อสมฺมิสฺโส อนากุโล จ โย มหาวิหารวาสีนํ อตฺถวินิจฺฉโย, ตํ ทีปยนฺโต อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ ฯ เอเตน ติปิฏกจูฬนาคตฺเถราทีหิ วุตฺโต เถรวาโทปิ สงฺคหิโต โหติฯ อถ วา ตมฺพปณฺณิภาสํ อปเนตฺวา มาคธภาสญฺจ อาโรเปตฺวา ปกาสิยมาโน โย อภิธมฺมสฺส อตฺโถ อสมฺมิสฺโส อนากุโลเยว จ โหติ มหาวิหารวาสีนญฺจ วินิจฺฉยภูโต, ตํ อตฺถํ ‘‘เอโส มหาวิหารวาสีนํ วินิจฺฉโย’’ติ ทีปยนฺโต ปกาสยิสฺสามิฯ ตปฺปกาสเนเนว หิ โส ตถา ทีปิโต โหตีติฯ

[17] โตสยนฺโต วิจกฺขเณติ วิจกฺขเณ โตสยนฺโต คเหตพฺพํ คเหตฺวานาติ เอวํ โยเชตฺวา ‘‘คเหตพฺพฏฺฐาเนเยว คหิตํ สุฏฺฐุ กต’’นฺติ เอวํ โตสยนฺโตติ อตฺถํ วทนฺติฯ เอวํ สติ คเหตพฺพคฺคหเณเนว โตสนํ กตํ, น อญฺเญน อตฺถปฺปกาสเนนาติ เอตํ อาปชฺเชยฺยฯ โตสยนฺโต อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ เอวํ ปน โยชนาย สติ คเหตพฺพคฺคหณํ อญฺญญฺจ สพฺพํ อตฺถปฺปกาสนํ โหตีติ สพฺเพน เตน โตสนํ กตํ โหติ, ตสฺมา โตสยนฺโต อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ ยุตฺตรูปาฯ

[18-20] อิทานิ ยํ อตฺถปฺปกาสนํ กตฺตุกาโม, ตสฺส มหตฺตํ ปริหริตุํ ‘‘กมฺมฏฺฐานานี’’ติอาทิมาหฯ อตฺถวณฺณนนฺติ เอตฺถ วณฺณนา นาม วิวริตฺวา วิตฺถาเรตฺวา วจนํฯ อิตีติ ‘‘อปเนตฺวา ตโต ภาส’’นฺติ เอวมาทินา ยถาทสฺสิตปฺปกาเรนฯ อิติ โสตูนํ อุสฺสาหุปฺปาทนสฺส เหตุํ ทสฺเสติฯ อภิธมฺมกถนฺติ อภิธมฺมฏฺฐกถํฯ นิสาเมถาติ สุณาถฯ อิทานิ อวสฺสํ อยํ โสตพฺพาเยวาติ ทฬฺหํ อุสฺสาเหนฺโต อาห ‘‘ทุลฺลภา หิ อยํ กถา’’ติฯ

วีสติคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิทานกถาวณฺณนา

อฏฺฐสาลินิํ ตาว วณฺเณนฺเตหิ อาจริเยหิ ตสฺสา สนฺนิเวโส วิภาเวตพฺโพฯ ตสฺมา อิทํ วุจฺจติ –

‘‘วจนตฺโถ ปริจฺเฉโท, สนฺนิเวโส จ ปาฬิยา;

สาคเรหิ ตถา จินฺตา, เทสนาหิ คมฺภีรตาฯ

‘‘เทสนาย สรีรสฺส, ปวตฺติคฺคหณํ ตถา;

เถรสฺส วาจนามคฺค-ตปฺปภาวิตตาปิ จฯ

‘‘ปฏิเวธา ตถา พุทฺธ-วจนาทีหิ อาทิโต;

อาภิธมฺมิกภาวสฺส, สาธนํ สพฺพทสฺสิโนฯ

‘‘วินเยนาถ โคสิงฺค-สุตฺเตน จ มเหสินา;

ภาสิตตฺตสฺส สํสิทฺธิ, นิทาเนน จ ทีปิตาฯ

‘‘ปกาเสตฺวา อิมํ สพฺพํ, ปฏิญฺญาตกถา กตา;

อฏฺฐสาลินิยา เอตํ, สนฺนิเวสํ วิภาวเย’’ติฯ

วจนตฺถวิชานเนน วิทิตาภิธมฺมสามญฺญตฺถสฺส อภิธมฺมกถา วุจฺจมานา โสเภยฺยาติ อภิธมฺมปริชานนเมว อาทิมฺหิ ยุตฺตรูปนฺติ ตทตฺถํ ปุจฺฉติ ‘‘ตตฺถ เกนฏฺเฐน อภิธมฺโม’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘อภิธมฺมสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ยทิทํ วุตฺตํ, ตสฺมิํฯ ‘‘ยสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญาตํ, โส อภิธมฺโม เกนฏฺเฐน อภิธมฺโมติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ วา ‘‘อภิธมฺมกถ’’นฺติ เอตสฺมิํ วจเน โย อภิธมฺโม วุตฺโต, โส เกนฏฺเฐน อภิธมฺโมติ อตฺโถฯ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐนาติ เอตฺถ ธมฺโม อติเรโก ธมฺมาติเรโก, สุตฺตนฺตาธิกา ปาฬีติ อตฺโถฯ ธมฺโม วิเสโส ธมฺมวิเสโส ธมฺมาติสโย, วิจิตฺตา ปาฬีติ อตฺโถ, ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสา เอว อตฺโถ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺโฐฯ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ อภิธมฺมสทฺทสฺส อตฺถภาเวน สามญฺญโต เอกวจนนิทฺเทโส กโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘อภิกฺกมนฺติ, อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ วิย อติเรกวิเสสฏฺฐทีปโก อภิสทฺโท, ตสฺมา อยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถ สิยา – ‘‘อภิกฺกมนฺติ, อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติ เอตฺถ ธาตุสทฺทสฺส ปุรโต ปยุชฺชมาโน อภิสทฺโท กิริยาย อติเรกวิเสสภาวทีปโก โหตีติ ยุตฺตํ อุปสคฺคภาวโต, ธมฺมสทฺโท ปน น ธาตุสทฺโทติ เอตสฺมา ปุรโต อภิสทฺโท ปโยคเมว นารหติฯ อถาปิ ปยุชฺเชยฺย, กิริยาวิเสสกา อุปสคฺคา, น จ ธมฺโม กิริยาติ ธมฺมสฺส อติเรกวิเสสภาวทีปนํ น ยุตฺตนฺติ? โน น ยุตฺตํฯ

อญฺญสฺสปิ หิ อุปสคฺคสฺส อธาตุสทฺทา ปุรโต ปยุชฺชมานสฺส อกิริยายปิ อติเรกวิเสสภาวทีปกสฺส ทสฺสนโตติ เอตมตฺถํ วิภาเวตุํ อติฉตฺตาทิอุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ เอวเมวาติ ยถา ฉตฺตาติเรกฉตฺตวิเสสาทิอตฺเถน อติฉตฺตาทโย โหนฺติ อติสทฺทสฺส อุปสคฺคสฺส อธาตุสทฺทสฺสปิ ปุรโต ปยุชฺชมานสฺส อกิริยาย จ ตพฺภาวทีปกตฺตา, เอวมยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจติ อภิ-สทฺทสฺส อุปสคฺคสฺส อธาตุสทฺทสฺสปิ ปุรโต ปยุชฺชมานสฺส อกิริยาย จ ตพฺภาวทีปกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

เอกเทเสเนว วิภตฺตาติ ‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปญฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ กตโม จ, ภิกฺขเว, รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตา…เป.… สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติเอวมาทินา (สํ. นิ. 3.48; วิภ. 2) อุทฺเทสนิทฺเทสมตฺเตเนว วิภตฺตา, ‘‘ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีต’’นฺติเอวมาทินา (วิภ. 3) ปฏินิทฺเทสสฺส อภิธมฺมภาชนียสฺส ปญฺหปุจฺฉกสฺส จ อภาวา น นิปฺปเทเสนฯ อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน…เป.… นิปฺปเทสโตว วิภตฺตา, ตสฺมา อยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจติ นิปฺปเทสานํ ติณฺณมฺปิ นยานํ อติเรกปาฬิภาวโต วิเสสปาฬิภาวโต จาติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตนฺเต พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ เอกโต อนาคตตฺตา อินฺทฺริยวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ตสฺส ตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาโว อุทฺทิฏฺโฐ, อุทฺทิฏฺฐธมฺมานญฺจ กุสลาทิภาโว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ, น เจตฺถ ‘‘อวิชฺชาสงฺขารา’’ติ เอวํ วุตฺโต อุทฺเทโส อตฺถีติ ปญฺหปุจฺฉกํ นตฺถิฯ สุตฺตนฺเต ปญฺจ สิกฺขาปทานิ อุทฺทิฏฺฐานิ ปาณาติปาตา เวรมณีติอาทีนิฯ สา ปน เวรมณี ยทิ สภาวกิจฺจาทิวเสน วิภชีเยยฺย, ‘‘อารติ วิรตี’’ติอาทินา อภิธมฺมภาชนียเมว โหติฯ อถาปิ จิตฺตุปฺปาทวเสน วิภชีเยยฺย, ตถาปิ อภิธมฺมภาชนียเมว โหติฯ อญฺโญ ปน เวรมณีนํ วิภชิตพฺพปฺปกาโร นตฺถิ, เยน ปกาเรน สุตฺตนฺตภาชนียํ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ตสฺมา สิกฺขาปทวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิฯ

วจนตฺถโต อภิธมฺเม ญาเต ปริจฺเฉทโต ญาเปตุํ อาห ‘‘ปกรณปริจฺเฉทโต’’ติอาทิฯ

กติปยาว ปญฺหวารา อวเสสาติ ธมฺมหทยวิภงฺเค อนาคตา หุตฺวา มหาธมฺมหทเย อาคตา ธมฺมหทยวิภงฺควจนวเสน อวเสสา กติปยาว ปญฺหวาราติ อตฺโถฯ เอตฺเถว สงฺคหิตาติ ‘‘อปุพฺพํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ อปฺปมตฺติกาว ตนฺติ อวเสสาติ ธมฺมหทยวิภงฺเค อนาคนฺตฺวา มหาธมฺมหทเย อาคตตนฺติโต ยทิ ปถวีอาทีนํ วิตฺถารกถา มหาธาตุกถา รูปกณฺฑธาตุวิภงฺคาทีสุ, อถ ธาตุกถาย วิตฺถารกถา ธาตุกถาย อนาคนฺตฺวา มหาธาตุกถาย อาคตตนฺติ อปฺปมตฺติกาวาติ อธิปฺปาโยฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สาวกภาสิตตฺตา ฉฑฺเฑถ น’’นฺติ, ตํ พุทฺธภาสิตภาวทสฺสเนน ปฏิเสเธตุํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ หี’’ติอาทิมาหฯ จตูสุ ปญฺเหสูติ ‘‘อุปลพฺภติ นุปลพฺภตี’’ติ ปฏิญฺญาย คหิตาย ปฏิกฺเขปคหณตฺถํ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติ วุตฺตํ สจฺจิกฏฺฐํ นิสฺสยํ กตฺวา อุปาทาย ปวตฺตา ทฺเวปิ ปญฺจกา เอโก ปญฺโห, ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ สรีรํ สพฺพํ วา เทสํ อุปาทาย ปวตฺตา เอโก, ‘‘สพฺพทา’’ติ กาลมุปาทาย เอโก, ‘‘สพฺเพสู’’ติ ยทิ ขนฺธายตนาทโย คหิตา, เต อุปาทาย ปวตฺตา, อถ ปน ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ สพฺพตฺถ สพฺพทา’’ติ เอเตหิ น โกจิ สจฺจิกฏฺโฐ เทโส กาโล วา อคฺคหิโต อตฺถิ, เต ปน สามญฺญวเสน คเหตฺวา อนุโยโค กโต, น เภทวเสนาติ เภทวเสน คเหตฺวา อนุยุญฺชิตุํ ‘‘สพฺเพสู’’ติ วุตฺตา สจฺจิกฏฺฐเทสกาลปฺปเทเส อุปาทาย จ ปวตฺตา เอโกติ เอเตสุ จตูสุฯ ทฺวินฺนํ ปญฺจกานนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ…เป.… มิจฺฉา’’ติ เอกํ, ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ…เป.… มิจฺฉา’’ติ (กถา. 18) เอกํ, ‘‘ตฺวํ เจ ปน มญฺญสิ…เป.… อิทํ เต มิจฺฉา’’ติ (กถา. 3) เอกํ, ‘‘เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต…เป.… อิทํ เต มิจฺฉา’’ติ เอกํ, ‘‘น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ…เป.… สุกตา ปฏิปาทนา’’ติ (กถา. 10) เอกนฺติ เอวํ นิคฺคหกรณํ, ปฏิกมฺมกรณํ, นิคฺคหสฺส สุนิคฺคหภาวํ อิจฺฉโต ปฏิญฺญาฐปเนน ปฏิกมฺมเวฐนํ, ปฏิกมฺมสฺส ทุปฺปฏิกมฺมภาวํ อิจฺฉโต ตํนิทสฺสเนน นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาวทสฺสเนน นิคฺคหนิพฺเพฐนํ, อนิคฺคหภาวาโรปนาทินา เฉโทติ อยํ เอโก ปญฺจโก, โย อฏฺฐกถายํ อนุโลมปญฺจกปฏิกมฺมจตุกฺกนิคฺคหจตุกฺกอุปนยนจตุกฺกนิคมนจตุกฺก นาเมหิ สกวาทิปุพฺพปกฺเข อนุโลมปจฺจนีกปญฺจโกติ วุตฺโต, ปรวาทิปุพฺพปกฺเข จ เอวเมว ปจฺจนียานุโลมปญฺจโกติ วุตฺโตฯ เอวํ ทฺเว ปญฺจกา เวทิตพฺพาฯ

เอวํ เสสปญฺเหสุปีติ อฏฺฐ ปญฺจกา อฏฺฐมุขา วาทยุตฺตีติ วุตฺตาฯ ยุตฺตีติ อุปาโย, วาทสฺส ยุตฺติ วาทยุตฺติ, วาทปฺปวตฺตนสฺส อุปาโยติ อตฺโถฯ

อนุโลมปจฺจนีกปญฺจเก อาทินิคฺคหํ ทสฺเสตฺวา ปจฺจนียานุโลมปญฺจเก จ อาทินิคฺคหเมว ทสฺเสตฺวา มาติกํ ทีเปตุํ ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิมาหฯ ปุคฺคโลติ อตฺตา สตฺโต ชีโวฯ อุปลพฺภตีติ ปญฺญาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติฯ สจฺจิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ มายามรีจิอาทโย วิย นาภูตากาเรน, อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺพา วิย น อนุตฺตมตฺถภาเวน, อถ โข ภูเตน อุตฺตมตฺถภาเวน อุปลพฺภตีติ ปุจฺฉติฯ อิตโร ตาทิสํ อิจฺฉนฺโต ปฏิชานาติฯ ปุน โย สจฺจิกฏฺฐปรมฏฺเฐน อุปลพฺภติ, โส สจฺจิกฏฺฐปรมฏฺฐโต อญฺโญ ตทาธาโร, อญฺญตฺร วา เตหิ, เตสํ วา อาธารภูโต, อนญฺโญ วา ตโต รุปฺปนาทิสภาวโต สปฺปจฺจยาทิสภาวโต วา อุปลพฺภมาโน อาปชฺชตีติ อนุยุญฺชติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ…เป.… ปรมฏฺเฐนา’’ติฯ อิตโร ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ อญฺญตฺตํ อนญฺญตฺตญฺจ อนิจฺฉนฺโต ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิปติฯ ปุน สกวาที ปฏิญฺญาย เอกตฺตาปนฺนํ อปฺปฏิกฺขิปิตพฺพํ ปฏิกฺขิปตีติ กตฺวา นิคฺคหํ อาโรเปนฺโต อาห ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติฯ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติ ปุฏฺโฐ สกวาที ปุคฺคลทิฏฺฐิํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติฯ ปุน อิตโร โย สจฺจิกฏฺเฐน นุปลพฺภติ ปุคฺคโล, โส สจฺจิกฏฺฐปรมฏฺฐโต อญฺโญ วา อนญฺโญ วา นุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ อญฺญสฺส ปการสฺส อภาวาติ อนุยุญฺชติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ…เป.… ปรมฏฺเฐนา’’ติฯ ยสฺมา ปน ปุคฺคโล สพฺเพน สพฺพํ นุปลพฺภติ, ตสฺมา ตสฺส อญฺญตฺตานญฺญตฺตานุโยโค อนนุโยโค ปุคฺคลลทฺธิํ ปฏิเสเธนฺตสฺส อนาปชฺชนโตติ ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิปติฯ อิตโร ปฏิญฺญาย อาปชฺชนเลสเมว ปสฺสนฺโต อวิปรีตํ อตฺถํ อสมฺพุชฺฌนฺโตเยว นิคฺคหํ อาโรเปติ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติฯ

อิตีติ ยํ ทิสฺวา มาติกา ฐปิตา, เอวํ เทสิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา กินฺติ เยน ปกาเรน พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํ, ตํ นิทสฺสนํ กินฺติ อตฺโถฯ ยโตนิทานนฺติ ยํการณา ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนาทินิทานนฺติ อตฺโถฯ ปปญฺจสญฺญาสงฺขาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจสมฺปยุตฺตา สญฺญาโกฏฺฐาสาฯ สมุทาจรนฺตีติ อชฺฌาจรนฺติฯ

เอตฺถ เจติ เอเตสุ อายตนาทีสุ ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ อภินนฺทิตพฺพํ อภิวทิตพฺพํ อชฺโฌสิตพฺพญฺจ นตฺถิ เจ ฯ นนุ นตฺถิเยว, กสฺมา ‘‘นตฺถิ เจ’’ติ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ นตฺถิ, อปฺปหีนาภินนฺทนาภิวทนชฺโฌสานานํ ปน ปุถุชฺชนานํ อภินนฺทิตพฺพาทิปฺปการานิ อายตนาทีนิ โหนฺตีติ เตสํ น สกฺกา ‘‘นตฺถี’’ติ วตฺตุํ, ปหีนาภินนฺทนาทีนํ ปน สพฺพถา นตฺถีติ ‘‘นตฺถิ เจ’’ติ วุตฺตํฯ เอเสวนฺโตติ อภินนฺทนาทีนํ นตฺถิภาวกโร มคฺโค ตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ ผลํ วา ราคานุสยาทีนํ อนฺโต อวสานํ, อปฺปวตฺตีติ อตฺโถฯ

ชานํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตพฺพํ ชานาติฯ น หิ ปเทสญาณวา ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาตีติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญาจกฺขุธมฺมจกฺขุพุทฺธจกฺขุสมนฺตจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติฯ อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อญฺเญ สวิปลฺลาสา กามรูปปริญฺญาวาทิโน ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ, น เอวํ ภควา , ภควา ปน ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชานนฺโต ชานาติเยว, ทิฏฺฐิทสฺสนสฺส จ อภาวา ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวาติ อตฺโถฯ จกฺขุภูโตติ ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา สตฺเตสุ จ ตทุปฺปาทนโต โลกสฺส จกฺขุภูโตฯ ญาณภูโตติ เอตสฺส จ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺมา โพธิปกฺขิยาฯ พฺรหฺมา มคฺโค, เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต ตพฺภูโตฯ วตฺตาติ จตุสจฺจธมฺเม วทตีติ วตฺตาฯ ปวตฺตาติ จิรํ สจฺจปฺปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตาฯ อตฺถสฺส นินฺเนตาติ อตฺถํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตา, ปรมตฺถํ วา นิพฺพานํ ปาปยิตาฯ อมตสฺส ทาตาติ อมตสจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตาฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสฺสามีฯ สุวณฺณาลิงฺคนฺติ สุวณฺณมยํ อาลิงฺคํ ขุทฺทกมุทิงฺคํฯ สุปุปฺผิตสตปตฺตปทุมมิว สสฺสิริกํ สโสภํ สุปุปฺผิตสตปตฺตสสฺสิริกํฯ

อนุโมทิตกาลโต ปฏฺฐาย…เป.… พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตนฺติ เอเตน อนุโมทนา พุทฺธภาสิตภาวสฺส การณนฺติ อยมตฺโถ วุตฺโต วิย ทิสฺสติ, เอวญฺจ สติ กถาวตฺถุสฺส พุทฺธภาสิตภาโว น สิยา อนนุโมทิตตฺตา, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ – ‘‘มหากจฺจายโน เอวํ วิภชิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ภควา มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิหารํ ปวิฏฺโฐ, ตเถว จ เถโร ภควตา ทินฺนนเยน ฐปิตมาติกาย วิภชีติ พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํ, ตํ ปน อนุโมทนาย ปากฏํ ชาตนฺติ เอตมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เอวํ สตฺถารา…เป.… นาม ชาต’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ

อิทานิ ปาฬิยา สนฺนิเวสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ธมฺมสงฺคณีปกรเณ’’ติอาทิมาหฯ กามาวจรกุสลโต อฏฺฐาติ กามาวจรกุสเล จตฺตาโร ขนฺเธ คเหตฺวา ตโต อฏฺฐ จิตฺตานิ อุทฺธรติฯ ปฐมา วิภตฺตีติปิ วทนฺติฯ เอกูนนวุติ จิตฺตานีติ ยตฺถ เอตานิ จิตฺตานิ วิภตฺตานิ, เต ปาฬิปฺปเทสา ‘‘เอกูนนวุติ จิตฺตานี’’ติ วุตฺตาฯ เตสญฺจ สมุทาโย จิตฺตวิภตฺติ, ตสฺมา อุปปนฺนเมตํ ‘‘เอกูนนวุติ จิตฺตานิ จิตฺตวิภตฺตี’’ติฯ มาติกญฺจ อุทฺทิสิตฺวา ตตฺถ เอเกกํ ปทํ อุทฺธริตฺวา ยสฺมา จิตฺตานิ วิภตฺตานิ, ตสฺมา มาติกาปิ จิตฺตวิภตฺติอนฺโตคธาเยวาติ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ มาติกาปทภาชนียวเสน ทุวิธนฺติ อิทมฺปิ วจนํ ยุชฺชติฯ

มูลโตติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติอาทินา (ธ. ส. 985) กุสลาทีนํ มูลวเสน สงฺขิปิตฺวา วจนํฯ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา ขนฺธโตฯ ‘‘กายกมฺม’’นฺติอาทินา ทฺวารโตฯ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทินา (ธ. ส. 988) ภูมิโตฯ อตฺโถติ เหตุผลํฯ ธมฺโมติ เหตุ ฯ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทินา (ธ. ส. 985-986) เหตุวเสน สงฺคโห ธมฺมโต นิกฺเขโปฯ ‘‘ตํสมฺปยุตฺโต, ตํสมุฏฺฐานา ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา’’ติอาทินา (ธ. ส. 985-986) เหตุผลวเสน สงฺคโห อตฺถโต นิกฺเขโปฯ อถ วา ธมฺโมติ ภาสิโตฯ อตฺโถติ ภาสิตตฺโถฯ ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติ (ธ. ส. 1059) ธมฺโมฯ ‘‘ตตฺถ กตเม ตโย กุสลเหตู อโลโภ’’ติอาทิ (ธ. ส. 1060) อตฺโถ, โส จ ธมฺโมฯ ‘‘ตตฺถ กตโม อโลโภ’’ติอาทิ (ธ. ส. 1061) อตฺโถติ เอวํ อตฺถธมฺมวเสน นิกฺเขโป เวทิตพฺโพฯ นามโตติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติ วุตฺตธมฺมานํ อโลโภติอาทินามวเสนฯ ลิงฺคโตติ อุทฺทิฏฺฐสฺส เอกสฺเสว ธมฺมสฺส ‘‘อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. 1061) ปุริสาทิลิงฺควเสน นิกฺเขโปฯ

คณนจารนฺติ คณนปฺปวตฺติํฯ สมาเนนฺตีติ สมานํ กโรนฺติ ปูเรนฺติ, ตถา สมาเนตพฺพนฺติ เอตฺถาปิฯ ‘‘วิชฺชาภาคิโน อวิชฺชาภาคิโน’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 101) เอวมาทีสุ เอตฺถ วิญฺญาเตสุ อาภิธมฺมิกตฺเถรา สุตฺตนฺตํ สุณนฺตา จินฺเตนฺตา จ สุตฺตนฺเตสุ ‘‘วิชฺชาภาคิโน’’ติอาทีสุ อาคเตสุ อตฺถสฺส วิญฺญาตตฺตา น กิลมนฺตีติ เอตมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ…เป.… อกิลมตฺถํ ฐปิตา’’ติฯ

อนมตคฺโคติ อญฺญาตคฺโคฯ ขนฺธนฺตรนฺติ ขนฺธนานตฺตํ, ขนฺธเมว วาฯ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา สณฺหํ, สุขุมาย ปญฺญาย คเหตพฺพโต สุขุมญฺจ ธมฺมํ สณฺหสุขุมธมฺมํฯ พลวตา ญาณเวเคน ปวตฺตตฺตา พลวโต ญาณเวคสฺส นิมิตฺตภาวโต จ พลวํฯ คมฺภีรเมว คมฺภีรคตํ, คมฺภีรานิ วา คตานิ คมนานิ เอตสฺส สนฺตีติ คมฺภีรคตํฯ ยถานุปุพฺพนฺติ ยถานุปุพฺเพนฯ นิขิเลนาติ นิรวเสเสน เทสิตํ, ปญฺจขิลรหิเตน วา ภควตา เทสิตํฯ รูปคตํวาติ หตฺถคตํ รูปํ วิย จกฺขุนาฯ ‘‘ปฏิเวธญาเณน สมนฺตปฏฺฐานํ โย ปสฺสติ, โส อตฺเถว, โน นตฺถี’’ติ อตฺตานํ สนฺธาย เถโร วทตีติฯ

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค อาคเตสุ เอกาธิเกสุ อฏฺฐสุ กิเลสสเตสุ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ อปเนตฺวา เสสา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย จ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน ทิคุณิตานิ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสานิ ทสาธิกานิ โหนฺติ, อปฺปกํ ปน อูนมธิกํ วา น คณนูปคํ โหตีติ ‘‘ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ อิตเรสํ อตีตาทิภาวามสนา อคฺคหณํ เขปเน ทฏฺฐพฺพํฯ

เมจกปฏาติ นีลนิภา ปฏาฯ จิตฺตสมุฏฺฐานา วณฺณธาตูติ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานา วณฺณธาตูติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ กสฺมา? น หิ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ พหิ นิคจฺฉตีติ, จิตฺตสมุฏฺฐานรูปปรมฺปราย อาคตตฺตา ปน เอวํ วุตฺตํฯ อถ วา จิตฺตสมุฏฺฐานา วณฺณธาตูติ เอตฺถ ปจฺจยอุตุสทฺทานํ โลปํ กตฺวา โสเยว ปุพฺเพ วุตฺโต อตฺโถ สุวณฺณตา สุสฺสรตา วิยฯ เอตฺถ หิ ‘‘สุสฺสรตา’’ติ อุปาทินฺนกาธิกาเร อาคตํ, น จ สทฺโท อุปาทินฺนโก อตฺถิ, ตสฺมา อุปาทินฺนกรูปโอฏฺฐตาลุอาทินิสฺสยตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ, เอวเมตฺถาปิ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ สนฺธาย ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานา วณฺณธาตู’’ติ วทติฯ

กายสกฺขินฺติ ปจฺจกฺขํฯ ทนฺตาวรณนฺติ โอฏฺฐทฺวยํฯ มุขาทานนฺติ มุขวิวรํฯ สิลิฏฺฐนฺติ สํคตํ สุสณฺฐิตํฯ สเร นิมิตฺตํ คเหตฺวาติ ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ ธมฺมสฺสรวเสน นิมิตฺตํ คเหตฺวา, น กิเลสานุพฺยญฺชนวเสนฯ เอกปฺปหาเรนาติ เอตฺถ ปหาโรติ ทิวสสฺส ตติโย ภาโค วุจฺจติฯ เอวํ สนฺเตติ ปุพฺเพ วุตฺตมคฺคเหตฺวา วาจนามคฺคสฺส เถรปฺปภวตฺตวจนเมว คเหตฺวา เตน ปุริมวจนญฺจ ปฏิกฺขิปนฺโต โจเทติฯ

เตเนตเมตสฺสาติ วินยสฺสฯ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ โย ตํ สุตฺตํ สชฺฌายติ สุณาติ วาเจติ จินฺเตติ เทเสติ, สุตฺเตน สงฺคหิโต สีลาทิอตฺโถ ตสฺสปิ โหติ, เตน ปรสฺส สาเธตพฺพโต ปรสฺสปิ โหตีติ ตทุภยํ ตํ สุตฺตํ สูเจติ ทีเปติฯ ตถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตรตฺเถติ เอวมาทิเภเท อตฺเถ อาทิสทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ อตฺถสทฺโท จายํ หิตปริยายวจนํ, น ภาสิตตฺถวจนํฯ ยทิ สิยา, สุตฺตํ อตฺตโนปิ ภาสิตตฺถํ สูเจติ ปรสุตฺตสฺสปีติ อยมตฺโถ สิยา, สุตฺเตน จ โย อตฺโถ ปกาสิโต, โส ตสฺเสว โหตีติ น เตน ปรตฺโถ สูจิโต โหติ, เตน จ สูเจตพฺพสฺส ปรตฺถสฺส นิวตฺเตตพฺพสฺส อภาวา อตฺตคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ, อตฺตตฺถปรตฺถวินิมุตฺตสฺส ภาสิตตฺถสฺส อภาวา อาทิคฺคหณญฺจ น กตฺตพฺพํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส สุตฺเต อสมฺภวโต สุตฺตาธารสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน อตฺตตฺถปรตฺถา วุตฺตาฯ

อถ วา สุตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา เย อตฺตตฺถาทโยปิ อตฺถปฺปเภทา วุตฺตา นิทฺเทเส (มหานิ. 69; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85) ‘‘อตฺตตฺโถ ปรตฺโถ อุภยตฺโถ ทิฏฺฐธมฺมิโก อตฺโถ สมฺปรายิโก อตฺโถ อุตฺตาโน อตฺโถ คมฺภีโร อตฺโถ คุฬฺโห อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน อตฺโถ เนยฺโย อตฺโถ นีโต อตฺโถ อนวชฺโช อตฺโถ นิกฺกิเลโส อตฺโถ โวทาโน อตฺโถ ปรมตฺโถ อตฺโถ’’ติ, เต สุตฺตํ สูเจตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหตี’’ติ อตฺตตฺถํ, ‘‘อปฺปิจฺฉกถญฺจ ปเรสํ กตฺตา โหตี’’ติ ปรตฺถํ สูเจตีติฯ เอวํ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทิสุตฺตานิ (อ. นิ. 4.99) โยเชตพฺพานิฯ วินยาภิธมฺเมหิ จ วิเสเสตฺวา สุตฺตสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย เทสนาย อตฺตหิตปรหิตาทีนิ สาติสยํ ปกาสิตานิ โหนฺติ, น อาณาธมฺมสภาววสปฺปวตฺตายาติ อิทเมว ‘‘อตฺถานํ สูจนโต สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

สุตฺเต จ อาณาธมฺมสภาวา เวเนยฺยชฺฌาสยํ อนุวตฺตนฺติ, น วินยาภิธมฺเมสุ วิย เวเนยฺยชฺฌาสโย อาณาธมฺมสภาเว อนุวตฺตติ, ตสฺมา เวเนยฺยานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา โหตีติ ‘‘สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปสวตีติ ผลติ ฯ ‘‘สุตฺตาณา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘สุฏฺฐุ จ เน ตายตี’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตตฺถปรตฺถาทิวิธาเนสุ จ สุตฺตสฺส ปมาณภาโว เตสญฺจ สงฺคาหกตฺตํ โยเชตพฺพํ, ตทตฺถปฺปกาสเน ปธานตฺตา สุตฺตสฺส อิตเรหิ วิเสสนญฺจฯ เอตนฺติ ‘‘อตฺถานํ สูจนโต’’ติอาทิกํ อตฺถวจนํฯ เอตสฺสาติ สุตฺตสฺสฯ

อภิกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท กมนสฺส วุทฺธิภาวํ อติเรกตฺตํ ทีเปติฯ อภิกฺกนฺเตนาติ จ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ วิเสสภาวนฺติ ยุตฺตํ กิริยาวิเสสกตฺตา อุปสคฺคสฺสฯ อภิญฺญาตา, อภิราชา, อภิวินเยติ เอตฺถ ลกฺขณปูชิตปริจฺฉินฺเนสุ รตฺติอาทีสุ อภิ-สทฺโท วตฺตตีติ กถเมตํ ยุชฺเชยฺยาติ? ลกฺขณกรณญาณปูชนปริจฺเฉทกิริยาทีปนโต ตาหิ จ กิริยาหิ รตฺติราชวินยานํ ยุตฺตตฺตาฯ ภาวนาผรณวุทฺธีหิ วุทฺธิมนฺโตฯ อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิฯ อวิสิฏฺฐนฺติ อญฺญมญฺญวิสิฏฺเฐสุ วินยสุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ อวิสิฏฺฐํ สมานํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺเตเนวาติ ‘‘เอวํ ทุวิธตฺเถนา’’ติอาทินา นเยนฯ

กเถตพฺพานํ อตฺถานํ เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาฯ สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทินา สาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ วินยนํ สาสนํฯ กเถตพฺพสฺส สํวราสํวราทิโน อตฺถสฺส กถนํ วจนปฏิพทฺธกรณํ กถาฯ เภท-สทฺโท วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพ ‘‘เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทญฺจ ยถารหํ ปริทีปเย’’ติฯ เภทนฺติ นานตฺตํ, นานากรณนฺติ อตฺโถฯ สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว จ สิกฺขาปหานคมฺภีรภาวํ, ตญฺจ ปริทีปเยฯ ยนฺติ ปริยตฺติอาทิํฯ ยถาติ อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุณนาทิปฺปกาเรหิฯ

ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธาติ เอตฺถ ตนฺติอตฺโถ ตนฺติเทสนา ตนฺติอตฺถปฏิเวโธ จ ตนฺติวิสยา โหนฺตีติ วินยปิฏกาทีนํ อตฺถเทสนาปฏิเวธาธารภาโว ยุตฺโต, ปิฏกานิ ปน ตนฺติโยเยวาติ ธมฺมาธารภาโว กถํ ยุชฺเชยฺยาติ? ตนฺติสมุทายสฺส อวยวตนฺติยา อาธารภาวโต, ธมฺมาทีนญฺจ ทุกฺโขคาหภาวโต เตหิ วินยาทโย คมฺภีราติ วินยาทีนญฺจ จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว วุตฺโต, ตสฺมา ‘‘ธมฺมาทโย เอว ทุกฺโขคาหตฺตา คมฺภีรา, น วินยาทโย’’ติ น โจเทตพฺพเมตํฯ ตตฺถ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาญาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย จ ทุกฺโขคาหภาโว เวทิตพฺโพฯ ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตพฺพิสยญาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ

เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาติ เอเตน วจนตฺเถน ธมฺมสฺส เหตุภาโว กถํ ญาตพฺโพติ? ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหิ ญาณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘ธมฺเม ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส จ อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ญาณ’’นฺติ, ตสฺมา เหตุธมฺมสทฺทา เอกตฺถา ญาณปฏิสมฺภิทาสทฺทา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน สาธิโต ธมฺมสฺส เหตุภาโวฯ อตฺถสฺส เหตุผลภาโว จ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ ยถาธมฺมนฺติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท เหตุํ เหตุผลญฺจ สพฺพํ คณฺหาติฯ สภาววาจโก เหส, น ปริยตฺติเหตุภาววาจโก, ตสฺมา ยถาธมฺมนฺติ โย โย อวิชฺชาสงฺขาราทิธมฺโม, ตสฺมิํ ตสฺมินฺติ อตฺโถฯ ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยญฺชนโก อวิปรีตาภิลาโปฯ เอเตน ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718-720) เอตฺถ วุตฺตธมฺมนิรุตฺติํ ทสฺเสติฯ อนุโลมาทิวเสน วา กถนนฺติ เอเตน ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติยา อภิลาปํ กถนํ ตสฺส วจนสฺส ปวตฺตนํ ทสฺเสติฯ อธิปฺปาโยติ เอเตน ‘‘เทสนาติ ปญฺญตฺตี’’ติ เอตํ วจนํ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตพฺพินิมุตฺตํ ปญฺญตฺติํ สนฺธายาติ ทสฺเสติฯ

โส จ โลกิยโลกุตฺตโรติ เอวํ วุตฺตํ อภิสมยํ เยน ปกาเรน อภิสเมติ, ยญฺจ อภิสเมติ, โย จ ตสฺส สภาโว, เตหิ ปากฏํ กาตุํ ‘‘วิสยโต อสมฺโมหโต จ อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ’’ติ อาหฯ ตตฺถ หิ วิสยโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ อวิชฺชาทิธมฺมสงฺขาราทิอตฺถตทุภยปญฺญาปนารมฺมโณ โลกิโย อภิสมโยฯ อสมฺโมหโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นิพฺพานารมฺมโณ มคฺคสมฺปยุตฺโต ยถาวุตฺตธมฺมตฺถปญฺญตฺตีสุ สมฺโมหวิทฺธํสโน โลกุตฺตโร อภิสมโยติฯ อภิสมยโต อญฺญมฺปิ ปฏิเวธตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ เตสํ วา’’ติอาทิมาหฯ

‘‘ปฏิเวธนํ ปฏิเวโธ’’ติ อิมินา หิ วจนตฺเถน อภิสมโย, ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธติ อิมินา ตํตํรูปาทิธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว จ ปฏิเวโธติ ยุชฺชติฯ

ยถาวุตฺเตหิ ธมฺมาทีหิ ปิฏกานํ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ยสฺมา เอเตสุ ปิฏเกสู’’ติอาทิมาหฯ โย เจตฺถาติ เอเตสุ ตํตํปิฏกคเตสุ ธมฺมาทีสุ โย ปฏิเวโธ เอเตสุ จ ปิฏเกสุ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ โย อวิปรีตสภาโวติ โยเชตพฺโพฯ ทุกฺโขคาหตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส ‘‘อวิปรีตสภาวสงฺขาโต ปฏิเวโธ ทุพฺพิญฺเญยฺยตาย เอว ทุกฺโขคาโห’’ติฯ

ยนฺติ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺถนฺติ ภาสิตตฺถํ ปโยชนตฺถญฺจฯ น อุปปริกฺขนฺตีติ น วิจาเรนฺติฯ น นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ นิชฺฌานปญฺญํ น ขมนฺติ, นิชฺฌายิตฺวา ปญฺญาย ทิสฺวา โรเจตฺวา น คเหตพฺพา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อิตีติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา วาทปฺปโมกฺขานิสํสา อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตวาทสฺส นิคฺคหสฺส ปโมกฺขปฺปโยชนา หุตฺวา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติฯ วาทปฺปโมกฺโขติ วา นินฺทาปโมกฺโขฯ ยสฺส จตฺถายาติ ยสฺส จ สีลาทิปริปูรณสฺส อนุปาทาวิโมกฺขสฺส วา อตฺถายฯ ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ ญาเยน ปริยาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อสฺสาติ อสฺส ธมฺมสฺสฯ นานุโภนฺตีติ น วินฺทนฺติฯ เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตตฺตา อุปารมฺภมานทปฺปมกฺขปลาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโกฯ อญฺญํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติฯ

ตาสํเยวาติ อวธารณํ ปาปุณิตพฺพานํ ฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เวรญฺชกณฺเฑ หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตาติฯ ทุติเย ตาสํเยวาติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ, น ติสฺโส วิชฺชาฯ ตา หิ ฉสุ อภิญฺญาสุ อนฺโตคธาติ สุตฺเต วิภตฺตาเยวาติฯ ญตฺวา สงฺคยฺหมานนฺติ โยชนาฯ เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํฯ สพฺพมฺปีติ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํฯ

อตฺถานุโลมนามโต อนุโลมิโกฯ อนุโลมิกตฺตํเยว วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิฯ

โปณิกา จ จิกฺขลฺลิกา จ ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย จฯ เอวํ ธมฺมกฺขนฺธโต จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ พุทฺธวจนปิฏกาทีนิ นิฏฺฐาเปตฺวา อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตาย สงฺคีติยา ปฐมพุทฺธวจนาทิโก สพฺโพ วุตฺตปฺปเภโท อญฺโญปิ อุทฺทานสงฺคหาทิเภโท สงฺคีติยา ญายตีติ เอตสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอวเมตํ สพฺพมฺปี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อยํ อภิธมฺโม ปิฏกโต อภิธมฺมปิฏกนฺติอาทินา ปิฏกาทิภาวทสฺสเนเนว มชฺฌิมพุทฺธวจนภาโว ตถาคตสฺส จ อาทิโต อาภิธมฺมิกภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ตถาคตภาสิตภาโว อภิธมฺมสฺส สิทฺโธ สิยา, มชฺฌิมพุทฺธวจนภาโว จ สิทฺโธ ภเวยฺย, โส เอว จ น สิทฺโธ’’ติ ตสฺส วินยาทีหิ พุทฺธภาสิตภาวํ สาเธตุํ วตฺถุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ ธารยนฺเตสุ ภิกฺขูสู’’ติอาทิมาหฯ สพฺพสามยิกปริสายาติ สพฺพนิกายิกปริสาย ปญฺจปิ นิกาเย ปริยาปุณนฺติยาฯ น อุคฺคหิตนฺติ สกลสฺส วินยปิฏกสฺส อนุคฺคหิตตฺตา อาหฯ วินยมตฺตํ อุคฺคหิตนฺติ วิภงฺคทฺวยสฺส อุคฺคหิตตฺตา อาหฯ วินยํ อวิวณฺเณตุกามตาย ‘‘อภิธมฺมํ ปริยาปุณสฺสู’’ติ ภณนฺตสฺส อนาปตฺติํ, อภิธมฺเม อโนกาสกตํ ภิกฺขุํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติยา ปาจิตฺติยญฺจ วทนฺเตน ภควตา อภิธมฺมสฺส พุทฺธภาสิตภาโว ทีปิโต พุทฺธภาสิเตหิ สุตฺตาทีหิสห วจนโต, พาหิรกภาสิเตสุ จ อีทิสสฺส วจนสฺส อภาวาฯ

อิโตปิ พลวตรํ อาภิธมฺมิกสฺส สาธุการทาเนน วิจิกิจฺฉาวิจฺเฉทสฺส กตตฺตาฯ กมฺมโต อญฺญํ กมฺมํ กมฺมนฺตรํ, ตํ กามาวจราทิํ รูปาวจราทิภาเวน, กณฺหวิปากาทิํ สุกฺกวิปากาทิภาเวน กเถนฺโต อาโลเฬติฯ

ชินจกฺเกติ ชินสาสเนฯ วิสํวาเทตีติ วิปฺปลมฺเภติฯ เภทกรวตฺถูสุ เอกสฺมินฺติ ‘‘ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปตี’’ติ เอกสฺมิํ สนฺทิสฺสติฯ อุตฺตริปิ เอวํ วตฺตพฺโพ…เป.… น อญฺเญสํ วิสโย…เป.… นิทานกิจฺจํ นาม นตฺถีติ อปากฏานํ กาลเทสเทสกปริสานํ ปากฏภาวกรณตฺถํ ตทุปเทสสหิเตน นิทาเนน ภวิตพฺพํ, อญฺเญสํ อวิสยตฺตา เทสโก ปากโฏ, โอกฺกนฺติกาลาทีนํ ปากฏตฺตา กาโล จ, เทวโลเก เทสิตภาวสฺส ปากฏตฺตา เทสปริสา จ ปากฏาติ กิํ นิทานกิจฺจํ สิยาติฯ

ยตฺถ ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน วิภตฺตา, โส อภิธมฺโม นาม, ตสฺมา ตสฺส นิทาเนน ขนฺธาทีนํ นิปฺปเทสโตปิ ปฏิวิทฺธฏฺฐาเนน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน เถโร ‘‘มหาโพธินิทาโน อภิธมฺโม’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘โส เอวํ ปชานามิ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 5.12) นเยน ปจฺจยาทีหิ เวทนํ อุปปริกฺขนฺโต ขนฺธาทิปเทสานํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วเสน วิหาสิฯ ธมฺเมติ กุสลาทิอรณนฺเตฯ

ธมฺมํ ปริวตฺเตนฺโตติ สาฏฺฐกถํ ปาฬิํ ปริวตฺเตนฺโต เอตํ ปรวาทีโจทนํ ปตฺวา ‘‘อยํ ปรวาที’’ติอาทิมาหฯ อมฺหาทิเสสุ นิทานํ ชานนฺเตสุ ปฏิสรเณสุ วิชฺชมาเนสุ อปฺปฏิสรโณ อรญฺเญ กนฺทนฺโต วิย นิทานสพฺภาเว สกฺขิภูเตสุปิ อมฺเหสุ วิชฺชมาเนสุ อสกฺขิกํ อฑฺฑํ กโรนฺโต วิย โหติ, นิทานสฺส อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ, นนุ เอตํ นิทานนฺติ กเถนฺโต เอวมาหฯ เอกเมวาติ เทสนานิทานเมว อชฺฌาสยานุรูเปน เทสิตตฺตาฯ ทฺเว นิทานานีติ อธิคนฺตพฺพเทเสตพฺพธมฺมานุรูเปน เทสิตตฺตาฯ อภิธมฺมาธิคมสฺส มูลํ อธิคมํ นิเทตีติ อธิคมนิทานํฯ โพธิอภินีหารสทฺธายาติ ยาย สทฺธาย ทีปงฺกรทสพลสฺส สนฺติเก โพธิยา จิตฺตํ อภินีหริ ปณิธานํ อกาสิฯ

สุเมธกถาวณฺณนา

จตุโร จ อสงฺขิเยติ (พุ. วํ. อฏฺฐ. 2.1-2) อุทฺธํ อาโรหนวเสน อติกฺกมิตฺวา อมรํ นาม นครํ อโหสีติ วจนเสสโยชนา กาตพฺพาฯ ทสหีติ หตฺถิอสฺสรถเภรีสงฺขมุทิงฺควีณาคีตสมฺมตาเฬหิ ‘‘อสฺนาถ ปิวถ ขาทถา’’ติ ทสเมน สทฺเทนฯ เต ปน เอกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถิสทฺท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ หตฺถิสทฺทนฺติ กรณตฺเถ อุปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ เภรีสงฺขรถานญฺจ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ วา โฆสิตนฺติ วา โยเชตพฺพํฯ หตฺถิสทฺทนฺติ วา หตฺถิสทฺทวนฺตํ นครํฯ ขาทถ ปิวถ เจวาติ อิติ-สทฺโท ญาตตฺถตฺตา อปฺปยุตฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ

สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ อุยฺยานโปกฺขรณีอาทิสมฺปนฺนตฺตาฯ ลกฺขเณติ อิตฺถิลกฺขเณ ปุริสลกฺขเณ จฯ อิติหาเสติ โปราเณฯ สธมฺเมติ อตฺตโน เตวิชฺชธมฺเม จ ยญฺญวิธิอาทิเก จฯ ปารมินฺติ ปารญาณํ ปาราธิคมํ คโตฯ จินฺเตสหนฺติ จินฺเตสิํ อหํ สุเมธภูโตติ สตฺถา วทติฯ