วุตฺตญฺจ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานากฺขณิกา’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.3.56-57)ฯ ยทิ ภาวนาย ปหาตพฺพานํ วิปากทานํ นตฺถิ, กถํ เต วิปากธมฺมธมฺมา โหนฺตีติ? อภิญฺญาจิตฺตาทีนํ วิย วิปาการหสภาวตฺตาฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมิํ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ…เป.… อวิกฺเขโป โหติ, อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 730-731) อิทมฺปิ เตสํ วิปาการหตญฺเญว สนฺธาย วุตฺตํ สิยาฯ อิทํ ปน ฐานํ สุฏฺฐุ วิจาเรตพฺพํฯ อตฺถิ หิ เอตฺถ วจโนกาโสฯ น หิ วิปาเกติ วจนํ วิปากธมฺมวจนํ วิย วิปาการหตํ วทตีติฯ

อกุสลปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อพฺยากตปทํ

อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา

[431] เตสุ วิปากาพฺยากตนฺติอาทีนํ ‘‘ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาปีติ เอตสฺส ‘‘อุปฺปตฺติํ ทีเปตุํ กามา…เป.… อาทิ วุตฺต’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ อุปจิตตฺตาติ ยถา อญฺญสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากาภิมุขํ โหติ ตถา วฑฺฒิตตฺตาฯ รูปาทีนํ ปจฺจยานํ อญฺญวิญฺญาณสาธารณตฺตา อสาธารเณน วตฺถุนา จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณนฺติ นามํ อุทฺธฏํฯ จกฺขาทีนํ ติกฺขมนฺทภาเว วิญฺญาณานํ ติกฺขมนฺทภาวา วิเสสปจฺจยตฺตา จฯ

จกฺขุสนฺนิสฺสิตญฺจ ตํ รูปวิชานนญฺจาติ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนํฯ เอวํลกฺขณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตวจเนน รูปารมฺมณํ อญฺญวิญฺญาณํ ปฏิกฺขิปติฯ รูปวิชานนวจเนน จกฺขุนิสฺสเย ผสฺสาทโย นิวตฺเตติฯ จกฺขุรูปวจเนหิ จ นิสฺสยโต อารมฺมณโต จ วิชานนํ วิภาเวติฯ รูปมตฺตสฺส อารมฺมณสฺส คหณํ กิจฺจเมตสฺสาติ รูปมตฺตารมฺมณรสํฯ

ฌานงฺควเสนาติ อิทํ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺเชสุ วิชฺชมานานํ อุเปกฺขาสุขทุกฺเขกคฺคตานํ ฌานงฺคิกตฺตา อิธาปิ ตํสทิสานํ ตทุปจารํ กตฺวา วุตฺตํฯ น หิ ฌานปจฺจยตฺตาภาเว ฌานงฺคตา อตฺถิฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ฌานงฺคานิ ฌานสมฺปยุตฺต…เป.… รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.3.112)ฯ เอเตสญฺจ ฌานปจฺจยภาโว ปฏิกฺขิตฺโตฯ ยถาห ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ฌานปจฺจยาฯ ปญฺจวิญฺญาณสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.1.98)ฯ ฌานปจฺจยตฺตาภาเวปิ เวทนาจิตฺตฏฺฐิตีนํ อุเปกฺขาทิภาวโต ตถาภูตานํ วจเน อญฺญฏฺฐานาภาวโต จ ทุติยราสินิทฺเทโสฯ

[436] วตฺถุปณฺฑรตฺตาติ สยํ กณฺหธมฺมานํ อปฺปฏิปกฺขตฺตา สภาวปริสุทฺธานํ ปสาทหทยวตฺถุนิสฺสยานํ วเสน ปณฺฑรสภาวํ ชาตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อยํ ปน นโย จตุโวกาเร น ลพฺภตีติ ตตฺถ ภวงฺคสฺส ตโต นิกฺขนฺตากุสลสฺส จ ปณฺฑรตา น สิยา, ตสฺมา ตตฺถ ปณฺฑรตาย การณํ วตฺตพฺพํฯ สภาโว วายํ จิตฺตสฺส ปณฺฑรตาติฯ

[439] อิทมฺปีติ ปิ-สทฺโท ฐิติมตฺตสหิตํ ปุพฺเพ วุตฺตํ วิจิกิจฺฉาสหคตํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺโตฯ ปกติยาติ อนติกฺกมเนนฯ โสปิ วิเสโสฯ กายปฺปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญตีติ อาปาถํ คนฺตฺวา ปฏิหญฺญตีติ อตฺโถฯ ยถา จ ‘‘รูปํ อารพฺภ อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต น อารมฺมณุปฺปาทานํ ปุพฺพาปรกาลตา โหติ, เอวมิธาปิ ฆฏฺฏนปฏิหนเนสุ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปมาปิ อุภยฆฏฺฏนทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, น นิสฺสิตนิสฺสยฆฏฺฏนานํ ปุพฺพาปรตาทสฺสนตฺถํฯ เอตฺถ จ พหิทฺธาติ เอตํ นิทสฺสนมตฺตํฯ อชฺฌตฺตมฺปิ หิ อารมฺมณํ โหตีติฯ วิญฺญาณธาตุนิสฺสยภูเตหิ วา อญฺญํ ‘‘พหิทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา โหติ, ตโต เอว อิฏฺฐานิฏฺฐโผฏฺฐพฺพสมาโยเค สุขทุกฺขปจฺจยา ธาตุอนุคฺคหธาตุกฺโขภา จิรํ อนุวตฺตนฺติฯ

[455] อญฺเญสํ จิตฺตานํ สภาวสุญฺญตสพฺภาวา มโนธาตุภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, วิเสสสพฺภาวาฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนญฺหิ จกฺขาทินิสฺสิตตา จกฺขาทีนํ สวิสเยสุ ทสฺสนาทิปฺปวตฺติภาวตา จ วิเสโสฯ มโนวิญฺญาณสฺส ปน อนญฺญนิสฺสยมโนปุพฺพงฺคมตาย อญฺญนิสฺสยวิญฺญาณสฺส อนนฺตรปจฺจยตฺตาภาเวน มโนทฺวารนิคฺคมนมุขภาวาภาวโต จ สาติสยวิชานนกิจฺจตา วิเสโสฯ

ตพฺพิเสสวิรหา มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตูติ ติวิธา มโนธาตุ เอว วุจฺจติ, น วิเสสมโนฯ ตสฺมา เอตฺถ มโน เอว ธาตุ มโนธาตูติ เอว-สทฺโท มตฺตสทฺทตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วิเสสนิวตฺตนตฺโถ หิ โส วิญฺญาณสฺสาติฯ มโนทฺวารนิคฺคมนปเวสมุขภาวโต ปน มโนธาตุยา วิชานนวิเสสวิรโห ทฏฺฐพฺโพ, ตโต เอว มโนวิญฺญาณนฺติปิ น วุจฺจติฯ น หิ ตํ วิญฺญาณํ มนโต ปวตฺตํ มนโส ปจฺจโย, นาปิ มนโส ปจฺจยภูตํ มนโต ปวตฺตํ, ทสฺสนาทีนํ ปน ปจฺจโย, เตหิ จ ปวตฺตํ เตสํ ปุเรจรํ อนุจรญฺจาติฯ สมฺมาสงฺกปฺโปติ อวจนํ มหาวิปากานํ วิย ชนกสทิสตฺตาภาวโตฯ ตตฺถ หิ ติเหตุกโต ทุเหตุกมฺปิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาสงฺกปฺปตาทีหิ สทิสํ สเหตุกตายาติฯ ปญฺจวิญฺญาณโสเตติ เอตฺถ ยถา ปคุณํ คนฺถํ สชฺฌายนฺโต สชฺฌายโสเต ปติตํ กญฺจิ กญฺจิ วาจนามคฺคํ น สลฺลกฺเขติ, เอวํ ตถาคตสฺส อสลฺลกฺขณา นาม นตฺถิ, น จ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ฌานงฺคาภาโว อิธ อวจนสฺส การณํฯ ยทิ ตทนนฺตรํ นิทฺเทโส ตํโสตปติตตา, อิโต ปเรสํ ทฺวินฺนํ มโนวิญฺญาณธาตูนํ ตํโสตปติตตา น สิยาฯ ตสฺมา ปญฺจวิญฺญาณานํ วิย อเหตุกตาย มคฺคปจฺจยวิรหา จ วิชฺชมาเนสุปิ วิตกฺกวิจาเรสุ ฌานงฺคธมฺมานํ ทุพฺพลตฺตา ปญฺจวิญฺญาเณสุ วิย อคณนุปคภาวา จ ปญฺจวิญฺญาณโสตปติตตาฯ ตโต เอว หิ อเหตุกกิริยตฺตเยปิ ฌานงฺคานิ พลานิ จ สงฺคหวาเร น อุทฺธฏานิ, ฌานปจฺจยกิจฺจมตฺตโต ปน ปฏฺฐาเน ทุพฺพลานํ เอตฺถ วิตกฺกาทีนํ ฌานปจฺจยตา วุตฺตาฯ

[469] สมานวตฺถุกํ อนนฺตรปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมานํ สนฺตีรณํ มโนธาตุโต พลวตรํ โหตีติ ตํ ยถารมฺมณํ อารมฺมณรสํ อนุภวนฺตํ อิฏฺเฐ โสมนสฺสสหคตํ โหติ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตํ สาติสยานุภวตฺตา, ตสฺมา ‘‘อยญฺหิ อิฏฺฐารมฺมณสฺมิํ เยวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน สติปิ พลวภาเว วิปากปฺปวตฺติํ นิวตฺเตตฺวา วิสทิสํ มนํ กโรนฺตํ มนสิการกิจฺจนฺตรโยคโต วิปาโก วิย อนุภวนเมว น โหตีติ สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ, ตถา ปญฺจทฺวาราวชฺชนํ มโนทฺวาราวชฺชนญฺจ กิจฺจวเสน อปุพฺพตฺตาฯ

อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา

[498] อโลโภ อพฺยากตมูลนฺติอาทีสุ กุสลปกฺเข ตาว อโลภาโทสานํ นิทฺเทเสสุ ‘‘โย ตสฺมิํ สมเย อโลโภ อลุพฺภนา…เป.… อโลโภ กุสลมูล’’นฺติ (ธ. ส. 32), ‘‘โย ตสฺมิํ สมเย อโทโส อทุสฺสนา…เป.… อโทโส กุสลมูล’’นฺติ (ธ. ส. 33) จ วุตฺตตฺตา อิธาปิ ตํนิทฺเทเสสุ ‘‘อโลโภ อพฺยากตมูล’’นฺติ ‘‘อโทโส อพฺยากตมูล’’นฺติ วจนํ ยุชฺเชยฺยฯ ปญฺญินฺทฺริยาทินิทฺเทเสสุ ปน ‘‘ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ (ธ. ส. 34, 37) เอวํ ตตฺถปิ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อโมโห กุสลมูล’’นฺติฯ ตสฺมา อิธาปิ ‘‘อโมโห อพฺยากตมูล’’นฺติ ปาเฐน น ภวิตพฺพํ สิยาฯ อโลภาโทสานํ วิย อโมหสฺสปิ อพฺยากตมูลทสฺสนตฺถํ ปเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อวิญฺญตฺติชนกโตติ กายวจีกมฺมทฺวารนิวารณํ กโรติฯ อวิปากธมฺมโตติ มโนกมฺมทฺวารนิวารณญฺจฯ วิปากธมฺมานญฺหิ กมฺมทฺวารํ วุตฺตนฺติฯ ตถา อปฺปวตฺติโตติ ทานาทิปุญฺญกิริยภาเวน อปฺปวตฺติโตฯ เอเตน ปุญฺญกิริยวตฺถุเภทเมว นิวาเรติฯ

พลวปจฺจเยหีติ ปโยเคน วินา นิปฺผนฺเนหิ อารมฺมณาทิปจฺจเยหิฯ อสงฺขาริกาทีสุ หิ เยน เกนจิ จิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐาเน ปฏิสนฺธิ อุปฺปชฺชมานา อสงฺขาริกา โหติ, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กมฺมาทิปจฺจุปฏฺฐาเน สสงฺขาริกาฯ ภวงฺคจุติโย ปน ปฏิสนฺธิสทิสาวฯ ตทารมฺมณญฺจ กุสลากุสลานิ วิย อสงฺขาริกํ สสงฺขาริกญฺจ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ เอเตสุ พลวํ ทุพฺพลญฺจ วิจาเรตุํ ‘‘ตตฺถ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา’’ติอาทิมาหฯ กาลวเสน ปน ปริณมตีติ อปฺปายุกสํวตฺตนิกกมฺมพหุเล กาเล ตํกมฺมสหิตสนฺตานชนิตสุกฺกโสณิตปจฺจยานํ ตํมูลกานํ จนฺทสูริยวิสมปริวตฺตาทิชนิตอุตาหาราทิวิสมปจฺจยานญฺจ วเสน ปริณมติฯ