นนุ เอวํ รูปายตนสฺสปิ โสตวิญฺญาณาทีหิ วิญฺเญยฺยตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ รูปํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา เอกนฺตลกฺขณทสฺสนวเสน เอกีภาเวน คเหตฺวา อรูปโต วิธุรสฺส ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยสภาวสฺส ทสฺสนโตฯ ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมว ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยนฺติ เอตสฺมิํ ปน นิยเม ‘‘สพฺพํ รูป’’นฺติ เอตฺถายํ วิญฺเญยฺยภาวนิยโม น วุตฺโต, อถ โข ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ สพฺพรูปสฺส เอกนฺตลกฺขณนิยโม ทสฺสิโต น สิยาฯ ปาฬิยญฺจ วิญฺเญยฺยเมวาติ เอว-กาโร วุตฺโต, น อุปฺปนฺนเมวาติฯ ตสฺมา อุปฺปนฺนสฺเสว มโนวิญฺเญยฺยนิยมาปตฺติ นตฺถีติ กิํ โสตปติตตฺเตน, ตสฺมา วุตฺตนเยนตฺโถ โยเชตพฺโพฯ

กถํวิธนฺติ คุเณหิ กถํ สณฺฐิตํฯ ญาณเมว ญาณวตฺถุฯ สมานชาติกานํ สงฺคโห, สมานชาติยา วา สงฺคโห สชาติสงฺคโหฯ สญฺชายนฺติ เอตฺถาติ สญฺชาติ, สญฺชาติยา สงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห, สญฺชาติเทเสน สงฺคโหติ อตฺโถฯ อญฺญมญฺโญปการวเสน อวิปฺปโยเคน จ สมาธิเทเส ชาตา สมฺมาสติอาทโย สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตาฯ ยตฺถ จ สติอาทิสหายวโต สมาธิสฺส อตฺตโน กิจฺจกรณํ, โส จิตฺตุปฺปาโท สมาธิเทโสฯ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส จ อปฺปนาภาวโต ปฏิเวธสทิสํ กิจฺจนฺติ สมาเนน ปฏิเวธกิจฺเจน ทิฏฺฐิสงฺกปฺปา ปญฺญกฺขนฺเธ สงฺคหิตาฯ

รูปวิภตฺติเอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิทฺเทโส

อุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา

[596] อปฺปรชกฺขาทิสตฺตสมูหทสฺสนํ พุทฺธจกฺขุ, ฉสุ อสาธารณญาเณสุ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพสงฺขตาสงฺขตทสฺสนํ สมนฺตจกฺขุฯ ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 15) เอวมาทินา อากาเรน ปวตฺตํ ญาณทสฺสนํ ญาณจกฺขุ, ตมฺปิ ปุริมทฺวยมิว กามาวจรํฯ จตุสจฺจธมฺมทสฺสนํ ธมฺมจกฺขุฯ อุปตฺถมฺภภูตา จตุสมุฏฺฐานิกรูปสนฺตติโย สมฺภาราฯ สห สมฺภาเรหิ สสมฺภารํ, สมฺภารวนฺตํฯ สมฺภโวติ อาโปธาตุเมว สมฺภวสมฺภูตมาหฯ สณฺฐานนฺติ วณฺณายตนเมว ปริมณฺฑลาทิสณฺฐานภูตํฯ เตสํ ปน วิสุํ วจนํ ตถาภูตานํ อตถาภูตานญฺจ อาโปธาตุวณฺณายตนานํ ยถาวุตฺเต มํสปิณฺเฑ วิชฺชมานตฺตาฯ จุทฺทสสมฺภาโร หิ มํสปิณฺโฑฯ สมฺภวสฺส จตุธาตุนิสฺสิเตหิ สห วุตฺตสฺส ธาตุตฺตยนิสฺสิตตา โยเชตพฺพาฯ อาโปธาตุวณฺณายตนานเมว วา สมฺภวสณฺฐานาภาวา วิสุํ วุตฺตาติ จตุธาตุนิสฺสิตตา จ น วิรุชฺฌติฯ ยํ มํสปิณฺฑํ เสตาทินา สญฺชานนฺโต น ปสาทจกฺขุํ สญฺชานาติ, ปตฺถิณฺณตาทิวิเสสํ วตฺตุกาโม ‘‘ปถวีปิ อตฺถี’’ติอาทิ วุตฺตมฺปิ วทติฯ

สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเตติ เอเตน อวเสสํ กณฺหมณฺฑลํ ปฏิกฺขิปติฯ สฺเนหมิว สตฺตกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ฐิตาเหว อตฺตโน นิสฺสยภูตาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ ตํนิสฺสิเตหิ เอว อายุวณฺณาทีหิ อนุปาลิตปริวาริตํ ติสนฺตติรูปสมุฏฺฐาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ ติฏฺฐติฯ สตฺตกฺขิปฏลานํ พฺยาปนวจเนน จ อเนกกลาปคตภาวํ จกฺขุสฺส ทสฺเสติฯ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตนฺติ อูกาสิรมตฺเต ปเทเส ปวตฺตนโต วุตฺตํฯ รูปานิ มนุปสฺสตีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อถ วา มนูติ มจฺโจฯ อุปการภูเตหิ สงฺคหิโตฯ ปริยาเยนาติ จตุนฺนํ ปสาโท เตสุ เอกสฺส ทฺวินฺนญฺจาติปิ วตฺตุํ ยุตฺโต สมานธนานํ ธนํ วิยาติ เอเตน ปริยาเยนฯ สรีรํ รูปกฺขนฺโธ เอวฯ ปฏิฆฏฺฏนเมว นิฆํโส ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโสฯ รูปาภิมุขภาเวน จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวาปตฺติสงฺขาโต ปฏิฆฏฺฏนโต ชาโต วา นิฆํโส ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโสฯ

ปริกปฺปวจนํ ‘‘สเจ อาปาถํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ เหตุกิริยํ, ‘‘ปสฺเสยฺยา’’ติ ผลกิริยญฺจ ปริกปฺเปตฺวา เตน ปริกปฺเปน วจนํฯ เอตฺถ จ เหตุกิริยา อเนกตฺตา อวุตฺตาปิ วิญฺญายตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘ปสฺเส วา’’ติ อิมินา วจเนน ตีสุปิ กาเลสุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวํ อนุปคจฺฉนฺตํ จกฺขุํ สงฺคณฺหาติฯ ทสฺสเน ปริณายกภาโว ทสฺสนปริณายกฏฺโฐฯ ยถา หิ อิสฺสโร ‘‘อิทญฺจิทญฺจ กโรถา’’ติ วทนฺโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ กิจฺเจ สปุริเส ปริณายติ ปวตฺตยติ, เอวมิทมฺปิ จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ นิสฺสยภาเวน เต ธมฺเม ทสฺสนกิจฺเจ อาณาเปนฺตํ วิย ปริณายตีติ จกฺขูติ วุจฺจติฯ จกฺขตีติ หิ จกฺขุ, ยถาวุตฺเตน นเยน อาจิกฺขติ ปริณายตีติ อตฺโถฯ อถ วา สมวิสมานิ รูปานิ จกฺขติ อาจิกฺขติ, ปกาเสตีติ วา จกฺขุฯ สญฺชายนฺติ เอตฺถาติ สญฺชาติฯ