2. รูปกณฺฑํ

อุทฺเทสวณฺณนา

อิทานิ รูปมพฺยากตํ ภาเชตพฺพํ, ตญฺจ เกนจิ สมยววตฺถานํ กตฺวา น สกฺกา ภาเชตุํฯ น หิ รูปสฺส จิตฺตุปฺปาเทน สมยววตฺถานํ สกฺกา กาตุํ อจิตฺตสมุฏฺฐานสพฺภาวโต, จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส จ อเนกจิตฺตสมุฏฺฐานตาย รูปสมุฏฺฐาปกจิตฺตานญฺจ เกสญฺจิ กตฺถจิ อสมุฏฺฐาปนตาย ววตฺถานาภาวโต, วิญฺญตฺติทฺวยวชฺชิตสฺส รูปสฺส อจิตฺตสหภุภาวโต จ, น จ รูปานํ อุปสมฺปชฺช วิหรเณน สมยววตฺถานํ ยุชฺชติ มหคฺคตปฺปมาณานํ ฌานานํ วิย รูปานํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพตาภาวา, อุปาทารูเปหิ จ น ยุชฺชติ เตสํ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน อปฺปวตฺตนโต, นาปิ มหาภูเตหิ ยุชฺชติ เกสญฺจิ มหาภูตานํ เกหิจิ อุปาทารูเปหิ วินา ปวตฺติโต อสมานกาลานญฺจ สพฺภาวโตฯ น หิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย ปถวีธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ, ตสฺมิํ สมเย จกฺขายตนํ โหตี’’ติ สกฺกา วตฺตุํ โสตาทินิสฺสยภูตาย ปถวิยา จิตฺตาทิสมุฏฺฐานาย จ สห จกฺขายตนสฺส อภาวาฯ เอวํ โสตายตนาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ

มหาภูเตหิ อสมานกาลานิ วิญฺญตฺติอุปจยาทีนิปิ ตสฺมิํ สมเย โหนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ เอกสฺมิญฺจ กาเล อเนกานิ กลาปสหสฺสานิ อุปฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺติ จ, น อรูปธมฺมานํ วิย รูปานํ กลาปทฺวยสหาภาโว อตฺถิฯ เอกสฺมิญฺจ กลาเป วตฺตมาเน เอว อญฺญสฺส นิโรโธ, อญฺญสฺส จุปฺปตฺติ โหตีติ สพฺพถา รูปาพฺยากตํ สมยววตฺถานํ กตฺวา น สกฺกา วิภชิตุํฯ เอกกาทีหิ ปน นเยหิ น เหตุอาทินา สภาเวน วิภชิตุํ สกฺกาติ ตถา วิภชนตฺถํ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ตาว อวิภตฺตํ อพฺยากตํ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ สมยววตฺถาเนน วินา อพฺยากตสฺส สภาวโตเยว นิทฺเทเส เอกเทสํ นิทฺทิสิตฺวา นิคมนกรณสฺส อนุปปตฺติโต จ วิภตฺตญฺจ อวิภตฺตญฺจ สพฺพํ สงฺคณฺหนฺโต อาห ‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? กุสลา…เป.… อสงฺขตา จ ธาตุฯ อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติฯ อวิภตฺเต หิ วิภชิตพฺเพ ทสฺสิเต วิภชนํ ยุตฺตํ ญาตุํ อิจฺฉาย อุปฺปาทิตายาติฯ

เอตฺถ ปน วิปากกิริยาพฺยากตํ วิภตฺตตฺตา น วิภชิตพฺพํ, อสงฺขตา จ ธาตุ เภทาภาวโตฯ ยํ ปเนตฺถ เภทยุตฺตตฺตา อวิภตฺตตฺตา จ วิภชิตพฺพํ, ตํ วิภชนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ กตมํ สพฺพํ รูป’’นฺติอาทิฯ อยเมตฺถ ปาฬิโยชนาฯ

นยํ ทสฺเสตฺวาติ เอตฺถ เหฏฺฐา คหณเมว นยทสฺสนํฯ ตํ วิปาเกสุ กตฺวา วิญฺญาตตฺตา กิริยาพฺยากเตสุ นิสฺสฏฺฐํฯ กามาวจราทิภาเวน วตฺตพฺพสฺส กิริยาพฺยากตสฺส วา ทสฺสนํ, ตํ กตฺวา กามาวจราติอาทิกํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา นิสฺสฏฺฐํฯ ปญฺจวีสติ รูปานีติ ปาฬิยํ วุตฺตานิ ทสายตนานิ ปญฺจทส จ สุขุมรูปานิ, อุปจยสนฺตติโย วา เอกนฺติ กตฺวา หทยวตฺถุญฺจฯ ฉนฺนวุตีติ จกฺขาทิทสกา สตฺต อุตุสมุฏฺฐานาทโย ตโย อฏฺฐกา อุตุจิตฺตชา ทฺเว สทฺทา จฯ กลาปภาเวน ปวตฺตรูปรูปานิ ‘‘รูปโกฏฺฐาสา’’ติ วุตฺตานิ รูปกลาปโกฏฺฐาสภาวโตฯ โกฏฺฐาสาติ จ อํสา, อวยวาติ อตฺโถฯ โกฏฺฐนฺติ วา สรีรํ, ตสฺส อํสา เกสาทโย โกฏฺฐาสาติ อญฺเญปิ อวยวา โกฏฺฐาสา วิย โกฏฺฐาสาฯ นิพฺพานํ นิปฺปเทสโต คหิตนฺติ โสปาทิเสสนิรุปาทิเสสราคกฺขยาทิอสงฺขตาทิวจนียภาเวน ภินฺนํ นิปฺปเทสโต คหิตํฯ อตฺถโต หิ เอกาว อสงฺขตา ธาตูติฯ

[584] สพฺพนฺติ สกลํ จกฺกวาฬํฯ ปริมณฺฑลํ ปริมณฺฑลสณฺฐานํ, ปริกฺเขปโต ฉตฺติํส สตสหสฺสานิ ทส เจว สหสฺสานิ อฑฺฒจตุตฺถานิ จ โยชนสตานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ วฏฺฏํ ‘‘ปริมณฺฑล’’นฺติ วุตฺตํฯ จตฺตาริ นหุตานีติ จตฺตาลีส สหสฺสานิฯ นควฺหยาติ นคาติ อวฺหาตพฺพา นคสทฺทนามาติ อตฺโถฯ

เทวทานวาทีนํ ติคาวุตาทิสรีรวเสน มหนฺตานิ ปาตุภูตานิฯ ตตฺถายํ วจนตฺโถ – ภูตานิ ชาตานิ นิพฺพตฺตานิ มหนฺตานิ มหาภูตานีติฯ อเนกจฺฉริยทสฺสเนน อเนกาภูตวิเสสทสฺสนวเสน จ มายากาโร มหนฺโต ภูโตติ มหาภูโตฯ ยกฺขาทโย ชาติวเสเนว มหนฺตา ภูตาติ มหาภูตาฯ นิรุฬฺโห วา อยํ มหาภูตสทฺโท เตสุ ทฏฺฐพฺโพฯ ปถวิยาทโย ปน มหาภูตา วิย มหาภูตาฯ ภูตสทฺทสฺส อุภยลิงฺคตฺตา นปุํสกตา กตาฯ

มหาปริหารโตติ เอตฺถ วจนตฺถํ วทนฺโต อาห ‘‘มหนฺเตหิ ภูตานิ, มหาปริหารานิ วา ภูตานี’’ติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมตฺเถ ปุริมปเท อุตฺตรปทสฺส ปริหารสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘มหาภูตานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อจฺจิมโตติ อคฺคิสฺสฯ โกฏิสตสหสฺสํ เอกํ โกฏิสตสหสฺเสกํฯ จกฺกวาฬนฺติ ตํ สพฺพํ อาณากฺเขตฺตวเสน เอกํ กตฺวา โวหรนฺติฯ วิลียติ ขาโรทเกนฯ วิกีรตีติ วิทฺธํสติฯ อุปาทินฺนเกสุ วิการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปตฺถทฺโธ’’ติอาทิมาหฯ กฏฺฐมุเขน วาติ วา-สทฺโท อุปมตฺโถฯ ยถา กฏฺฐมุขสปฺเปน ทฏฺโฐ ปตฺถทฺโธ โหติ, เอวํ ปถวีธาตุปฺปโกเปน โส กาโย กฏฺฐมุเขว โหติ, กฏฺฐมุขมุขคโต วิย ปตฺถทฺโธ โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา วา-สทฺโท เอวสทฺทสฺสตฺเถฯ ‘‘ปถวีธาตุปฺปโกเปนา’’ติ เอตสฺส จ ปรโต อาหริตฺวา เวทิตพฺโพฯ ตตฺรายมตฺโถ – ‘‘กฏฺฐมุเขน ทฏฺโฐปิ กาโย ปถวีธาตุปฺปโกเปเนว ปตฺถทฺโธ โหติ, ตสฺมา ปถวีธาตุยา อวิยุตฺโต โส กาโย สพฺพทา กฏฺฐมุขมุขคโต วิย โหตี’’ติฯ อถ วา อนิยมตฺโถ วา-สทฺโทฯ ตตฺรายมตฺโถ – ‘‘กฏฺฐมุเขน ทฏฺโฐ กาโย ปตฺถทฺโธ โหติ วา น วา โหติ มนฺตาคทวเสน, ปถวีธาตุปฺปโกเปน ปน มนฺตาคทรหิโต โส กาโย กฏฺฐมุขมุขคโต วิย โหติ เอกนฺตปตฺถทฺโธ’’ติฯ ปูติโยติ กุถิโตฯ มหาวิการานิ ภูตานีติ มหาวิการานิ ชาตานิ, วิชฺชมานานีติ วา อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุริมปเท อุตฺตรปทสฺส วิการสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘มหาภูตานี’’ติ วุตฺตานิฯ

ปถวีติอาทินา สพฺพโลกสฺส ปากฏานิปิ วิปลฺลาสํ มุญฺจิตฺวา ยถาสภาวโต ปริคฺคยฺหมานานิ มหนฺเตน วายาเมน วินา น ปริคฺคยฺหนฺตีติ ปากฏานิปิ ทุวิญฺเญยฺยสภาวตฺตา ‘‘มหนฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตานิ หิ สุวิญฺเญยฺยานิ อมหนฺตานีติ คเหตฺวา ฐิโต เตสํ ทุปฺปริคฺคหิตตํ ทิสฺวา ‘‘อโห มหนฺตานิ เอตานี’’ติ ปชานาติฯ อุปาทายาติ เอเตน วิญฺญายมานา ปจฺฉิมกาลกิริยา ปวตฺตีติ กตฺวา ‘‘ปวตฺตรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ ‘‘อุปาทายา’’ติ เอเตน ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตา วุตฺตา โหตีติฯ อถ วา อุปาทายติ นิสฺสยตีติ อุปาทายํ, อุปาทายเมว รูปํ อุปาทายรูปํ, อญฺญนิสฺสยสฺส เอกนฺตนิสฺสิตสฺส รูปสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ ปน น สตฺตสฺส, นาปิ เวทนาทิโน ตทภาเวปิ ภาวโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตาน’’นฺติอาทิมาหฯ ภวติ หิ นิสฺสยรูปานํ สามิภาโวติฯ

ติวิธรูปสงฺคหวณฺณนา

[585] ปกิณฺณกทุเกสุ อชฺฌตฺติกทุกํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ สพฺพทุเกหิ ติกวเสน โยชนํ คจฺฉนฺโต นตฺถิ, วิญฺญตฺติทุโก จ โยชนํ น คจฺฉตีติ สพฺพทุกโยคีสุ อาทิภูตํ อชฺฌตฺติกทุกเมว คเหตฺวา เสเสหิ สพฺพทุเกหิ โยเชตฺวา ติกา วุตฺตาฯ สกฺกา หิ เอเตน นเยน อญฺเญสมฺปิ ทุกานํ ทุกนฺตเรหิ ลพฺภมานา ติกโยชนา วิญฺญาตุนฺติฯ

จตุพฺพิธาทิรูปสงฺคหวณฺณนา

[586] จตุกฺเกสุ เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺฐานสฺส วิญฺญตฺติทฺวยภาวโต วิญฺญตฺติทุกาทีหิ สมานคติโก จิตฺตสมุฏฺฐานทุโกติ เตน สห อุปาทาทุกสฺส โยชนาย ลพฺภมาโนปิ จตุกฺโก น วุตฺโต, ตถา สนิทสฺสนทุกาทีนํ เตน ตสฺส จ โอฬาริกทูรทุเกหิ โยชนาย ลพฺภมานา น วุตฺตา, ธมฺมานํ วา สภาวกิจฺจานิ โพเธตพฺพาการญฺจ ยาถาวโต ชานนฺเตน ภควตา เตน อญฺเญสํ ตสฺส จ อญฺเญหิ โยชนา น กตาติ กิํ เอตฺถ การณปริเยสนาย, อทฺธา สา โยชนา น กาตพฺพา, ยโต ภควตา น กตาติ เวทิตพฺพาฯ อญฺเญ ปน ปกิณฺณกทุกา อญฺเญหิ ปกิณฺณกทุเกหิ โยเชตุํ ยุตฺตา, เตหิ โยชิตา เอวฯ วตฺถุทุกาทีสุ ปน โสตสมฺผสฺสารมฺมณทุกาทโย วชฺเชตฺวา อญฺเญหิ อารมฺมณพาหิรายตนาทิลพฺภมานทุเกหิ อุปาทินฺนกทุกสฺส อุปาทินฺนุปาทานิยทุกสฺส จ โยชนาย จตุกฺกา ลพฺภนฺติ, จิตฺตสมุฏฺฐานทุกสฺส จ สพฺพารมฺมณพาหิรายตนาทิลพฺภมานทุเกหิฯ อวเสเสหิ ปน เตสํ อญฺเญสญฺจ สพฺพวตฺถุทุกาทีหิ โยชนาย น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปวิภตฺติ