เมนู

เอวํ เอตฺตาวตา เอตปรมตา ทฏฺฐพฺพา ฯ เหตุผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาทโย ปน อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 4 ทฺวาทสปท) วิตฺถารโต วุตฺตาติ น วิตฺถารยิสฺสามีติฯ

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

นิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฏินิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

1. เทสนาหารวิภงฺควิภาวนา

[5] เอวํ หาราทโย สรูปโต อาจริเยน อุทฺเทสโต อุทฺทิฏฺฐา, นิทฺเทสโต จ นิทฺทิฏฺฐา, อมฺเหหิ จ ญาตา, อถ กสฺมา ปุน ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิโก อารทฺโธติ เจ? เวเนยฺยานํ ติวิธตฺตาฯ เวเนยฺยา หิ อติติกฺขปญฺโญ นาติติกฺขปญฺโญ มนฺทปญฺโญติ ติวิธา โหนฺติฯ เตสญฺหิ อติติกฺขปญฺญสฺสานุรูปํ หาราทโย อุทฺเทสโต อุทฺทิฏฺฐา, นาติติกฺขปญฺญสฺส อนุรูปํ นิทฺเทสโต นิทฺทิฏฺฐา, อิทานิ มนฺทปญฺญสฺสานุรูปํ หาราทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิโก วิภงฺควาโร อารทฺโธฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาราทโยสุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสุ หาเร ตาว ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชิตุํ ‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5) วุตฺตํฯ

ตตฺถ เย หาราทโย อุทฺเทสนิทฺเทเสสุ นิทฺทิฏฺฐา, ตตฺถ หาราทีสุ กตโม เทสนาหาโรติ เจ? ยา ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถา (เนตฺติ. 4) วุตฺตา, สา อยํ คาถา นิทฺเทสวเสน เทสนาหาโร นาม, ตสฺส ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4) นิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารวิภงฺโค นามาติ โยชนาฯ ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ ฐเปตฺวา ‘‘อิมํ เทสยตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยติ? อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตีติ เจ ? อสฺสาทํ เทสยติ สํวณฺเณติ วิตฺถาเรติ, อาทีนวํ เทสยติ…เป.… วิตฺถาเรติ, นิสฺสรณํ เทสยติ…เป.… วิตฺถาเรติ, ผลํ เทสยติ…เป.… วิตฺถาเรติ, อุปายํ เทสยติ…เป.… วิตฺถาเรติ, อาณตฺติํ เทสยติ สํวณฺเณติ วิตฺถาเรตีติ โยชโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘อยํ เทสนาหาโร’’ติ สทฺโท ปุพฺพาปราเปกฺโขติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘‘อสฺสาทาทีนวตา’ติอาทิคาถายํ (เนตฺติ. 4) ทสฺสิตา อิเม อสฺสาทาทโย กตฺถ สํวณฺเณตพฺเพ ปาฬิธมฺเม อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘‘อสฺสาทาทีนวตา’ติอาทิคาถายํ (เนตฺติ. 4) ทสฺสิตา อิเม อสฺสาทาทโย กตฺถ สํวณฺเณตพฺเพ ปาฬิธมฺเม อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญาตพฺเพ ปาฬิธมฺเม สํวณฺเณตพฺเพ เย อสฺสาทาทโย อาคตา, เต อยํ เทสนาหาโร เทสยตีติ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ปวตฺโต, ตถาปิ อิธ ปริยตฺติธมฺเมเยว ปวตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อตฺถุทฺเทโส ปน อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5) วุตฺโต, ตสฺมา อิธ มยา น วุตฺโตฯ โว-กาโรปิ อุปโยคกรณปทปูรณสมฺปทานตฺเถสุ ทิสฺสติ จ, ตถาปิ อิธ สมฺปทานตฺเถวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ ภิกฺขนฺติ ยาจนฺติ สีลกฺขนฺธาทโย, ปจฺจเย วา กายวิญฺญตฺติยาติ ภิกฺขู, สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตีติ วา ภิกฺขูฯ ภิกฺขเวติ เต ภิกฺขู อาลปติ, กิมตฺถายาติ อตฺตโน มุขาภิมุขํ กตฺวา ธมฺมสฺสวเน อติอุสฺสาหเน นิโยเชตุํ อาลปตีติ เวทิตพฺโพฯ

ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ นาหํ อิสฺสรตาย ตุมฺเห อญฺญํ กิญฺจิ กาเรยฺยามิ, ธมฺมํเยว เทเสสฺสามิ, เทเสนฺโต จ น อญฺเญสํ ธมฺมํ สุตฺวา สุตมยญาณานุสาเรน เทเสสฺสามิ, อนาวรณญาเณน สพฺพเญยฺยธมฺเมสุ ปจฺจกฺขการิตาย อิทานิ มยาเยว ปวตฺติยมานํ ธมฺมํ อหํ เทเสสฺสามีติ ปฏิชานาติฯ อาทิมฺหิ กลฺยาณํ อาทิกลฺยาณํ, อาทิ กลฺยาณเมตสฺสาติ วา อาทิกลฺยาณํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อาทิกลฺยาณาทโย เจตฺถ อตฺถกลฺยาณาทิวเสน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

เตนาห – ‘‘สีเลน อาทิกลฺยาณํ, สมาธินา มชฺเฌกลฺยาณํ, ปญฺญาย ปริโยสานกลฺยาณํฯ พุทฺธสุพุทฺธตาย วา อาทิกลฺยาณํ, ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาณํ, สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาณํฯ อถ วา อุคฺฆฏิตญฺญุวินยเนน อาทิกลฺยาณํ, วิปญฺจิตญฺญุวินยเนน มชฺเฌกลฺยาณํ, เนยฺยปุคฺคลวินยเนน ปริโยสานกลฺยาณํฯ อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5)ฯ

อรียติ ญายตีติ อตฺโถ, อร-ธาตุยา นิปฺปริยายโต ญาณปฺปธาโน อารมฺมณิกจิตฺตุปฺปาโท อตฺโถ, ฐานูปจารโต อตฺถสฺส ญาตพฺพสฺส อารมฺมณปจฺจยสตฺติ อตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สาเยว สตฺติ ปรามสียติ, อารมฺมณปจฺจยสตฺติสหิโต อารมฺมณปจฺจยสงฺขาโต ญาตพฺโพ อตฺโถ ต-ปจฺจยสฺส อตฺโถติ ธาตุปจฺจยานํ อตฺถวิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ อสติ ภวตีติ วา อตฺโถ, สห อตฺเถน โย ธมฺโม วตฺตตีติ โส ธมฺโม สาตฺโถ, อตฺเถน สมนฺนาคโต วา ธมฺโม สาตฺโถ, สงฺกาสนาทิฉอตฺถปทสมาโยคโต วา สาตฺโถฯ อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต เนตฺติวิสยตฺตาฯ สมฺปนฺนํ พฺยญฺชนํ ยสฺส ธมฺมสฺสาติ สพฺยญฺชโนฯ สิถิลธนิตทีฆรสฺสครุลหุสมฺพนฺธววตฺถิตวิมุตฺตนิคฺคหิตสมฺปนฺนตฺตา , อการนฺตาทิอิตฺถิลิงฺคาทิเอกวจนาทิสมฺปนฺนตฺตา, ปมาทเลขาทิรหิตตฺตา จ อวยโว สมฺปนฺโน ตํสมูหตฺตา ธมฺโม สมฺปนฺนพฺยญฺชโน นาม, อกฺขราทิฉพฺยญฺชนปทสมาโยคา วา สพฺยญฺชโนฯ อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโตฯ อิมสฺมิํ อยํ อูโน, โส เนตพฺโพ ปกฺขิปิตพฺโพติ อุปเนตพฺพาภาวโต เกวลปริปุณฺโณ, สีลกฺขนฺธสมาธิกฺขนฺธปญฺญากฺขนฺธ- วิมุตฺติกฺขนฺธวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธปาริปูริยา วา เกวลปริปุณฺโณฯ อิธายํ อติเรโก, โส อปเนตพฺโพติ วตฺวา อปเนตพฺพาภาวโต ปริสุทฺโธ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย, โลกามิสนิรเปกฺขตาย ปวตฺติยมานตฺตา วา ปริสุทฺโธฯ เสฏฺฐตฺตา พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมานํ วา เสฏฺฐานํ อริยานํ จริยํ พฺรหฺมจริยํ, ปพฺพชฺชพฺรหฺมจริยมคฺคพฺรหฺมจริยสาสนพฺรหฺมจริยาทีสุ สาสนพฺรหฺมจริยํ ปกาสยิสฺสามิ, ปริทีปยิสฺสามีติ อตฺโถฯ

‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ…เป.… ปกาเสสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญาตพฺเพ ปาฬิธมฺเม อาคเต อสฺสาทาทโย เทสนาหาโร เทสยติ สํวณฺเณติ วิตฺถาเรตีติ อาจริเยน สามญฺญวเสเนว วุตฺตํ, ตสฺมา เทสนาหาโร อิธ ปาฬิยํ อาคตํ อิมํ อสฺสาทํ เทสยติ, อิธ ปาฬิยํ อาคตํ อิมํ อาทีนวํ เทสยตีติอาทิ วิเสโส น วิญฺญาตพฺโพ, ‘‘กถํ วิญฺญาตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิธ ปาฬิยํ อาคโต อยํ อสฺสาโท, อิธ ปาฬิยํ อาคโต อยํ อาทีนโว’’ติ วิเสสํ นิยเมตฺวา อุปลกฺขณนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? กามํ กามยมานสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเฐสุ วิสยวิสยิเภเทสุ อสฺสาเทสุ กตโม อสฺสาโท ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิยํ อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติฯ (สุ. นิ. 772; มหานิ. 1) –

อิธ ปาฬิคาถายํ โย วิสยภูโต อสฺสาโท อาคโต, โส อยํ อสฺสาเทตพฺโพ อสฺสาโท เทสนาหารสฺส วิสโยติฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘เอวํ ภควตา เทสิโต, ปกาสิโต จ สาสนธมฺโม เยสํ อสฺสาทาทีนํ ทสฺสนวเสน ปวตฺโต, เต อสฺสาทาทโย เทสนาหารสฺส วิสยภูตา ยตฺถ ยตฺถ ปาเฐ สวิเสสํ วุตฺตา, ตโต ตโต นิทฺธาเรตฺวา อุทาหรณวเสน อิธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5) วุตฺตํฯ

ตตฺถ อสฺสาทียเตติ อสฺสาโท, อสฺสาเทตพฺโพ วตฺถุกาโมฯ กามียเตติ กาโม, วตฺถุกาโม จฯ ตํ กามยตีติ กามยมาโน, สตฺโตฯ ตสฺส ปีติยา ยุตฺตํ มโน เอตสฺสาติ ปีติมโนฯ มนติ ชานาตีติอาทิวจนตฺเถน มจฺโจฯ กามํ กามิตพฺพํ วตฺถุ กามยมานสฺส ตสฺส สตฺตสฺส เอตํ กามิตพฺพํ วตฺถุ สเจ สมิชฺฌติ, เอวํ สติ โส สตฺโต อทฺธา ปีติมโน โหติฯ โย มจฺโจ ยํ วตฺถุํ อิจฺฉติ, ตํ วตฺถุํ โส มจฺโจ ลทฺธา อทฺธา ปีติมโน โหตีติ คาถายตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘กามํ …เป.… ปีติมโน โหตี’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ‘‘ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา โลภนียํ วตฺถุํเยว ลทฺธา ปีติมโน น โหติ, อถ โข ปตฺเถตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ สพฺพํ ลทฺธา มจฺโจ ปีติมโน จ โหตีติ อติเรกตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

วิสยภูโต อสฺสาเทตพฺโพ อสฺสาโท อิธ ปาฬิยํ คาถายํ อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘ทุกฺขโทมนสฺสาทิเภเทสุ อาทีนเวสุ กตโม อาทีนโว กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? ตสฺส เจ กามยานสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเฐสุ ทุกฺขโทมนสฺสาทีสุ อาทีนเวสุ กตโม อาทีนโว ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิยํ อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติฯ (สุ. นิ. 773; มหานิ. 2) –

อิธ ปาฬิคาถายํ โย โทมนสฺสสงฺขาโต อาทีนโว อาคโต, โส อยํ โทมนสฺสสงฺขาโต อาทีนโว เทสนาหารสฺส วิสโยติฯ

คาถายํ ปน กามยติ อิจฺฉตีติ กามยาโนฯ อถ วา ยายติ คจฺฉตีติ ยาโน, กาเมน ยาโน กามยาโน, ตสฺสฯ ฉนฺโท ชาโต ยสฺส โส ฉนฺทชาโต, ตสฺสฯ วิชฺฌียเตติ วิทฺโธ , สลฺลติ ปวิสตีติ สลฺโล, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธฯ กามํ กามยานสฺส ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน เย กามา ลภิตพฺพา, เต กามา เกนจิ อนฺตราเยน ยทา ปริหายนฺติ, ตทา โส ชนฺตุ รุปฺปติฯ กีทิโสว รุปฺปติ? อโยมยสลฺลวิทฺโธ มิโค รุปฺปติ อิว, ปริหีนกาโม ชนฺตุ รุปฺปตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ‘‘รุปฺปตี’’ติวจเนน โทมนสฺสุปฺปตฺติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

โทมนสฺสภูโต อาทีนโว อิธ ปาฬิยํ อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘มคฺคนิพฺพานวเสน ทุวิเธสุ นิสฺสรเณสุ กตมํ นิสฺสรณํ กตฺถ ปาฬิยํ อาคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? โย กาเม ปริวชฺเชตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเฐสุ มคฺคนิพฺพานวเสน ทุวิเธสุ นิสฺสรเณสุ กตมํ นิสฺสรณํ ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;

โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติฯ (สุ. นิ. 774; มหานิ. 3) –

อิธ ปาฬิคาถายํ ยํ สมติวตฺตนกรณํ มคฺคสงฺขาตํ นิสฺสรณํ อาคตํ, ตํ อิทํ มคฺคสงฺขาตํ สมติวตฺตนกรณํ นิสฺสรณํ เทสนาหารสฺส วิสยนฺติฯ

คาถายํ โยติ ฌานลาภี วา อริโย วาฯ กาเมติ วุตฺตปฺปกาโร วตฺถุกาโมฯ เตสุ ปวตฺตฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺฉินฺทเนน วา ปริวชฺเชติฯ กิํ ปริวชฺเชติ อิว วชฺเชติ? สปฺปสฺส สิโร สิรํ จกฺขุมา ปุริโส ทิสฺวา ปทา ปาเทน ปริวชฺเชติ อิว, เอวํ ปริวชฺเชติฯ สโต สติสมฺปนฺโน โส ปุคฺคโล โลเก รูปาทีสุ วิสตฺติกํ อิมํ ตณฺหํ เยน มคฺเคน สมติวตฺตติ สํ สุฏฺฐุ อติกฺกมิตฺวา วตฺตติ, อิทํ มคฺคสงฺขาตํ สมติวตฺตนกรณํ เอกเทสํ นิสฺสรณํ นามาติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘ปาทา’’ติ วตฺตพฺเพ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา ‘‘ปทา’’ติ วุตฺตํฯ ปาทาติ จ ปาเทน ยถา ‘‘อโมหภาวา อโมหภาเวนา’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปาเทนา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5)ฯ

เอกเทโส วิสยสงฺขาโต อสฺสาโท อิธ ปาฬิยํ อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘เอกเทโส วิสยิสงฺขาโต อสฺสาโท กตฺถ ปาฬิยํ อาคโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? เขตฺตํ วตฺถุ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? เขตฺตํ วตฺถุ’’นฺติอาทิ กสฺมา เอวํ อารทฺธํ, นนุ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? กามํ กามยมานสฺสา’’ติอาทินา อสฺสาโท วิภตฺโต? สจฺจํ, อสฺสาโท ปน ทุวิโธ วิสยวิสยิวเสน, ตสฺมิํ วิสยสงฺขาโต อสฺสาโท ปุพฺเพ วิภตฺโต, อิทานิ วิสยิสงฺขาตํ อสฺสาทํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? เขตฺตํ วตฺถุ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเฐสุ วิสยวิสยิเภเทสุ อสฺสาเทสุ กตโม อสฺสาโท ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิยํ อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;

ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌตี’’ติฯ (สุ. นิ. 775; มหานิ. 4) –

อิธ ปาฬิคาถายํ โย อนุคิชฺฌนสงฺขาโต อสฺสาโท อาคโต, โส อยํ อนุคิชฺฌนสงฺขาโต วิสยิอสฺสาโท เทสนาหารสฺส วิสโยติฯ

คาถายํ เขตฺตนฺติ ขิปียนฺติ พีชานิ เอตฺถ ฐาเนติ เขตฺตํฯ ขิปนฺตานํ ชนานํ ขิปนกิริยา ขิป-ธาตุยา มุขฺยตฺโถ, ขิปนกิริยาชนโก จิตฺตุปฺปาโท ผลูปจารตฺโถ, ตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภูตสฺส เกทารสฺส วิรุฬฺหาปนสตฺติ ผลูปจารตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สา วิรุฬฺหาปนสตฺติเยว ปรามสียติ, ตสฺสา สตฺติยา ปติฏฺฐํ เกทารสงฺขาตํ ฐานํ ต-ปจฺจยตฺโถฯ เอส นโย ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ จ วจนตฺเถสุ ยถารหํ นีหริตฺวา คเหตพฺโพฯ วปนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุฯ อปรณฺณาทีนํ ปติฏฺฐหนํ วป-ธาตุยา มุขฺยตฺโถ, ฐานสฺส ปติฏฺฐาปนสตฺติ ผลูปจารตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สา ปติฏฺฐาปนสตฺติ ปรามสียติฯ ตสฺสา สตฺติยา ปติฏฺฐฏฺฐานํ ต-ปจฺจยตฺโถฯ เขตฺตํ ปน ปุพฺพณฺณวิรูหนฏฺฐานํ, วตฺถุ อปรณฺณวิรูหนฏฺฐานํฯ

หิโนติ ปวตฺตติ ปีติโสมนสฺสนฺติ หิ, กิํ ตํ? ปีติโสมนสฺสํ, ราติ ปวตฺเตติ ชาตรูปนฺติ รํ, กิํ ตํ? ชาตรูปํ, หิํ รนฺติ หิรํ, ทุติยาตปฺปุริสสมาโสฯ ญาเปติ โตเสตีติ ญํ, กิํ ตํ? ชาตรูปํฯ หิรํ หุตฺวา ญํ หิรญฺญํ, ปวตฺตมานํ ปีติโสมนสฺสํ ปวตฺเตตฺวา ชเน วิเสเสน โตเสตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ วา-สทฺโท วุตฺตาวุตฺตตฺถสมุจฺจยตฺโถฯ คจฺฉนฺติ วิเสเสนาติ คาโว, รตฺตินฺทิวํ อสนฺติ ภกฺขนฺติ วิเสเสนาติ อสฺสา, คาโว จ อสฺสา จ ควาสฺสํฯ ทาตพฺพํ ปฐมํ เทนฺตีติ ทา, อสนฺติ ภกฺขนฺตีติ อสา, ทตฺวา อสา ทาสา , สามิกานํ ทาตพฺพํ ปฐมํ ทตฺวา ปจฺฉา อสนฺติ ภกฺขนฺตีติ อตฺโถฯ สามิเกหิ วา ทินฺนํ อสนฺติ ภกฺขนฺตีติ ทาสา, ทุกฺเขน กสิเรน อสนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วา ทาสา,ฯ มาตาปิตูนํ หทยํ ปุเรนฺตีติ ปุริสา, ปุรํ หิตํ วา อิสนฺติ คเวสนฺตีติ ปุริสาฯ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติภาวํ ปุเรติ กมฺมนฺติ ปุรํ, กิํ ตํ? พลวกมฺมํ, ปุรํ อิสนฺติ สีเลนาติ วา ปุริสาฯ ปุริสา เอว หิ สมฺมาสมฺพุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติภาวํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘ปุริ อุจฺจฏฺฐาเน เสนฺตีติ วา ปุริสา

ปุริสา หิ มาตูนํ ปิตุฏฺฐาเน ฐิตา’’ติ อิเม วจนตฺถา วุตฺตปฺปการา ยุตฺตาเยว อตฺถสมฺภวโตฯ ทาสา จ ปุริสา จ ทาสโปริสํ, มชฺเฌ วุทฺธิฯ เอตฺถ จ ทาสคฺคหเณน ทาสีปิ คหิตาฯ ทาสา ทุกฺกฏชนา, ปุริสา สุขิตชนาติ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ฐนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถ มาตุคาเม ปุตฺตธีตาติ ถิโยฯ นรสทฺทสฺส วิคฺคหตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ

เอกเทโส โทมนสฺสสงฺขาโต อาทีนโว อิธ ปาฬิคาถายํ อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘ทุกฺขสงฺขาโต อาทีนโว กตฺถ ปาฬิยํ อาคโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? อพลา นํ พลียนฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? อพลา นํ พลียนฺตี’’ติอาทิ กสฺมา เอวํ อารทฺธํ, นนุ ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? ตสฺส เจ กามยานสฺสา’’ติอาทินา อาทีนโว วิภตฺโตติ? สจฺจํ, อาทีนโว ปน พหุวิโธ ทุกฺขโทมนสฺสาทิวเสน, ตสฺมิํ พหุวิเธ อาทีนเว เอกเทโส โทมนสฺสสงฺขาโต อาทีนโว ปุพฺเพ วิภตฺโต, อิทานิ ทุกฺขสงฺขาตํ อาทีนวํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? อพลา นํ พลียนฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเฐสุ ทุกฺขโทมนสฺสาทีสุ อาทีนเวสุ กตโม อาทีนโว ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทก’’นฺติฯ (สุ. นิ. 776; มหานิ. 5) –

อิธ ปาฬิคาถายํ โย ทุกฺขสงฺขาโต เอกเทโส อาทีนโว อาคโต, โส อยํ ทุกฺขสงฺขาโต เอกเทโส อาทีนโว เทสนาหารสฺส วิสโยติฯ

คาถายํ นตฺถิ พลํ เอเตสํ กิเลสานนฺติ อพลาฯ กสฺมา กิเลสา อพลา โหนฺตีติ? กุสเลหิ ปหาตพฺพตฺตาฯ นรนฺติ เขตฺตาทิกาเม อนุคิชฺฌนฺตํ นรํ, สทฺธาพลาทิวิรหโต วา อพลํ ตํ นรํ พลียนฺติ อภิภวนฺติฯ กิญฺจาปิ กิเลสา กุสเลหิ ปหาตพฺพตฺตา อพลา โหนฺติ, ตถาปิ กามมนุคิชฺฌนฺตํ สทฺธาพลาทิวิรหิตํ อภิภวิตุํ สมตฺถา ภวนฺติฯ

มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยาติ กามคิทฺธํ กาเม ปริเยสนฺตํ, กามํ รกฺขนฺตญฺจ เอนํ นรํ ปริ สมนฺตโต ปริปีเฬตฺวา อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, สีหพฺยคฺฆาทโย เจว กายทุจฺจริตาทโย จ มทฺทนฺติฯ ตโต เตหิ ปริสฺสเยหิ อภิภูตํ นํ นรํ ชาติอาทิทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติฯ กิมิว อนฺเวติ? อุทกํ ภินฺนนาวํ อนฺเวติ อิว, เอวํ อนฺเวตีติ อตฺโถฯ

เอกเทสํ มคฺคสงฺขาตํ นิสฺสรณํ อิธ ปาฬิคาถายํ อาคตนฺติ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหติ จ วิญฺญาตํ, ‘‘นิพฺพานสงฺขาตํ เอกเทสํ นิสฺสรณํ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต’’ติอาทิ กสฺมา เอวํ อารทฺธํ, นนุ ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? โย กาเม ปริวชฺเชตี’’ติอาทินา นิสฺสรณํ วิภตฺตนฺติ? สจฺจํ, นิสฺสรณํ ปน ทุวิธํ มคฺคนิพฺพานวเสน, ตตฺถ ทุวิเธ นิสฺสรเณ มคฺคสงฺขาตํ นิสฺสรณํ ปุพฺเพ วิภตฺตํ, อิทานิ นิพฺพานสงฺขาตํ นิสฺสรณํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเฐสุ มคฺคนิพฺพาเนสุ นิสฺสรเณสุ เอกเทสํ นิพฺพานสงฺขาตํ นิสฺสรณํ ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;

เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติฯ –

อิธ ปาฬิคาถายํ ยํ นิพฺพานสงฺขาตํ นิสฺสรณํ อาคตํ, อิทํ นิสฺสรณํ เทสนาหารสฺส วิสยนฺติฯ

คาถายํ ตสฺมาติ ยสฺมา กามคิทฺธํ นรํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, ตสฺมา ชนฺตุ สทา สพฺพกาเล ปุพฺพรตฺตาปรรตฺเต ชาคริยานุโยเคน สโต สติสมฺปนฺโน หุตฺวา กามานิ กิเลสกาเม วิกฺขมฺภนวเสน วา สมุจฺเฉทวเสน วา ปริวชฺชเย ปริชเหยฺยฯ เต กาเม อริยมคฺเคน ปหาย จตุพฺพิธํ โอฆํ ตเรยฺย ตริตุํ สกฺกุเณยฺยฯ

โก ตรติ อิว ตเรยฺย? นาวาสามิโก นาวํ ยํ ปวิสนฺตํ อุทกํ สิตฺวา พหิ สิญฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรน ตริตฺวา ปารคู ปารํ คจฺฉติ อิว, เอวํ อตฺตนิ ปวตฺตํ กิเลสูทกํ สิญฺจิตฺวา อริยมคฺเคน นีหริตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพาเนน ปารํ นิพฺพานํ สนฺติํ คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถฯ อิทํ นิพฺพานํ กสฺมา นิสฺสรณํ โหติ? สพฺพสงฺขตนิสฺสรณโต นิสฺสรณํ นามฯ

อิทํ นิสฺสรณํ อิธ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ วิญฺญาตํ, ‘‘กตมํ ผลํ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ ผลํ? ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเฐสุ รกฺขนนิปฺผาทนมจฺจุตรณาทีสุ ผเลสุ กตมํ ผลํ ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ (สุ. นิ. 102, 103) –

อิธ ปาฬิคาถายํ ยํ อนตฺเถหิ ธมฺมสฺส รกฺขนผลํ อาคตํ, รกฺขาวหนสฺส อพฺภุทยสฺส ยญฺจ นิปฺผาทนํ ผลํ อาคตํ, อิทํ รกฺขนนิปฺผาทนํ ผลํ เทสนาหารสฺส วิสยนฺติฯ

คาถายํ ธมฺโมติ เยน ปุคฺคเลน โย ทานาทิปฺปเภโท ปุญฺญธมฺโม นิพฺพตฺติโต, โส ธมฺโมฯ ธมฺมจาริํ ธมฺมนิพฺพตฺตกํ ตํ ปุคฺคลํ อนตฺเถหิ รกฺขติฯ กิมิว? วสฺสกาเล เทเว วสฺสนฺเต สติ มหนฺตํ กุสเลน ธาเรตพฺพํ ฉตฺตํ ธาเรนฺตํ กุสลํ ตํ ชนํ วสฺสเตมนโต รกฺขติ ยถา, เอวํ รกฺขิตพฺโพ ธมฺโมปิ อตฺตสมฺมาปณิธาเนน อปฺปมตฺโต หุตฺวา สุฏฺฐุ ธมฺมํ รกฺขนฺตํเยว รกฺขติ, ตาทิโส ธมฺมจารีเยว ทุคฺคติํ น คจฺฉติฯ เอโส อานิสํโส สุจิณฺเณ สุจิณฺณสฺส ธมฺเม ธมฺมสฺส อานิสํโสติ อตฺโถฯ

เอกเทสํ ผลํ อิธ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตโม อุปาโย กตฺถ ปาฬิยํ อาคโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อุปาโย? สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเฐสุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมนิพฺพิทาทีสุ อุปาเยสุ กตโม อุปาโย ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ‘อนิจฺจา’ติ…เป.…;

สพฺเพ ธมฺมา ‘อนตฺตา’ติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติฯ (ธ. ป. 277-279) –

อิธ ปาฬิคาถาสุ โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมนิพฺพิทาญาณสงฺขาโต วิสุทฺธิยา อธิคมเหตุภาวโต มคฺโค อาคโต, อยํ อุปาโย เทสนาหารสฺส วิสโยติฯ

คาถาสุ สพฺเพ นิรวเสสา กมฺมจิตฺโตตุอาหาเรหิ สงฺขริตา สงฺขตสงฺขารา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา อิติ ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ, อถ อนิจฺเจ ทุกฺขสภาเว นิพฺพินฺทติ, เอโส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม นิพฺพินฺทนญาณสงฺขาโต ธมฺโม วิสุทฺธิยา มคฺโคติฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทีสุ สงฺขารานํ สงฺขตธมฺมภาโว ปจฺจยาการวิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทส) วุตฺโตว, ตํ วิภงฺคฏฺฐกถํ อโนโลเกตฺวา เอกจฺเจ อาจริยา ‘‘วิปสฺสนาญาณารมฺมณตฺตา เตภูมกธมฺมาเยวา’’ติ วทนฺติ, เอวํ สติ มคฺคผลธมฺมานํ นิจฺจาทิภาโว ภเวยฺย, ตสฺมา วิภงฺคฏฺฐกถานุรูโปว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ทุกฺขาติ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภาเวน ทุกฺขาฯ อนตฺตาติ นิจฺจสารสุขสารอตฺตสารรหิตตฺตา อสารกฏฺเฐน อนตฺตา, อวสวตฺตนฏฺเฐน วา อนตฺตาฯ

เอกเทโส อุปาโย อิธ ปาฬิธมฺเม อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตมา อาณตฺติ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา อาณตฺติ? จกฺขุมา วิสมานีวา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺฐาสุ ปาปทุจฺจริตปริวชฺชนาณตฺติกลฺยาณสุจริตจรณาณตฺติอาทีสุ กตมาณตฺติ ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตาติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘จกฺขุมา วิสมานีว, วิชฺชมาเน ปรกฺกเม;

ปณฺฑิโต ชีวโลกสฺมิํ, ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติฯ (อุทา. 43) –

อิธ ปาฬิธมฺเม ยา ปาปทุจฺจริตปริวชฺชนาณตฺติ อาคตา, อยํ ปาปทุจฺจริตปริวชฺชนาณตฺติ เทสนาหารสฺส วิสยาติฯ

คาถายํ จกฺขุมา ปุริโส วิชฺชมาเน ปรกฺกเม อาวหิตํ สรีรํ อาวหนฺโตว หุตฺวา วิสมานิ ภูมิปฺปเทสานิ วา วิสเม หตฺถิอาทโย วา ปริวชฺเชติ อิว, เอวํ ชีวโลกสฺมิํ ปณฺฑิโต ปาปานิ ลามกานิ ทุจฺจริตานิ ปริวชฺเชติฯ อาณตฺติ นาม อาณารหสฺส ธมฺมราชสฺส ภควโต อาณา, สา พหุวิธา, ตสฺมา ‘‘กเรยฺย กลฺยาณ’’นฺติอาทิคาถายํ สุจริตจรณา อาณตฺติฯ

‘‘อุเปถ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมํ สงฺฆญฺจ ตาทินํ;

สมาทิยถ สีลานิ, ตํ โว อตฺถาย เหหิตี’’ติฯ (เถรีคา. 249-250, 289-290) –

อาทีสุ คาถาสุ สรณคมนาณตฺติสีลสมาทานาณตฺติอาทิ อาคตาติฯ

‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติอาทิ กสฺมา เอวํ อารทฺธํ, นนุ ‘‘ตตฺถ กตมํ ผลํ? ธมฺโม หเว’’ติอาทินา, ‘‘ตตฺถ กตโม อุปาโย? สพฺเพ สงฺขารา’’ติอาทินา, ‘‘ตตฺถ กตมา อาณตฺติ? จกฺขุมา’’ติอาทินา จ ผลูปายาณตฺติโย วิภตฺตาติ? สจฺจํ, วิสุํ วิสุํ ปน สุตฺเตสุ อาคตา ผลูปายาณตฺติโย วิภตฺตา, อิทานิ เอกโต อาคตา ผลูปายาณตฺติโย วิภชิตุํ ‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สพฺพมฺปิ สงฺขารโลกํ อตฺตโต สุญฺโญติ อวสวตฺติตาสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉภาวสมนุปสฺสนวเสน วา ปสฺสาติ อิทํ ภควโต วจนํ วิธานภาวโต อาณตฺติ นามฯ นิจฺจสารสุขสารอตฺตสาราทิรหิตตฺตา ‘‘โมฆราชา’’ติ อาลปติ, สทฺธาสีลสุตจาคาทิรหิตตฺตา วา โมโฆ

‘‘สทา สโต’’ติ ปุคฺคลวเสน วุตฺตาย สติยา สุญฺญตาทสฺสนสฺส สมฺปชานเหตุภาวโต สติเยว อุปาโย, น สติมาติ เอตฺถ สตีติ อธิปฺปาโยฯ

อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจาติ เอตฺถ อตฺตานุทิฏฺฐิ นาม ‘‘รูปํ อตฺตา, รูปวา อตฺตา, รูปสฺมิํ อตฺตา, อตฺตนิ รูป’’นฺติอาทิปฺปการา วีสติวตฺถุกา ทิฏฺฐิฯ มคฺเคน อูหจฺจ สมุจฺฉินฺทิตฺวา เอวํ วุตฺตวิธินา มจฺจุตโร มจฺจุโน วิสยาติกฺกนฺโต สิยา ภเวยฺยฯ เอตฺถ ยํ มจฺจุวิสยํ ตรณํ อติกฺกมนํ, ตสฺส อติกฺกมนสฺส ยญฺจ ปุพฺพภาคปฏิปทาสมฺปชฺชนํ, อิทํ ภควโต เทสนาย ผลํ เทสนาหารสฺส วิสยนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺเพ วิสุํ วิสุํ ผลูปายาณตฺติโย วิภตฺตาปิ –

‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’ติฯ (สุ. นิ. 1125; มหานิ. 186; จูฬนิ. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา 144, โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 88) –

เอกคาถายํ ปุน เอกโต วิภชนโต ผลาทีสุ เอกโต ทสฺสิเตสุ สพฺพตฺถ สุตฺเตสุ วา สพฺพตฺถ คาถาสุ วา ผลาทโย ทสฺเสตพฺพา อสฺสาทาทโย วิย กตฺถจิ นิทฺธาเรตฺวาติ วิเสโส วิชานิตพฺโพฯ เตนาห อฏฺฐกถาจริโย ‘‘ยถา ปน…เป.… เอกโต อุทาหรณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5)ฯ

[6] เทสนาหารสฺส วิสยภูตา อสฺสาทาทโย ‘‘อิธ ปาฬิธมฺเม อยํ อสฺสาโท อาคโต, อิธ ปาฬิธมฺเม อยํ อาทีนโว อาคโต’’ติอาทินา วิเสสโต นิทสฺสนวเสน สรูปโต อาจริเยน วิภตฺตา, เต อสฺสาทาทโย ติณฺณํ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ ปุคฺคลานํ สามญฺญโต ภควา กิํ นุ โข เทเสติ, อุทาหุ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ยถาลาภํ กิํ นุ เทเสตีติ อนุโยคสฺส สมฺภวโต อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ เทเสติ, อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ เทเสตีติ ปุคฺคลเภเทน อสฺสาทาทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อสฺสาทาทีสุฯ นิสฺสรณํ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส ภควา เทเสติ, อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อิเม ทฺเว วิปญฺจิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส ภควา เทเสติ, อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อิเม ตโย เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส ภควา เทเสตีติ โยชนตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ อสฺสาทาทโย อุทาหรณวเสน สรูปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปุคฺคลวิภาเคน เทสนาวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ ภควา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺสาติ อุคฺฆฏียเต ปฏิวิชฺฌียเต, ฐปียเต วา สปฺปเภโท วิตฺถาโร อตฺโถติ อุคฺฆฏิโต, ชานาตีติ ญู, อุคฺฆฏิตํ อตฺถํ ญู อุคฺฆฏิตญฺญู, อุทฺเทสมตฺเตเนว สปฺปเภทํ สวิตฺถารํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อตฺถํ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ โย ปุคฺคโล อุทฺเทเสเนว อุทฺทิฏฺฐมตฺเตเนว อตฺถํ ญตฺวา อตฺถสิทฺธิปฺปตฺโต โหติ, โส อุคฺฆฏิตญฺญู นามฯ

วิปญฺจียเต วิตฺถรียเต อตฺโถติ วิปญฺจิโต, ตํ ชานาตีติ วิปญฺจิตญฺญูฯ โย ปุคฺคโล นิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺฐมตฺตเมว อตฺถํ ญตฺวา อตฺถสิทฺธิปฺปตฺโต, โส วิปญฺจิตญฺญู นามฯ

ปฏินิทฺเทเสน อตฺโถ เนตพฺโพ ปาเปตพฺโพติ เนยฺโยฯ โย ปุคฺคโล ปฏินิทฺเทเสน วา ปฏิโลเมน วา วิภตฺตํ เอว อตฺถํ ญตฺวา อตฺถสิทฺธิปฺปตฺโต, โส เนยฺโย นามฯ นิสฺสรณเทสนาเยว อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปฏิเวธาภิสมโย สิทฺโธ โหติ, อาทีนวเทสนาย เจว นิสฺสรณเทสนาย จ วิปญฺจิตญฺญุสฺส ปฏิเวธาภิสมโย สิทฺโธ โหติ, อสฺสาทเทสนาย จ อาทีนวเทสนาย จ นิสฺสรณเทสนาย จ เนยฺยสฺส ปฏิเวธาภิสมโย สิทฺโธ โหตีติ อธิปฺปาโย อิธ คเหตพฺโพฯ

ปทปรโม ปเนตฺถ ปฏิเวธาภิสมยภชนาภาวโต น คหิโตฯ ตสฺมิญฺจ อคฺคหิเต อสฺสาโท, อาทีนโว, นิสฺสรณํ, อสฺสาทาทีนวา, อสฺสาทนิสฺสรณานิ, อาทีนวนิสฺสรณานิ, อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ จาติ สตฺตสุ ปฏฺฐานนเยสุ ตติยฉฏฺฐสตฺตมาว คหิตา, อวเสสา จตฺตาโร นยา น คหิตาฯ เวเนยฺยวินยนาภาวโต หิ คหณาคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เวเนยฺยวินยญฺจ เวเนยฺยานํ สนฺตาเน อริยมคฺคสฺสุปฺปาทนํ, น สาสนวินยนมตฺตํ, อริยมคฺคุปฺปาทนญฺจ ยถาวุตฺเตหิ เอว ตีหิ ปทฏฺฐานนเยหิ สิชฺฌตีติ อิตเร นยา อิธ น วุตฺตาฯ

ยสฺมา ปน เปฏเก (เปฏโก. 23) –

‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ?

‘ยานิ กโรติ ปุริโส, ตานิ ปสฺสติ อตฺตนิ;

กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปก’นฺติฯ

‘‘ตตฺถ ยํ กลฺยาณการี กลฺยาณํ ปจฺจนุโภติ, อยํ อสฺสาโทฯ ยํ ปาปการี ปาปํ ปจฺจนุโภติ, อยํ อาทีนโวฯ

‘‘อฏฺฐิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมาฯ กตเม อฏฺฐ? ‘ลาโภ’ติอาทิ (อ. นิ. 8.6)ฯ ตตฺถ ลาโภ ยโส สุขํ ปสํสา, อยํ อสฺสาโทฯ อลาโภ อยโส ทุกฺขํ นินฺทา, อยํ อาทีนโวฯ

‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจ?

‘สุโข วิปาโก ปุญฺญานํ, อธิปฺปาโย จ อิชฺฌติ;

ขิปฺปญฺจ ปรมํ สนฺติํ, นิพฺพานมธิคจฺฉตี’ติฯ –

อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจฯ

‘‘ทฺวตฺติํสิมานิ, ภิกฺขเว, มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ…เป.… วิวฏจฺฉโทติ สพฺพํ ลกฺขณสุตฺตํ (ที. นิ. 3.199) อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจฯ

‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ?

‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;

ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุขํฯ

‘นิกฺขิปิตฺวา ครุํ ภารํ, อญฺญํ ภารํ อนาทิย;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’ติฯ (สํ. นิ. 3.22) –

อยํ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจฯ

‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ?

‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;

ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสยฺโย’ติฯ (ม. นิ. 2.307; เถรคา. 787; เปฏโก. 23) –

อยํ อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เตปิ นยา อิธ นิทฺธาเรตฺวา เวทิตพฺพาฯ ผลาทีสุปิ อยํ นโย ลพฺภติเยวฯ

ยสฺมา เปฏเก (สํ. นิ. 1.23, 192; เปฏโก. 22; มิ. ป. 2.1.9) – ‘‘ตตฺถ กตมํ ผลญฺจ อุปาโย จ? ‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปฺปญฺโญ’ติ คาถา, อิทํ ผลญฺจ อุปาโย จฯ

‘‘ตตฺถ กตมํ ผลญฺจ อาณตฺติ จ?

‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห’ติฯ (อุทา. 44) –

อิทํ ผลญฺจ อาณตฺติ จฯ

‘‘ตตฺถ กตโม อุปาโย จ อาณตฺติ จ?

‘กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ ฐเปตฺวา;

โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธน, ชิตญฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา’ติฯ (ธ. ป. 40) –

อยํ อุปาโย จ อาณตฺติ จา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เอวํ ผลาทีนํ ทุกฺขวเสนาปิ อุทาหรณํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ เทเสติ, อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ เทเสตี’’ติ เยหิ ปุคฺคเลหิ อสฺสาทาทโย ยถารหํ อาจริเยน วิภตฺตา, เต ปุคฺคลา ยาหิ ปฏิปทาหิ ภินฺนา, ตา ปฏิปทา กิตฺติกา ภวนฺติ, ตาหิ ภินฺนา ปุคฺคลา จ กิตฺติกาติ วิจารณาย สมฺภวโต ตา ปฏิปทา, เต จ ปุคฺคลา เอตฺตกาติ คณนโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีสุ ปุคฺคเลสุฯ เย ปุคฺคลา ยาหิ ปฏิปทาหิ ภินฺนา, ตา ปฏิปทา จตสฺโส ภวนฺติ, เต จ ปุคฺคลา จตฺตาโรติ โยชนา กาตพฺพาฯ กตมา จตสฺโส? ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จาติ จตสฺโสฯ กตเม จตฺตาโร? ตณฺหาจริโต มนฺโท ปุคฺคโล, ตณฺหาจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล, ทิฏฺฐิจริโต มนฺโท ปุคฺคโล, ทิฏฺฐิจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล จาติ จตฺตาโรฯ

ปฏิปทาภิญฺญาหิ กโต วิภาโคปิ ปฏิปทาหิ กโต วิภาโค นาม โหติ อวินาภาวโตติ มนสิ กตฺวา ‘‘จตสฺโส ปฏิปทาภิญฺญา’’ติ อวตฺวา ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ วุตฺตาฯ ตา ปเนตา สมถวเสนาปิ ภินฺนา, วิปสฺสนาวเสนาปิ ภินฺนาฯ กถํ สมถวเสน? ปถวีกสิณาทีสุ สพฺพปฐมํ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา ปวตฺตมนสิการโต ปฏฺฐาย ยาว ฌานสฺส อุปจารํ อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา ปญฺญา สมถภาวนา ‘‘ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ

อุปจารโต ปน ปฏฺฐาย ยาว อปฺปนา, ตาว ปวตฺตา ปญฺญา ‘‘อภิญฺญา’’ติ วุจฺจติ เหฏฺฐิมปญฺญาโต อธิคตปญฺญาภาวโตฯ

สา จ ปฏิปทา กสฺสจิ ทุกฺขา กิจฺฉา โหติ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคฺคหณตาย, กสฺสจิ ตทภาวโต สุขา อกิจฺฉา โหติ, อภิญฺญาปิ กสฺสจิ ทนฺธา อสีฆปฺปวตฺติ โหติ อวิสทญาณตาย, กสฺสจิ ขิปฺปา สีฆปฺปวตฺติ โหติ วิสทญาณตายาติฯ

กถํ วิปสฺสนาวเสน? โย รูปารูปมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสนฺโต จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ, อรูปํ ปริคฺคณฺหาติ, รูปารูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคหเอตอุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทุกฺขาปฏิปทา นาม โหติฯ ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส วิปสฺสนาปริวาเส มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ ตพฺพิปริยาเยน อิตรา ทฺเว โหนฺติฯ วิปสฺสนาวเสน ปน ภินฺนาเยว ปฏิปทาภิญฺญาโย อิธ ทฏฺฐพฺพา อภิสมยาธิการตฺตา, อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน เทสนาวิภาโค ทสฺสิโต, เต ปุคฺคเล ปฏิปทาวิภาเคน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘จตสฺโส ปฏิปทา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 6) วุตฺตํฯ โยชนานโย วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺโพฯ

จตูหิ ปฏิปทาภิญฺญาหิ จตฺตาโร ปุคฺคลา สพฺเพว อนิยมโต วฏฺฏทุกฺขโต กิํ นุ โข นิยฺยนฺติ, อุทาหุ ‘‘อิมาย ปฏิปทาภิญฺญาย อยํ ปุคฺคโล นิยฺยาติ, อิมาย ปฏิปทาภิญฺญาย อยํ ปุคฺคโล นิยฺยาตี’’ติ นิยมโต จ นิยฺยาตีติ วิจารณาย สมฺภวโต ‘‘อยํ ปุคฺคโล อิเมหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา อิมาย ปฏิปทาภิญฺญาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาจริโต มนฺโท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ตณฺหาจริโต มนฺโท ปุคฺคโล สติปฏฺฐาเนหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา สตินฺทฺริเยน สตินฺทฺริยาธิเกน อริยมคฺเคน ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาติ, ตณฺหาจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล ฌาเนหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา สมาธินฺทฺริเยน สมาธินฺทฺริยาธิเกน อริยมคฺเคน ทุกฺขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาติ , ทิฏฺฐิจริโต มนฺโท ปุคฺคโล สมฺมปฺปธาเนหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา วีริยินฺทฺริเยน วีริยินฺทฺริยาธิเกน อริยมคฺเคน สุขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาติ, ทิฏฺฐิจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล สจฺเจหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา ปญฺญินฺทฺริเยน ปญฺญินฺทฺริยาธิเกน อริยมคฺเคน สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ยถาวุตฺตปฏิปทาวิภาเคเนว จตฺตาโร ปฏิปนฺนกปุคฺคลา, ตํ ปน ปฏิปทาวิภาคํ สทฺธิํ เหตุปายผเลหิ ทสฺเสตุํ ‘ตณฺหาจริโต’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 6) –

วุตฺตํฯ ตตฺถ ตณฺหาจริโตติ ตณฺหาย นิพฺพตฺติตํ จริตํ เอตสฺส ปุคฺคลสฺสาติ ตณฺหาจริโตฯ มนฺโทติ มนฺทิยาย อวิชฺชาย สมนฺนาคโตติ มนฺโท, โมหาธิกปุคฺคโลฯ อุทตฺโตติ อุทอตฺโต, อุฬารปญฺโญติ อตฺโถฯ อุฬารํ ผลํ เทตีติ อุโท, โก โส? ปวิจโย, อตฺตนิ นิพฺพตฺโตติ อตฺโต, อุโท อตฺโต ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อุทตฺโตติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ

ปฐมาย ปฏิปทาย เหตุ นาม ตณฺหาจริตตา, มนฺทปญฺญตา จ, อุปาโย สตินฺทฺริยํ, สพฺพาสมฺปิ ผลํ นิยฺยานเมวฯ ทุติยาย ปฏิปทาย เหตุ นาม ตณฺหาจริตตา, อุทตฺตปญฺญตา จ, อุปาโย วีริยินฺทฺริยํฯ ตติยาย ปฏิปทาย เหตุ นาม ทิฏฺฐิจริตตา, มนฺทปญฺญตา จ, อุปาโย สมาธินฺทฺริยํฯ จตุตฺถิยา ปฏิปทาย เหตุ นาม ทิฏฺฐิจริตตา, อุทตฺตปญฺญตา จ, อุปาโย ปญฺญินฺทฺริยนฺติ เหตุปายผลานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ

เอตฺถ จ ทิฏฺฐิจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู นาม, ทิฏฺฐิจริโต มนฺโท เจว ตณฺหาจริโต อุทตฺโต จ วิปญฺจิตญฺญู นาม, ตณฺหาจริโต มนฺโท ปุคฺคโล เนยฺโย นาม, ตสฺมา ‘‘ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ เทสยตี’’ติอาทินา นเยน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิเวเนยฺยตฺตยสฺส เภททสฺสเนน นิสฺสรณํ เทสยติ, ‘‘อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยติ, อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยตี’’ติ เทสนาวิภาโค ทสฺสิโตฯ

‘‘ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทินา ปฏิปทาเภททสฺสเนน ‘‘ตณฺหาจริโต มนฺโท ปุคฺคโล, ตณฺหาจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล, ทิฏฺฐิจริโต มนฺโท ปุคฺคโล, ทิฏฺฐิจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล’’ติ จตุธา ภินฺนํ ตณฺหาจริตมนฺทาทิกํ ปุคฺคลจตุกฺกํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ จตูหิ ปฏิปทาภิญฺญาหิ จตุธา ภินฺนํ ตณฺหาจริตมนฺทจตุกฺกํ อตฺถนยโยชนาย ทุติยาย วิสยํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุโภ ตณฺหาจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตณฺหาย สมาธิปฏิปกฺขตฺตา ตณฺหาจริตา มนฺทอุทตฺตา อุโภ ปุคฺคลา สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนาย อุปนิสฺสยํ ลภิตฺวา ราควิราคาย มคฺคปญฺญาย นิยฺยนฺติ เจโตวิมุตฺติยา เสกฺขผลภาวายฯ สมฺมาทิฏฺฐิสหิเตเนว สมฺมาสมาธินา นิยฺยานํ ภวติ, น สมฺมาสมาธินา เอว, ตสฺมา ทิฏฺฐิจริตา มนฺทอุทตฺตา อุโภ ปุคฺคลา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคเมน สมเถน อวิชฺชาวิราคาย มคฺคปญฺญาย นิยฺยนฺติ ปญฺญาวิมุตฺติยา อเสกฺขผลภาวายาติ จตฺตาโรปิ ปุคฺคลา ทุวิธาเยว ภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ราควิราคายาติ รญฺชตีติ ราโค, โส วิรชฺชติ เอตายาติ วิราคา, ราคสฺส วิราคา ราควิราคา, ตาย ราควิราคายฯ เจโตติ จิตฺตปฺปเภเทน จ สมาธิ วุจฺจติ ยถา ‘‘จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23, 192; มิ. ป. 2.1.9.)ฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, เจตสา จิตฺเตน สมาธินา วิมุจฺจตีติ เจโตวิมุตฺติ, เจโต เอว วา วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ, อนาคามิผลสมาธิฯ อนาคามิปุคฺคโล หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิตาย เจโตวิมุตฺติยา นิยฺยาติฯ อวิชฺชาวิราคายาติ อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทิํ วินฺทตีติ อวิชฺชา, วินฺทิยํ วา กายสุจริตาทิํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา นิรุตฺตินเยนฯ วิรชฺชติ เอตายาติ วิราคา, อวิชฺชาย วิราคา อวิชฺชาวิราคา, ตาย อวิชฺชาวิราคายฯ ปกาเรหิ ชานาตีติ ปญฺญา, วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, ปญฺญาย วิมุจฺจตีติ ปญฺญาวิมุตฺติ, ปญฺญา เอว วา วิมุตฺติ ปญฺญาวิมุตฺติ, อรหตฺตผลปญฺญา, ตาย ปญฺญาวิมุตฺติยาฯ

‘‘เตสุ กตเม ปุคฺคลา เกน อตฺถนเยน หาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพโต ‘‘ตตฺถ เย สมถปุพฺพงฺคมาหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ‘‘อุโภ ตณฺหาจริตา’’ติอาทินา วิภตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ เย อุโภ ตณฺหาจริตา มนฺทอุทตฺตา ปุคฺคลา สมถ…เป.… นิยฺยนฺติ, เต อุโภ ตณฺหาจริตา มนฺทอุทตฺตา ปุคฺคลา นนฺทิยาวฏฺเฏน นเยน หาตพฺพา คเมตพฺพา เนตพฺพาฯ เย อุโภ ทิฏฺฐิจริตา มนฺทอุทตฺตา ปุคฺคลา วิปสฺสนา…เป.… สมเถน นิยฺยนฺติ, เต อุโภ ทิฏฺฐิจริตา มนฺทอุทตฺตา ปุคฺคลา สีหวิกฺกีฬิเตน นเยน หาตพฺพา คเมตพฺพา เนตพฺพาติ อตฺโถฯ

[7] ‘‘ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทินา เทสนาหาเรน ทุกฺขาปฏิปทาเภเทน ตณฺหาจริตมนฺทาทิเภโท ปุคฺคโล วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘ตสฺส วิภตฺตานนฺตรํ สฺวายํ เทสนาหาโร กตฺถ สํวณฺเณตพฺเพ ธมฺเม เกนจิ อากาเรน สมฺภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ‘‘สฺวายํ หาโร กตฺถ สมฺภวตี’’ติอาทิมาหฯ นวมกฺขณสมฺปนฺนสฺส สตฺถา ยํ ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺมิํ สํวณฺเณตพฺเพ ธมฺเม ยา วีมํสาทิกา สุตมยาทิกา ติสฺโส ปญฺญา วิภตฺตา, ตาหิ ปญฺญาหิ เย อุคฺฆฏิตญฺญุอาทโย ตโย ปุคฺคลา วิภตฺตา, อิติ วิภตฺตากาเรน อยํ เทสนาหาโร สตฺถารา เทเสตพฺเพ ธมฺเม สมฺภวตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ สฺวายํ หาโรติ เทสนาหาเรน ปฏิปทาวิภาเคน เวเนยฺยปุคฺคลวิภาโค ทสฺสิโต, โส อยํ เทสนาหาโรฯ กตฺถ สมฺภวตีติ กตฺถ สํวณฺเณตพฺเพ ธมฺเม สํวณฺณนาภาเวน สมฺภวตีติฯ ยสฺสาติ โย โส เวเนยฺโย ปจฺจนฺตชาทีหิ อฏฺฐหิ อกฺขเณหิ วิมุตฺโต, สวนธารณาทีหิ จ สมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคโต, ตสฺส เวเนยฺยสฺสฯ สตฺถาติ สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถาฯ ธมฺมนฺติ เทสิตํ สํวณฺเณตพฺพํ ธมฺมํฯ เทสยตีติ สงฺเขปนยวิตฺถารนเยหิ ภาสติฯ อญฺญตโรติ ภควโต สาวเกสุ เอวํ ธมฺมํ เทเสตุํ สมตฺโถ สาวโกฯ ครุฏฺฐานิโยติ คารวสฺส ฐานภูเตหิ สีลสุตจาคาทิคุณวิเสเสหิ ยุตฺโต มานิโต สทฺทหิตพฺพวจโนฯ สพฺรหฺมจารีติ สมํ, สห วา พฺรหฺมํ สตฺถุสาสนํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ สพฺรหฺมจารีฯ สทฺธํ ลภติ ‘‘โย สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, โส สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ โหตี’’ติ สตฺถริ, ‘‘สฺวากฺขาโต วตายํ ธมฺโม สาตฺโถ สพฺยญฺชโน เอกนฺตปริปุณฺโณ เอกนฺตปริสุทฺโธ อตฺถาวโห หิตาวโห สุขาวโห ฌานมคฺคผลนิพฺพตฺตโก, อมฺเหหิ จ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ เทสิเต ธมฺเม จ อจลสทฺธํ ลภติ, สทฺทหนํ อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทติฯ

ตถา ‘‘โย สาวโก ธมฺมํ เทเสติ, โส สาวโก สงฺเขปโต วา วิตฺถารโต วา ธมฺมํ เทเสตุํ สมตฺโถ วต ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี มานิโต สทฺทหิตพฺพวจโน’’ติ เทสเก สาวเก จ ‘‘ตาทิเสน สาวเกน เทสิโต โย ธมฺโม, โส ธมฺโม สาตฺโถ สพฺยญฺชโน เอกนฺตปริปุณฺโณ เอกนฺตปริสุทฺโธ อตฺถาวโห หิตาวโห สุขาวโห ฌานมคฺคผลนิพฺพตฺตโก, อมฺเหหิ จ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ สาวเกน เทสิตธมฺเม จ สทฺธํ สทฺทหนํ อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ สทฺทหิตพฺเพ สตฺถารา เทสิตธมฺเม เจว สาวเกน เทสิตธมฺเม จ สทฺทหนฺตสฺส เวเนยฺยสฺส ยา วีมํสา, วีมํสนฺตสฺส ยา อุสฺสาหนา, อุสฺสหนฺตสฺส ยา ตุลนา, ตุลยนฺตสฺส ยา อุปปริกฺขา, สา อยํ วีมํสาทิกา ปญฺญา สทฺธานุสาเรน ปวตฺตนโต สุตมยี ปญฺญา นามฯ ตตฺถ วีมํสนํ วิมํสา, ปาฬิยา, ปาฬิอตฺถสฺส จ วีมํสาฯ วีมํสตีติ วา วีมํสา, ปทํ ปทนฺตเรน, ปทตฺถํ ปทตฺถนฺตเรน วิจารณกา ปญฺญาฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุสฺสาหนาทีสุปิ ภาวสาธนกตฺตุสาธนานิ กาตพฺพานิฯ อุสฺสาหนา จ อุสฺสาเหน อุปตฺถมฺภิกา ธมฺมสฺส ธารณปริจยสาธิกา ปญฺญา จ, น วีริยํ, เอตฺถ จ ยา สุตมตฺเตเยว ปวตฺตา, วีมํสาทิภาวํ อปฺปตฺตา นิวตฺตา, สา สุตมยี ปญฺญา น โหติฯ ยา จ สุตฺวา วีมํสิตฺวา อุสฺสาหนาทิภาวํ อปฺปตฺตา นิวตฺตา, ยา จ สุตฺวา วีมํสิตฺวา อุสฺสหิตฺวา ตุลนาทิภาวํ อปฺปตฺตา นิวตฺตา, ยา จ สุตฺวา วีมํสิตฺวา อุสฺสหิตฺวา ตุลยิตฺวา อุปปริกฺขนภาวํ อปฺปตฺตา นิวตฺตา, สาปิ ปญฺญา น สุตมยี ปญฺญา โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ ยา ปน สุตฺวา สทฺทหนฺตสฺส วีมํสา, วีมํสนฺตสฺส อุสฺสาหนา, อุสฺสหนฺตสฺส ตุลนา, ตุลยนฺตสฺส อุปปริกฺขา โหติ, อยํ สุตมยี ปญฺญา นาม โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ

สุตมยี ปญฺญา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตมา จินฺตามยี ปญฺญา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต สุตมยิยา ปญฺญาย วิภชนานนฺตรํ จินฺตามยิํ ปญฺญํ วิภชิตุํ ‘‘ตถา สุเตน นิสฺสเยนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุตนฺติ สุยฺยเต ปริยตฺติธมฺโมติ สุโต, สวนํ ปริยตฺติธมฺมสฺสาติ วา สุตํ, ทุวิธมฺปิ สุตํฯ นิสฺสเยน อุปนิสฺสายาติ อตฺโถฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ ‘‘สุเตน นิสฺสเยนา’’ติ กรณวจนํฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อิทํ ปาณาติปาตาทิวิรมนํ สีลนฏฺเฐน สีลํ, อยํ เอกคฺคตา สมาทหนฏฺเฐน สมาธิ , อิมานิ ภูตุปาทานิ รุปฺปนฏฺเฐน รูปานิ, อิเม ผสฺสาทโย นมนฏฺเฐน นามานิ, อิเม รูปาทโย ปญฺจ ธมฺมา ราสฏฺเฐน ขนฺธา’’ติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปีฬนาทิสภาวสฺส วีมํสนาภูตา ปญฺญา วีมํสา นามฯ เตสํเยว สีลสมาธิอาทีนํ สีลติ ปติฏฺฐหติ เอตฺถาติ สีลนฺติอาทิวจนตฺถํ ปุจฺฉิตฺวา สภาคลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานํ ตุเลตฺวา วิย คหณปญฺญา ตุลนํ นามฯ เตสํเยว สีลสมาธิอาทีนํ ธมฺมานํ สภาวลกฺขณํ อวิชหิตฺวา อนิจฺจตาทุกฺขตาทินมนรุปฺปนาทิสปฺปจฺจยสงฺขตาทิอากาเร วิตกฺเกตฺวา อุปปริกฺขณปญฺญา เอว อุปปริกฺขา นามาติ วิเสสโต ทฏฺฐพฺโพฯ สุตธมฺมสฺส ธารณปริจยวเสน ปวตฺตนโต สุตมยี ปญฺญา อุสฺสาหนา ชาตา วิย น จินฺตามยี ปญฺญา จินฺติตสฺส ธารณปริจยวเสน อปฺปวตฺตนโตติ ‘‘อุสฺสาหนา’’ติ น วุตฺตํฯ

สุตมยี ปญฺญา เจว จินฺตามยี ปญฺญา จ อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตมา ภาวนามยี ปญฺญา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต การณภูตานํ ทฺวินฺนํ สุตมยิจินฺตามยิปญฺญานํ ทสฺสนานนฺตรํ ผลภูตํ ภาวนามยิํ ปญฺญํ วิภชนฺโต ‘‘อิมาหิ ทฺวีหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิมาหิ ทฺวีหิ ปญฺญาหีติ สุตมยิจินฺตามยิปญฺญาหิ การณภูตาหิฯ สุตมยิปญฺญาย วา จินฺตามยิปญฺญาย วา อุภยตฺถ วา ฐิโตเยว โยคาวจโร วิปสฺสนํ อารภตีติฯ มนสิการสมฺปยุตฺตสฺสาติ รูปารูเปสุ ปริคฺคหาทิวเสน สงฺขาเรสุ อนิจฺจตาทิวเสน มนสิกาเรน สมฺมา ปกาเรหิ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิมคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ- ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสมฺปาทเนน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกนฺตสฺส โยคาวจรสฺส สนฺตาเน ญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตํ ยํ อริยมคฺคญาณํ นิพฺพานารมฺมณทสฺสนภูมิยํ วา ภาวนาภูมิยํ วา อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนามยี ปญฺญาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยทิปิ ปฐมมคฺคญาณํ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ, ภาวนาวเสน ปน ปวตฺตนโต ‘‘ภาวนามยี ปญฺญา’’ติ เวทิตพฺพํฯ ทสฺสนภูมีติ ปฐมมคฺคผลานิ, เสสานิ ‘‘ภาวนาภูมี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

[8] อมฺหากาจริย ตุมฺเหหิ ‘‘ยสฺส สตฺถา วา’’ติอาทินา สุตมยิปญฺญาทิกา วิภตฺตา, เอวํ สติ สุเตน วินา จินฺตามยี ปญฺญา นาม น ภเวยฺย, มหาโพธิสตฺตานํ ปน สุเตน วินา จินฺตามยี ปญฺญา โหตฺเววาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ตสฺมิํ สงฺคเหตฺวา ปการนฺตเรน วิภชิตุํ ‘‘ปรโตโฆสา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปรโตโฆสาติ ปรโต ปวตฺโต เทสนาโฆโส ปจฺจโย เอติสฺสาติ ปรโตโฆสาฯ ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิตาติ ปติ วิสุํ อตฺตนิเยว สมุฏฺฐิตาฯ โยนิโสมนสิการาติ เตสํ เตสํ จินฺเตตพฺพานํ รูปาทีนํ ธมฺมานํ รุปฺปนนมนาทิสภาวปริคฺคณฺหนาทินา อุปาเยน ปวตฺตมนสิการา จินฺตามยี ปญฺญา นาม, อิมินา สาวกาปิ สามญฺญโต คหิตา, ตถาปิ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํเยว วุตฺตตฺตา สาวกา อิธ คหิตา, ตสฺมา ปุริมนโย ยุตฺตตโรฯ ปรโตติ ธมฺมเทสกโต ปวตฺเตน ธมฺมเทสนาโฆเสน เหตุนา ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิเตน, โยนิโสมนสิกาเรน จ เหตุนา ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนาวเสน ปวตฺตนโต ภาวนามยี ปญฺญา นาม, อิมินา สาวกาปิ สามญฺญโต คหิตา, ตถาปิ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํเยว วุตฺตตฺตา สาวกา อิธ คหิตา, ตสฺมา ปุริมนโย ยุตฺตตโรฯ ปรโตติ ธมฺมเทสกโต ปวตฺเตน ธมฺมเทสนาโฆเสน เหตุนา ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิเตน, โยนิโสมนสิกาเรน จ เหตุนา ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนาวเสน ปวตฺตนโต ภาวนามยี ปญฺญา นามาติ วิภชิตฺวา ปณฺฑิเตหิ เญยฺยาติ วิตฺถาเรน คมฺภีรตฺถํ ญาตุํ อิจฺฉนฺเตหิ ‘‘เอวํ ปฏิปทาวิภาเคนา’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺฐ. 9) อฏฺฐกถาวจเนน ชานิตพฺโพฯ

สุตมยิปญฺญาทิกา ติสฺโส ปญฺญา อาจริเยน นานานเยหิ วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘ตาสุ ยสฺส เอกา วา ทฺเว วา ปญฺญา อตฺถิ, โส ปุคฺคโล โกนาโม, ยสฺส เอกาปิ นตฺถิ, โส ปุคฺคโล โกนาโม’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ยสฺส อยํ ปญฺญา, อิมา วา อตฺถิ, โส ปุคฺคโล อิตฺถนฺนาโม, ยสฺส นตฺถิ, โส ปุคฺคโล อิตฺถนฺนาโมติ ปฏิปทาปญฺญาปฺปเภเทน ปุคฺคลํ วิภชิตุํ ‘‘ยสฺส อิมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยสฺส อติติกฺขปญฺญสฺส สุตมยี ปญฺญา เจว จินฺตามยี ปญฺญา จ อิมา ทฺเว ปญฺญา อตฺถิ, อยํ อติติกฺขปญฺโญ อุทฺเทสมตฺเตเนว ชานนโต อุคฺฆฏิตญฺญู นามฯ ยสฺส นาติติกฺขปญฺญสฺส อุทฺเทสนิทฺเทเสหิ สุตมยี ปญฺญา อตฺถิ, จินฺตามยี ปญฺญา นตฺถิ, อยํ นาติติกฺขปญฺโญ อุทฺเทสนิทฺเทเสหิ ชานนโต วิปญฺจิตญฺญู นามฯ

ยสฺส มนฺทปญฺญสฺส อุทฺเทสนิทฺเทเสหิ เนว สุตมยี ปญฺญา อตฺถิ, น จินฺตามยี ปญฺญา จ, อยํ มนฺทปญฺโญ อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทเสหิ ชานนโต นิรวเสสวิตฺถารเทสนาย เนตพฺพโต เนยฺโย นามาติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิทานิ ยทตฺถํ อิมา ปญฺญา อุทฺธฏา, ตเมว เวเนยฺยปุคฺคลวิภาคํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ยสฺสา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 8) วุตฺตํฯ

[9] ‘‘ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺสา’’ติอาทินา เทสนํ วิภาเวติ, ‘‘ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทินา ปฏิปทาวิภาเคหิ, ‘‘สฺวายํ หาโร’’ติอาทินา ญาณวิภาเคหิ จ เทสนาภาชนํ เวเนยฺยตฺตยํ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘ยาย เทสนาปาฬิยา เทสนาหารํ โยเชตุํ ปุพฺเพ ‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’ติอาทินา เทสนาหารสฺส วิสยภาเวน ยา ปาฬิเทสนา นิกฺขิตฺตา, สา ปาฬิเทสนา เทสนาหาเรน นิทฺธาริเตสุ อสฺสาทาทีสุ อตฺเถสุ กิมตฺถํ เทสยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมํ อตฺถํ เทสยตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สายํ ธมฺมเทสนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ สายํ ธมฺมเทสนาติ ยา ธมฺมเทสนา อาทิกลฺยาณาทิกา ปุพฺเพ เทสนาหารสฺส วิสยภาเวน นิกฺขิตฺตา, สายํ ธมฺมเทสนา อสฺสาทาทีสุ กิมตฺถํ เทสยตีติ กเถตุกามตาย ปุจฺฉติ, ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ เทสยตี’’ติ วิสฺสชฺเชติ, ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ ปวตฺติปวตฺตกนิวตฺตินิวตฺตนุปายภาเวน อวิปรีตภาวโต ‘‘สจฺจานี’’ติ วุตฺตานิฯ

ยสฺสํ เทสนายํ สจฺจานิ เทสนาหาเรน นิทฺธาริตานิ, สา เทสนา จตฺตาริ สจฺจานิ เทสยตีติ ยุตฺตํ โหตุฯ ยสฺสํ เทสนายํ อสฺสาทาทโย นิทฺธาริตา, สา เทสนา จตฺตาริ สจฺจานิ เทสยตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ เหฏฺฐา จ อสฺสาทาทโย นิทฺธาริตา, ตสฺมา ‘‘อสฺสาทาทโย’’ติปิ วตฺตพฺพนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘อาทีนโว ผลญฺจ ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เทสนาหาเรน สํวณฺณนานเยน เทสนายํ นิทฺธาริโต อาทีนโว เจว ผลญฺจ ทุกฺขสจฺจํ โหติ, อสฺสาโท สมุทยสจฺจํ, นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, อุปาโย เจว อาณตฺติ จ มคฺคสจฺจํ โหติ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ เทสยตี’’ติ วตฺตพฺพเมวาติฯ

ตณฺหาวชฺชา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขํ, เต จ อนิจฺจาทีหิ ปีฬิตตฺตา อาทีนวาเยวฯ ผลนฺติ เทสนาย ผลํ โลกิยํ, น โลกุตฺตรํ, ตสฺมา ทุกฺขนฺติ วตฺตพฺพเมวฯ อสฺสาโทติ ตณฺหาสฺสาทสฺส คหิตตฺตา ‘‘อสฺสาโท สมุทโย’’ติ จ วตฺตพฺพํฯ อสฺสาเทกเทโส ทุกฺขเมว, อสฺสาเทกเทโส ทุกฺขญฺเจว สมุทโย จฯ สห วิปสฺสนาย อริยมคฺโค จ ภควโต อาณตฺติ จ เทสนาย ผลาธิคมสฺส อุปายภาวโต ‘‘อุปาโย, อาณตฺติ จ มคฺโค’’ติ วุตฺตํ, นิสฺสรเณกเทโสปิ มคฺโคติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ ยา เทสนา วิเสสโต เทสยติ, กตมา สา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วิเสสํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อิทํ ธมฺมจกฺก’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทํ วุจฺจมานํ ธมฺมจกฺกํ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ วิเสสโต เทสยตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘ยา เทสนา อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ วิเสสโต เทสยติ, ตสฺสา เทสนาย ธมฺมจกฺกภาวํ กิํ ภควา อาหา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทิวจนโต (มหาว. 14) ตณฺหาวชฺชํ ชาติอาทิกํ เตภูมกธมฺมชาตํ ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาเวน, ทุกฺขทุกฺขาทิภาเวน จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุตฺตํฯ เมติ มยา ปวตฺติตนฺติ โยชนาฯ ภิกฺขเวติ สวเน อุสฺสาหํ ชเนตุํ อาลปติฯ พาราณสิยนฺติ พาราณสีนครสฺส อวิทูเรฯ อิสิปตเนติ สีลกฺขนฺธาทีนํ อิสนโต คเวสนโต ‘‘อิสี’’ติ โวหริตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปตนฏฺฐาเนฯ มิคทาเยติ มิคานํ อภยทานฏฺฐาเน การิเต อสฺสเมวฯ

อนุตฺตรนฺติ อุตฺตริตราภาเวน อนุตฺตรํ อนติสยํฯ ธมฺมจกฺกนฺติ สติปฏฺฐานาทิเก สภาวธารณาทินา อตฺเถน ธมฺโม เจว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อปฺปฏิเสธนียํฯ กสฺมา? ชนกสฺส ภควโต ธมฺมิสฺสรตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา, ชญฺญสฺส จ อนุตฺตรตฺตา โกณฺฑญฺญาทีนญฺเจว อฏฺฐารสพฺรหฺมโกฏิยา จ จตุสจฺจปฏิเวธสาธนโต จฯ ‘‘เกน อปฺปฏิวตฺติย’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สมเณน วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมเณนาติ ปพฺพชฺชมตฺตูปคเตน พฺราหฺมเณนาติ ชาติพฺราหฺมเณนฯ ปรมตฺถานญฺหิ สมณพฺราหฺมณานํ ปฏิเสธเน จิตฺตุปฺปาทานุปฺปชฺชนมฺปิ นตฺถิฯ เทเวนาติ ฉกามาวจรเทเวนฯ พฺรหฺมุนาติ รูปพฺรหฺมา คหิตาฯ

‘‘สมเณน วา …เป.… พฺรหฺมุนา’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา‘‘เกนจี’’ติ วุตฺตวจเนน อวเสสขตฺติยคหปติปริสชนา สงฺคหิตาฯ ตสฺมา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวติํสมารพฺรหฺมปริสา อฏฺฐวิธาปิ ปฏิเสเธตุํ อสมตฺถาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตสมูเห ธมฺมจกฺกาธาเรฯ

‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ คาถานุรูปํ ธมฺมจกฺกสุตฺเต ปทานิ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ อปริมาณา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ธมฺมจกฺกเทสนายํ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13 อาทโย; ปฏิ. ม. 2.30)ฯ ‘‘อปริมาณา อกฺขรา อปริมาณา ปทา’’ติ อวตฺวา ‘‘อปริมาณา ปทา อปริมาณา อกฺขรา’’ติ อุปฺปฏิปาฏิวจเนหิ เยภุยฺเยน ปทสงฺคหิตานีติ ทสฺเสติฯ ปทา, อกฺขรา, พฺยญฺชนาติ จ ลิงฺควิปลฺลาสานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ เอตสฺเสว อตฺถสฺสาติ วตฺตพฺพาการสฺส จตุสจฺจสงฺขาตสฺส อตฺถสฺเสว สงฺกาสนา ปกาสนา ปกาสนากาโร ปญฺญตฺตากาโรติ อาการวนฺตอาการสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ สงฺกาสนากาโรติ จ สงฺกาสนียสฺส อตฺถสฺส อากาโรฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อิติปีติ อิติ อิมินา ปกาเรนปิ, อิมินา ปกาเรนปิ อิทํ ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อยนฺติ กามตณฺหาทิเภทา อยํ ตณฺหาฯ ทุกฺขสมุทโยติ ทุกฺขนิพฺพตฺตนสฺส เหตุภาวโต ทุกฺขสมุทโยฯ อยนฺติ สพฺพสงฺขตโต นิสฺสฏา อยํ อสงฺขตา ธาตุฯ ทุกฺขนิโรโธติ ชาติอาทิปฺปเภทสฺส ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรโธฯ อยนฺติ สมฺมาทิฏฺฐาทิโก อฏฺฐงฺคิโก อริโย มคฺโคฯ ทุกฺขนิโรธภูตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตตฺตา, ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา ปฏิปทาภาวโต จ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

‘‘ตตฺถ อปริมาณา’’ติอาทินา พฺยญฺชนปทอตฺถปทานิ วิภชิตฺวา เตสํ อญฺญมญฺญํ วิสยิวิสยภาเวน สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ภควา กิํ สามญฺเญหิ อกฺขราทีหิ สงฺกาเสติ วา ปกาเสติ วา, อุทาหุ ยถารหํ สงฺกาเสติ ปกาเสตีติอาทิวิจารณาย สมฺภวโต วิสยวิสยิภาเวน สมฺพนฺธภาวํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติ กสฺมา เอวํ วุตฺตํ, นนุ ‘‘ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทีสุ ปเทเนว ทุกฺขสจฺจตฺถตฺตาทิโก สงฺกาสิตพฺโพติ? สจฺจํ, ปทาวยวสฺส ปน อกฺขรสฺส คหณมุเขเนว อกฺขรสมุทายสฺสปิ ปทสฺส คหณํ โหติ, ปเท คหิเต จ ทุกฺขสจฺจตฺถาทิกาวโพโธ โหตฺเวว, เอวํ สติ ปเทเนว สิชฺฌนโต อกฺขโร วิสุํ น คเหตพฺโพติ? น, ทุกฺขสจฺจตฺถาทิกาวโพธสฺส วิเสสุปฺปตฺติภาวโตฯ ทุ-อิติ อกฺขเรน หิ อเนกุปทฺทวาธิฏฺฐานภาเวน กุจฺฉิตตฺโถ คหิโต, -อิติ อกฺขเรน ธุวสุภสุขตฺตภาววิรเหน ตุจฺฉตฺโถติ เอวมาทิกาวโพธสฺส วิเสสุปฺปตฺติ ภวติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปทตฺถคหณสฺส วิเสสาธานํ ชายตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 9)ฯ ปทปริโยสาเน วากฺยปริโยสานาภาวโต อกฺขเรหิ สํขิตฺเตน ทีปิยมาโน อตฺโถ ปเทหิ ปกาสิโตวาติ วุตฺตํ ‘‘ปเทหิ ปกาเสตี’’ติฯ วากฺยปริโยสาเน ปน สงฺกาสิโต ปกาสิโต อตฺโถ วิวริโต วิวโฏ กโตวาติ วุตฺตํฯ ‘‘พฺยญฺชเนหิ วิวรตี’’ติฯ ปกาเรหิ จ วากฺยเภเท กเต โส อตฺโถ วิภตฺโต นามาติ วุตฺตํ ‘‘อากาเรหิ วิภชตี’’ติฯ วากฺยาวยวานํ ปทานํ ปจฺเจกํ นิพฺพจนวิภาเค กเต โส อตฺโถ ปากโฏ กโตวาติ วุตฺตํ ‘‘นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรตี’’ติฯ กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยสตฺตานํ จิตฺเต ปริสมนฺตโต โตสนํ โหติ, ปญฺญาเตชนญฺจาติ อาห ‘‘นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปตี’’ติฯ

‘‘ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทีสุ ‘‘ภควา เอวา’’ติ วา ‘‘อกฺขเรหิ เอวา’’ติ วา อวธารเณ โยชิเต ‘‘สาวโก น สงฺกาเสติ, ปทาทีหิ น สงฺกาเสตี’’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, สาวโก จ สงฺกาเสติ, ปทาทีหิ จ สงฺกาเสติฯ กตฺถ อวธารณํ โยเชตพฺพนฺติ เจ? ‘‘ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติเยวา’’ติ อวธารณํ โยเชตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ สาวเกน สงฺกาสิโต วา ปทาทีหิ สงฺกาสิโต วา อตฺโถ สงฺคหิโต โหติฯ อตฺถปทานญฺจ อกฺขราทินานาวิสยตา สิทฺธา โหติฯ เตน เอกานุสนฺธิเก สุตฺเต ฉเฬว อตฺถปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานิ, อเนกานุสนฺธิเก สุตฺเต อนุสนฺธิเภเทน วิสุํ วิสุํ ฉ ฉ อตฺถปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานิฯ

‘‘ฉสุ พฺยญฺชนปเทสุ กตเมน พฺยญฺชนปเทน กตมํ กิจฺจํ สาเธตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมินา อิทํ กิจฺจํ, อิมินา อิทํ กิจฺจํ สาเธตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ อกฺขราทีสุ พฺยญฺชนปเทสุฯ อุคฺฆเฏตีติ อุคฺฆฏนกิจฺจํ สาเธตีติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ เทสนาว อุคฺฆฏนกิจฺจํ สาเธติ, ภควา ปน เทสนาชนกตฺตา อุคฺฆฏนกิจฺจํ สาเธตีติ วุจฺจติฯ เสเสสุปิ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘อุคฺฆฏนกิจฺจสาธิกา เทสนาเยว กิํ วิปญฺจนวิตฺถารณกิจฺจสาธิกา เทสนาชนกตฺตา, อุทาหุ วิสุํ วิสุํ กิจฺจสาธิกา อญฺญา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต วิสุํ วิสุํ กิจฺจสาธิกา อญฺญา เทสนาติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาที’’ติอาทิมาหฯ อถ วา ‘‘กตมา อุคฺฆฏนา, กตมา วิปญฺจนา, กตมา วิตฺถารณา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาที’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ อุคฺฆฏนาทิกิจฺจสาธิกาสุ เทสนาสุฯ อุคฺฆฏนาติ อุคฺฆฏนกิจฺจสาธิกา เทสนา อาทิเทสนา โหติฯ วิปญฺจนาติ วิปญฺจนกิจฺจสาธิกา เทสนา มชฺเฌเทสนา โหติฯ วิตฺถารณาติ วิตฺถารณกิจฺจสาธิกา เทสนา ปริโยสานเทสนา โหตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘อุคฺฆฏิยนฺโต อุทฺทิสิยมาโน ปริยตฺติอตฺถภูโต ธมฺมวินโย กตมํ ปุคฺคลํ วิเนติ, วิปญฺจิยนฺโต นิทฺทิสิยมาโน ปริยตฺติอตฺถภูโต ธมฺมวินโย กตมํ ปุคฺคลํ วิเนติ, วิตฺถาริยนฺโต ปฏินิทฺทิสิยมาโน ปริยตฺติอตฺถภูโต ธมฺมวินโย กตมํ ปุคฺคลํ วิเนตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โสยํ ธมฺมวินโย’’ติอาทิมาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ ‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’ติอาทีนํ ฉนฺนํ พฺยญฺชนปทานํ พฺยาปารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถปทานํ พฺยาปารํ ทสฺเสตุํ ‘โสยํ ธมฺมวินโย’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 9) วุตฺตํฯ

ตตฺถ อุคฺฆฏิยนฺโต อุทฺทิสิยมาโน อุทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูโต โส อยํ ธมฺมวินโย อุคฺฆฏิตญฺญุปุคฺคลํ วิเนติ, เตน อุคฺฆฏิตญฺญุโน ปุคฺคลสฺส วินยเนน นํ อุคฺฆฏิยนฺตํ อุทฺทิสิยมานํ อุทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูตํ วินยํ ‘‘อาทิกลฺยาโณ’’ติ อาหุฯ

วิปญฺจิยนฺโต นิทฺทิสิยมาโน นิทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูโต โส อยํ ธมฺมวินโย วิปญฺจิตญฺญุปุคฺคลํ วิเนติ, เตน วิปญฺจิตญฺญุปุคฺคลสฺส วินยเนน นํ วิปญฺจิยนฺตํ นิทฺทิสิยมานํ นิทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูตํ วินยํ ‘‘มชฺเฌกลฺยาโณ’’ติ อาหุฯ วิตฺถาริยนฺโต ปฏินิทฺทิสิยมาโน ปฏินิทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูโต โส อยํ ธมฺมวินโย เนยฺยํ ปุคฺคลํ วิเนติ วินยนํ ชเนติ, เตน เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส วินยเนน นํ วิตฺถาริยนฺตํ ปฏินิทฺทิสิยมานํ ปฏินิทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูตํ วินยํ ‘‘ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติ อาหูติ โยชนตฺโถติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อถ วา ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทินา ฉนฺนํ ปทานํ พฺยาปาโร ทสฺสิโต, เอวํ สติ อตฺโถ นิพฺยาปาโร สิยา, อตฺโถ จ นิปฺปริยายโต สพฺยาปาโรเยวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘โสยํ ธมฺมวินโย’’ติอาทิฯ เอเตน อตฺโถเยว มุขฺยโต เวเนยฺยตฺตยสฺส วินยนกิจฺจํ สาเธติ, อตฺถวาจโก ปน สทฺโท ฐานูปจารโต เวเนยฺยตฺตยสฺส วินยนกิจฺจํ สาเธตีติ ทสฺเสติฯ ปทปรมสฺส ปน สจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปติฏฺฐานาภาวโต โส อิธ น วุตฺโตฯ เสกฺขคฺคหเณน วา กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส วิย เนยฺยคฺคหเณน ปทปรมสฺส ปุคฺคลสฺสาปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํ อกฺขเรหีติอาทีสุ กรณตฺเถ กรณวจนํ, น เหตฺวตฺเถฯ อกฺขราทีนญฺหิ อุคฺฆฏนาทีนิ ปโยชนานิเยว โหนฺติ, น อุคฺฆฏนาทีนํ อกฺขราทีนิ ปโยชนานีติ ‘‘อนฺเนน วสตี’’ติอาทีสุ วิย น เหตุอตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตตฺถ หิ อนฺเนน เหตุนา วสติ, วสเนน เหตุนา อนฺนํ ลทฺธนฺติ วสนกิริยาย ผลํ วสนกิริยาย เหตุภาเวน คหิตํฯ ‘‘อชฺเฌสเนน วสตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตนาห ‘‘ยทตฺถา จ กิริยา, โส เหตู’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 9)ฯ ตตฺถ ยทตฺถาติ โส อนฺนาทิโก อตฺโถ ยสฺสา วสนาทิกิริยายาติ ยทตฺถา, วสนาทิกิริยา, โส อนฺนาทิโก อตฺโถ ตสฺสา วสนาทิกิริยาย เหตูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[10] ‘‘ตตฺถ อปริมาณา ปทา’’ติอาทินา ‘‘ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ อุทฺทิฏฺฐาย ปาฬิยา ทฺวาทสปทสมฺปตฺติสงฺขาตํ ติวิธกลฺยาณตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉอตฺถปทฉพฺยญฺชนปทเภเทน สมฺปตฺติสงฺขาตํ อตฺถปทพฺยญฺชนปทกลฺยาณตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ฉปฺปทานิ อตฺโถ’’ติอาทิมาหฯ

อถ วา ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตานุรูปํ ‘‘ตตฺถ อปริมาณา’’ติอาทินา ‘‘ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ อุทฺทิฏฺฐาย ปาฬิยา ทฺวาทสปทตา ทสฺเสตฺวา ‘‘อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณ’’นฺติ วุตฺตานุรูปํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จา’’ติอาทินา ตสฺสา ปาฬิยา ติวิธกลฺยาณตา ทสฺสิตา, ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธ’’นฺติ วุตฺตานุรูปํ ตสฺสา ปาฬิยา ฉอตฺถปทพฺยญฺชนปทสมฺปนฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ฉปฺปทานิ อตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ เทสนาหารวิสยสงฺขาตายํ ปาฬิยํ ฉปฺปทานิ อตฺโถฯ กตมานิ ฉปฺปทานิ? สงฺกาสนา, ปกาสนา, วิวรณา, วิภชนา, อุตฺตานีกมฺมํ, ปญฺญตฺติ อิมานิ ฉปฺปทานิฯ อตฺโถ ยสฺส อตฺถิ ตสฺมา สาตฺถํฯ ตตฺถาติ ติสฺสํ เทสนาหารวิสยสงฺขาตายํ ปาฬิยํ ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํฯ กตมานิ ฉปฺปทานิ? อกฺขรํ, ปทํ, พฺยญฺชนํ, อากาโร, นิรุตฺติ, นิทฺเทโส อิมานิ ฉปฺปทานิฯ พฺยญฺชนํ ยสฺส อตฺถีติ สพฺยญฺชนนฺติ โยชนา กาตพฺพาฯ เตนาติ ตสฺสา ปาฬิยา ติวิธกลฺยาณฉอตฺถปทสมฺปนฺนฉพฺยญฺชนปทสมฺปนฺนฏฺเฐน, ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว…เป.… สุทฺธ’’นฺติ ภควา อาหาติ อตฺโถฯ

เกวลสทฺทสฺส สกลาทิอตฺถวาจกตฺตา อธิปฺเปตตฺถํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เกวลนฺติ โลกุตฺตรํ น มิสฺสํ โลกิเยหิ ธมฺเมหี’’ติ วุตฺตํฯ ปริปุณฺณนฺติ อธิปฺเปตตฺเถ เอโกปิ อตฺโถ อูโน นตฺถิ, วาจกสทฺเทสุปิ อนตฺถโก เอโกปิ สทฺโท อธิโก นตฺถีติ ปริปุณฺณํ อนูนํ อนติเรกํฯ ปริสุทฺธนฺติ สทฺทโทสอตฺถโทสาทิวิรหโต วา ปริสุทฺธํ, ราคาทิมลวิรหโต วา ปริโยทาตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิเสสานํ อุปฏฺฐิตฏฺฐานตฺตา ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํฯ นิคฺคตํ มลํ เอตสฺส ธมฺมสฺสาติ นิมฺมลํฯ สทฺทโทสาทิวิรหโต วา ราคาทิวิรหโต วา สพฺพมเลหิ อปคตํ ปริ สมนฺตโต โอทาตนฺติ ปริโยทาตํฯ อุปฏฺฐิตนฺติ อุปติฏฺฐนฺติ เอตฺถ สพฺพวิเสสาติ อุปฏฺฐิตํ ยถา ‘‘ปทกฺกนฺต’’นฺติฯ ปทกฺกนฺตํ ปทกฺกนฺตฏฺฐานํฯ วิสิสนฺติ มนุสฺสธมฺเมหีติ วิเสสา, สพฺเพ วิเสสา สพฺพวิเสสา, สพฺพโต วา วิเสสาติ สพฺพวิเสสา, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาฯ เตสํ สพฺพวิเสสานํ อุปฏฺฐิตนฺติ โยชนาฯ อิทนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ ตถาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปทนฺติ ตถาคตปทํฯ ปทนฺติ จ ปฏิปตฺติคมเนน วา เทสนาคมเนน วา กิเลสคฺคหณํฯ

โอตฺถริตฺวา คมนฏฺฐานํ อิติปิ วุจฺจติ ปวุจฺจติ, ตถาคเตน โคจราเสวเนน วา ภาวนาเสวเนน วา นิเสวิตํ ภชิตํ อิติปิ วุจฺจติ, ตถาคตสฺส มหาวชิรญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณทนฺเตหิ อารญฺชิตํ อารญฺชิตฏฺฐานํ อิติปิ วุจฺจติ, อโต ตถาคตปทาทิภาเวน วตฺตพฺพภาวโต เอตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ อิติ ปญฺญายติฯ พฺรหฺมจริยนฺติ พฺรหฺมุโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ภควโต จริยํ, พฺรหฺมํ วา สพฺพเสฏฺฐํ จริยํ พฺรหฺมจริยํฯ ปญฺญายตีติ ยถาวุตฺเตหิ ปกาเรหิ ญายตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อิมสฺส สิกฺขตฺตยสฺส สงฺคหสฺส สาสนสฺส ปริปุณฺณภาวปริสุทฺธภาวสงฺขาตํ ตถาคตปทภาวํ!ตถาคตปทภาวํ, ตถาคตนิเสวิตภาวํ, ตถาคตอารญฺชิตภาวํ, เตหิ ปกาเรหิ ญาปิตภาวํ กถํ มยํ นิกฺกงฺขา ชานิสฺสามา’’ติ วตฺตพฺพโต ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตพฺภาวทีปเกน ภควตา วุตฺเตน วจเนน ตุมฺเหหิ นิกฺกงฺเขหิ ชานิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

ยทิ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏติ, พฺยญฺชเนหิ จ อากาเรหิ จ วิปญฺจยติ, นิรุตฺตีหิ จ นิทฺเทเสหิ จ วิตฺถาเรติ, เอวํ สติ อาจริเยน รจิเตน เทสนาหาเรน ปโยชนํ น ภวติ, เทสนาหาเรน น วินา ภควโต เทสนายเมว อตฺถสิชฺฌนโตติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โยคีน’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ โยคีนนฺติ ยุชฺชนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนายนฺติ โยคิโน, เตสํ โยคีนํฯ เตน มยา รจิเตน เทสนาหาเรน สํวณฺณิตา อยํ วุตฺตปฺปการา ภควโต เทสนา อุคฺฆฏนาทิกิจฺจํ สาเธตีติ เทสนาหาโร โยคีนํ สาตฺถโกเยวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘เทสนาหารสฺส อสฺสาทาทิเทสนาหารภาโว เกน อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห อายสฺมา…เป.… เทสนาหาโร’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตน อสฺสาทาทิเทสนาหารภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘อสฺสาทาทีนวตา…เป.… เทสนาหาโร’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ เทสนาหารสฺส โยคีนํ อสฺสาทาทิเทสนาหารภาโว ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘กิํ ปน เอตฺตาวตา เทสนาหาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต เทสนาหาโร’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยสฺสํ เทสนายํ อสฺสาทาทโย เยน เทสนาหาเรน นิทฺธาริตา, ตสฺสํ เทสนายํ โส เทสนาหาโร นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติฯ

อิติ เทสนาหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

2. วิจยหารวิภงฺควิภาวนา

[11] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารวิภงฺเคน อสฺสาทาทโย สุตฺตตฺถา อาจริเยน วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิจโย หาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโร วิจยหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจา’’ติอาทินิทฺเทสคาถาย อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ วิจโย หาโร กิํ วิจินตี’’ติอาทิโก สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารวิภงฺโค นามาติ โยชนาฯ

‘‘อยํ วิจโย หาโร กิํ วิจินตี’’ติ อิมินา โย วิจโย วิจินิตพฺโพ, ตํ วิจยํ วิจินิตพฺพํ ปุจฺฉติ, ตสฺมา วิจินิตพฺพํ วิสยํ วิสุํ วิสุํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปทํ วิจินติ, ปญฺหํ วิจินตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กิํ วิจโย ปทวิจโย’’ติอาทิํ อวตฺวา ‘‘กิํ วิจินติ, ปทํ วิจินตี’’ติอาทิวจเนน วิจยสทฺทสฺส กตฺตุสาธนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปทํ วิจินตีติ นววิธสฺส สุตฺตนฺตสฺส สพฺพํ ปทํ ยาว นิคมนา นามปทาทิชาติสทฺทาทิอิตฺถิลิงฺคาทิอาการนฺตาทิปฐมวิภตฺยนฺตาทิเอกวจนาทิวเสน วิจินติฯ ปญฺหํ วิจินตีติ อทิฏฺฐโชตนาทิสตฺตาธิฏฺฐานาทิสมฺมุติวิสยาทิอตีตวิสยาทิวเสน วิจินติฯ วิสฺสชฺชนํ วิจินตีติ เอกํสพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิสาวเสสพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิ สอุตฺตรพฺยากรณ วิสฺสชฺชนาทิ โลกิยพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิวเสน วิจินติฯ