฺตา จาติ วจนํ อรหนฺติฯ เอวมปิ อุปาทินฺน-สทฺโท อุเปเตน กมฺมุนา อาทินฺนตํ วทติ, น นิพฺพตฺตินฺติ อุปาทินฺนปากเภทานํ อุปาทินฺนตา เตสํ วตฺตพฺพาติ เจ? น, อาทินฺน-สทฺทสฺส นิพฺพตฺติวาจกตฺตาฯ