อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา

[498] อโลโภ อพฺยากตมูลนฺติอาทีสุ กุสลปกฺเข ตาว อโลภาโทสานํ นิทฺเทเสสุ ‘‘โย ตสฺมิํ สมเย อโลโภ อลุพฺภนา…เป.… อโลโภ กุสลมูล’’นฺติ (ธ. ส. 32), ‘‘โย ตสฺมิํ สมเย อโทโส อทุสฺสนา…เป.… อโทโส กุสลมูล’’นฺติ (ธ. ส. 33) จ วุตฺตตฺตา อิธาปิ ตํนิทฺเทเสสุ ‘‘อโลโภ อพฺยากตมูล’’นฺติ ‘‘อโทโส อพฺยากตมูล’’นฺติ วจนํ ยุชฺเชยฺยฯ ปญฺญินฺทฺริยาทินิทฺเทเสสุ ปน ‘‘ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ (ธ. ส. 34, 37) เอวํ ตตฺถปิ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อโมโห กุสลมูล’’นฺติฯ ตสฺมา อิธาปิ ‘‘อโมโห อพฺยากตมูล’’นฺติ ปาเฐน น ภวิตพฺพํ สิยาฯ อโลภาโทสานํ วิย อโมหสฺสปิ อพฺยากตมูลทสฺสนตฺถํ ปเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อวิญฺญตฺติชนกโตติ กายวจีกมฺมทฺวารนิวารณํ กโรติฯ อวิปากธมฺมโตติ มโนกมฺมทฺวารนิวารณญฺจฯ วิปากธมฺมานญฺหิ กมฺมทฺวารํ วุตฺตนฺติฯ ตถา อปฺปวตฺติโตติ ทานาทิปุญฺญกิริยภาเวน อปฺปวตฺติโตฯ เอเตน ปุญฺญกิริยวตฺถุเภทเมว นิวาเรติฯ

พลวปจฺจเยหีติ ปโยเคน วินา นิปฺผนฺเนหิ อารมฺมณาทิปจฺจเยหิฯ อสงฺขาริกาทีสุ หิ เยน เกนจิ จิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐาเน ปฏิสนฺธิ อุปฺปชฺชมานา อสงฺขาริกา โหติ, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กมฺมาทิปจฺจุปฏฺฐาเน สสงฺขาริกาฯ ภวงฺคจุติโย ปน ปฏิสนฺธิสทิสาวฯ ตทารมฺมณญฺจ กุสลากุสลานิ วิย อสงฺขาริกํ สสงฺขาริกญฺจ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ เอเตสุ พลวํ ทุพฺพลญฺจ วิจาเรตุํ ‘‘ตตฺถ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา’’ติอาทิมาหฯ กาลวเสน ปน ปริณมตีติ อปฺปายุกสํวตฺตนิกกมฺมพหุเล กาเล ตํกมฺมสหิตสนฺตานชนิตสุกฺกโสณิตปจฺจยานํ ตํมูลกานํ จนฺทสูริยวิสมปริวตฺตาทิชนิตอุตาหาราทิวิสมปจฺจยานญฺจ วเสน ปริณมติฯ