ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

ธมฺมสงฺคณี-มูลฏีกา

วีสติคาถาวณฺณนา

[1] ธมฺมสํวณฺณนายํ สตฺถริ ปณามกรณํ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน สตฺถริ ปสาทชนนตฺถํ, สตฺถุ จ อวิตถเทสนภาวปฺปกาสเนน ธมฺเม ปสาทชนนตฺถํฯ ตทุภยปฺปสาทา หิ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติ มหโต จ อตฺถสฺส สิทฺธิ โหตีติฯ อถ วา รตนตฺตยปณามวจนํ อตฺตโน รตนตฺตยปสาทสฺส วิญฺญาปนตฺถํ, ตํ ปน วิญฺญูนํ จิตฺตาราธนตฺถํ, ตํ อฏฺฐกถาย คาหณตฺถํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถนฺติฯ อิทํ ปน อาจริเยน อธิปฺเปตปฺปโยชนํ อนฺตรายวิโสสนํฯ วกฺขติ หิ ‘‘นิปจฺจการสฺเสตสฺส…เป.… อเสสโต’’ติฯ รตนตฺตยปณามกรณญฺหิ อนฺตรายกราปุญฺญวิฆาตกรปุญฺญวิเสสภาวโต มงฺคลภาวโต ภยาทิอุปทฺทวนิวารณโต จ อนฺตรายวิโสสเน สมตฺถํ โหติฯ กถํ ปเนตสฺสาปุญฺญวิฆาตกราทิภาโว วิชานิตพฺโพติ? ‘‘ยสฺมิํ มหานาม สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหตี’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. 6.10; 11.11), ‘‘ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ, เอตํ มงฺคลมุตฺตม’’นฺติ (ขุ. ปา. 5.3; สุ. นิ. 262) จ, ‘‘เอวํ พุทฺธํ สรนฺตานํ, ธมฺมํ สงฺฆญฺจ ภิกฺขโวฯ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา, โลมหํโส น เหสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 1.249) จ วจนโตติฯ

ตตฺถ ยสฺส สตฺถุโน ปณามํ กตฺตุกาโม, ตสฺส คุณวิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘กรุณา วิยา’’ติอาทิมาหฯ

คุณวิเสสวา หิ ปณามารโห โหติ, ปณามารเห จ กโต ปณาโม วุตฺตปฺปโยชนสิทฺธิกโรว โหตีติฯ ภควโต จ เทสนา วินยปิฏเก กรุณาปฺปธานา, สุตฺตนฺตปิฏเก ปญฺญากรุณาปฺปธานาฯ เตเนว จ การเณน วินยปิฏกสฺส สํวณฺณนํ กโรนฺเตน กรุณาปฺปธานา ภควโต โถมนา กตา, อาคมสํวณฺณนญฺจ กโรนฺเตน อุภยปฺปธานา, อภิธมฺมเทสนา ปน ปญฺญาปฺปธานาติ กตฺวา ปญฺญาปฺปธานเมว โถมนํ กโรนฺโต ‘‘กรุณา วิย สตฺเตสู’’ติ กรุณํ อุปมาภาเวน คเหตฺวา ปญฺญาย โถเมติฯ

ตตฺถ กรุณา วิยาติ นิทสฺสนวจนเมตํ, ยสฺส ยถา กรุณา สพฺเพสุ สตฺเตสุ ปวตฺติตฺถ, เอวํ สพฺเพสุ เญยฺยธมฺเมสุ ปญฺญาปิ ปวตฺติตฺถาติ อตฺโถฯ สตฺเตสูติ วิสยนิทสฺสนเมตํฯ ปญฺญาติ นิทสฺเสตพฺพธมฺมนิทสฺสนํฯ ยสฺสาติ ตทธิฏฺฐานปุคฺคลนิทสฺสนํฯ มเหสิโนติ ตพฺพิเสสนํฯ เญยฺยธมฺเมสูติ ปญฺญาวิสยนิทสฺสนํฯ สพฺเพสูติ ตพฺพิเสสนํฯ ปวตฺติตฺถาติ กิริยานิทสฺสนํฯ ยถารุจีติ วสีภาวนิทสฺสนํฯ

ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถฯ รูปาทีสุ สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตาฯ ตสฺสา ปน ปญฺญตฺติยา ขนฺธสนฺตาเน นิรุฬฺหภาวโต นิจฺฉนฺทราคาปิ ‘‘สตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปชานาตีติ ปญฺญา, ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ ยสฺสาติ อนิยมนํฯ ‘‘ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา’’ติ เอเตน นิยมนํ เวทิตพฺพํฯ มเหสีติ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย เอสิ คเวสีติ มเหสิฯ ญาตพฺพาติ เญยฺยา, สภาวธารณาทินา อตฺเถน ธมฺมาฯ ตตฺถ ‘‘เญยฺยา’’ติ วจเนน ธมฺมานํ อเญยฺยตฺตํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘ธมฺมา’’ติ วจเนน เญยฺยานํ สตฺตชีวาทิภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ เญยฺยา จ เต ธมฺมา จาติ เญยฺยธมฺมาฯ สพฺเพสูติ อนวเสสปริยาทานํฯ เตน อญฺญาตาภาวํ ทสฺเสติฯ ปวตฺติตฺถาติ อุปฺปชฺชิตฺถฯ ยถารุจีติ ยา ยา รุจิ ยถารุจิ, รุจีติ จ อิจฺฉา, กตฺตุกามตา สาฯ ยา ยา ปวตฺตา ตปฺปเภทา, ยถา วา รุจิ ตถา, รุจิอนุรูปํ ปวตฺตา ‘‘ยถารุจิ ปวตฺติตฺถา’’ติ วุจฺจติฯ ยถา ยถา วา รุจิ ปวตฺตา, ตถา ตถา ปวตฺตา ปญฺญา ‘‘ยถารุจิ ปวตฺติตฺถา’’ติ วุจฺจติฯ

ตตฺถ ภควติ ปวตฺตาว กรุณา ภควโต ปญฺญาย นิทสฺสนนฺติ คเหตพฺพาฯ สา หิ อสาธารณา มหากรุณา, น อญฺญาฯ ยสฺสาติ จ กรุณาปญฺญานํ อุภินฺนมฺปิ อาธารปุคฺคลนิทสฺสนํฯ