เมนู

เตภูมกกุสลวณฺณนา

[269] อิเม ตาว ฉนฺทาธิปเตยฺเย ปญฺจ นยาติ ฉนฺทาธิปเตยฺยนเย อนฺเต ปุริมนยานํ ตํนยาภิมุขปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, อยํ ปน ปกาโร น ปาฬิอนุคโตฯ น หิ ปาฬิยํ สุทฺธิกนยาทโย วตฺวา วีริยาธิปเตยฺยาทินยา วุตฺตาติฯ มหาปกรเณ สตฺตหิ มหาวาเรหิ อนุโลมาทินยวิจิตฺเตหิ หีนตฺติโก วิภตฺโตฯ ตตฺถ จ มชฺฌิมธมฺเมกเทสภูตา อิเม วีสติ โลกิยมหานยาติ กตฺวา ‘‘ตตฺถ วิภตฺตา’’ติ วุตฺตํ, น เอเตน กเมน อิเมสํ นยานํ ตตฺถ อาคตตฺตาฯ

เอวเมเตสํ วิภตฺตฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอตสฺมิํ เตภูมกกุสลกถาวสานฏฺฐาเน อฏฺฐารสกมฺมทฺวารทสฺสนตฺถํ ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน’’ติอาทิมาหฯ อถ วา หีนปณีเตหิ วินิวตฺเตตฺวา มชฺฌิมราสิอนฺโตคธภาวํ ทสฺเสนฺเตน เอเตสํ เตภูมกกุสลนยานํ หีนตฺติเก วิภาโค กโตฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน’’ติอาทิกสฺส ยถาวุตฺโตว สมฺพนฺโธฯ หีนตฺติเก มชฺฌิมราสิมฺหิ เย สวิปากา วฏฺฏนิสฺสิเตเนว ทานาทิวเสน ปวตฺติตา, เต หีนาติ กาตพฺพาฯ เย วิวฏฺฏนิสฺสิเตน ทานาทิวเสน ปวตฺติตา, เต ปณีตาติ กาตพฺพาฯ อวิปากา มชฺฌิมาติ กาตพฺพาฯ อวิปากตฺตา จ เตสุ มชฺฌิมราสิํ ฐเปตฺวา อิตเร ทฺเว เอกนฺตวฏฺฏนิสฺสิตา นว, วิวฏฺฏุปนิสฺสยภูตา จ นวาติ อฏฺฐารส กมฺมทฺวารานิ, กมฺมานิ จ ตานิ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส การณภาเวน ทฺวารานิ จาติ กมฺมทฺวารานิฯ ตตฺถ ตตฺถ วา จิตฺตานิ กมฺมทฺวารานีติ อาหฯ ตํตํทฺวารานิ วา กายาทีนิฯ อฏฺฐารส ขตฺติยา จ อภพฺพา หีนหีนตฺตยาทโย นว, ภพฺพา จ ปณีตปณีตตฺตยาทโย นวาติ กมฺมานุรูเปเนว เวทิตพฺพาฯ เอวํ พฺราหฺมณาทโย เทวา จ โยเชตพฺพาฯ อฏฺฐจตฺตาลีส โคตฺตจรณานิ เตสญฺเญว ขตฺติยาทีนํ เภทาฯ ‘‘กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป.… จิตฺตาธิปเตยฺย’’นฺติ (ธ. ส. 269-270) เอวํ วุตฺโต จิตฺตสฺส จิตฺตาธิปเตยฺยภาโว, จิตฺตเจตสิกสมุทาเย สมยววตฺถาปโก จิตฺตสทฺโท ปวตฺโตติ ‘‘สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วเสน วุตฺโต’’ติ อาหฯ

เตภูมกกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา

[277] โลกํ ตรตีติ เอเตน โลกสมติกฺกมปฏิปตฺติมาหฯ อุตฺตรตีติ เอเตน โลกสฺสนฺตคมนํ ผเล ปติฏฺฐานํ ผลํฯ สมติกฺกมฺมาติอาทินา นิพฺพานํฯ สมติกฺกมฺมาติ หิ นิสฺสริตฺวาฯ อภิภุยฺยาติ วิสํยุตฺตํ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ติวิโธปิ จตฺโถ มคฺคาทีสุ เอเกกสฺมิํ โยเชตพฺโพ, มคฺเคเยว วา อิธ ตสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เอกจิตฺตกฺขณิกนฺติ เอกมคฺคสฺส ทฺเว วาเร อนุปฺปตฺติํ สนฺธายาหฯ อญฺญมญฺญํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธิกาย ปญฺญาย วฑฺเฒติฯ ‘‘นิยฺยาตีติ นิยฺยานีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ อี-การสฺส รสฺสตฺตํ ย-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา ‘‘นิยฺยานิก’’นฺติ วุตฺตํฯ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ เวนยิโก วิยฯ เอตฺถ ‘‘เนยฺยานิก’’นฺติ วตฺตพฺเพ อิ-การสฺส เอ-การตฺตํ อกตฺวา วุตฺตํฯ

ผลนฺติ จิตฺตเจตสิกราสิ วุจฺจติ, ตํ อญฺญมญฺญํ สมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานํ อตฺตโน อวยวภูตานํ นิสฺสโย โหติฯ ผลญาณํ วา ผลํ, สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย องฺคานิ วาฯ โลกุตฺตรภาเวติ โลกํ อุตฺติณฺณภาเวฯ เตน ผลนิพฺพานานิ สงฺคณฺหาติฯ เตสุ ยํ ภวติ ผลํ, ตํ ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติฯ ยถา วา กมฺมนิพฺพตฺตา กามภวาทโย ตํสมงฺคิโน นิสฺสยภาเวน ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ มคฺเคน นิพฺพตฺตํ ผลํ อริยสาวกสฺส กาเลน กาลํ สมาปชฺชิตพฺพตาย นิสฺสยภาวโต ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติ, ตโตเยว อริยา จิรตรํ ติฏฺฐนฺติฯ สมุจฺเฉทวิเวกวเสนาติ เอตฺถ อปายคมนียานํ อจฺจนฺตสมุจฺเฉโท อิตเรสญฺจ วิชฺชุโตภาเสน วิย ตมสฺส สมุจฺเฉโท ทฏฺฐพฺโพฯ โลกิยชฺฌานมฺปิ ปุถุชฺชนสฺส อริยสฺส จ อกตาธิการสฺส น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌติ, กตาธิการสฺส ปน อริยสฺส มคฺเคเนว สมิชฺฌนโต วิปากานํ วิย กุสเลน ตถา สมิทฺธสฺส อริยมคฺเคน สทิสตาย อภาวโต อตพฺพิปากตฺตา จ น มคฺคปฏิปทา ตสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ตตฺถ ตถา ครุํ กตฺวา ปฏิปทาหิ เอว เทสนา น กตา, ยถาวุตฺตชฺฌานสงฺคหตฺถํ สุทฺธิกเทสนาปิ กตาฯ

อิธ ปน กสฺสจิ วินา ปฏิปทาย อสิทฺธิโต ครุํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขปฏิปท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ โย โกจิ วาโรติ สกิํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุํ จตุกฺขตฺตุํ อเนกกฺขตฺตุนฺติ เอวมาทีสุ วิกฺขมฺภนวาเรสุ โย โกจิฯ