โสฬส หารนิทฺเทสา เจว ปญฺจ นยนิทฺเทสา จ อาจริเยน นิทฺทิฏฺฐาฯ อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต กิํ โสฬส หารา ปฐมํ โยเชตพฺพา, อุทาหุ นยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[22]

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวาฯ

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ติหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาเร, นเย จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เนสํ โยชนกฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘โสฬส หารา ปฐม’นฺติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 22) วุตฺตํฯ ตตฺถ โสฬส หารา พฺยญฺชนปริเยฏฺฐิภาวโต สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต สํวณฺณนาภาเวน ปฐมํ โยเชตพฺพา, โยเชนฺเตน นิทฺทิฏฺฐา หารานุกฺกเมเนว โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยาฯ หารสํวณฺณนานุกฺกเมน สํวณฺเณตพฺพํ ปฐมํ สํวณฺเณตฺวา ปจฺฉา ทิสาโลจเนน โอโลเกตฺวา องฺกุสนเยน เนตฺวา ตีหิ อตฺถนเยหิ นิทฺทิเสติ อธิปฺปาโยฯ

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

นยนิทฺเทสวิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺวาทสปทวิภาวนา

เนตฺติวิสยํ สาสนวรสงฺขาตํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตํ เยสํ พฺยญฺชนปทานํ, อตฺถปทานญฺจ วเสน ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ สงฺคหวาเร วุตฺตํ, ‘‘กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สรูปโต นิทฺทิสิตุํ –

[23]

‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ, นิรุตฺติ ตเถว นิทฺเทโสฯ

อาการฉฏฺฐวจนํ, เอตฺตาว พฺยญฺชนํ สพฺพํฯ

[24]

สงฺกาสนา ปกาสนา, วิวรณา วิภชนุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺติฯ

เอเตหิ ฉหิ ปเทหิ, อตฺโถ กมฺมญฺจ นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติฯ –

คาถาทฺวยํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิทานิ เยสํ พฺยญฺชนปทานํ, อตฺถปทานญฺจ วเสน ‘ทฺวาทส ปทานิ ‘สุตฺต’นฺติ วุตฺตํ, ตานิ ปทานิ นิทฺทิสิตุํ ‘อกฺขรปท’นฺติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 23) วุตฺตํฯ

ตตฺถ เกนฏฺเฐน อกฺขรนฺติ? อกฺขรฏฺเฐน อสญฺจรณฏฺเฐนฯ อการาทิวณฺโณ หิ อการาทิโต อิการาทิปริยายํ นกฺขรติ, น สญฺจรติ, น สงฺกมติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํ ปริยายวเสน อกฺขรณโต อสญฺจรณโต’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 23)ฯ อปริโยสิเต ปเทติ จ วิภตฺยนฺตภาวํ อปฺปตฺเต ทฺวิติจตุกฺขรวนฺเตสุ ปเทสุ เอกทฺวิติกฺขรมตฺเตเยว อกฺขรํ นาม, ปริโยสิเต ปทํเยว, น อกฺขรนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปทํ ปน ปเวสนโต อตฺถวเสน ปริยายํ สญฺจรนฺตํ วิย โหติ, น เอวํ อการาทิวณฺโณ อเววจนตฺตาฯ ‘‘มา เอวํ มญฺญสี’’ติอาทีสุ วา เอกกฺขรปทา มา-การาทิ อกฺขรํ นาม, วิภตฺยนฺตํ ปทํ ปน ปทเมว โหติฯ

ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํฯ ตํ นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตปฺปเภเทน จตุพฺพิธํฯ ตตฺถ ทพฺพปธานํ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ เอวมาทิกํ นามปทํฯ ตตฺถ หิ ทพฺพมาวิภูตรูปํ, กิริยา อนาวิภูตรูปาฯ กิริยาปธานํ ‘‘ผุสติ เวทยติ วิชานาตี’’ติ เอวมาทิกํ อาขฺยาตปทํ นามฯ ตตฺถ หิ ผุสนาทิกิริยา อาวิภูตรูปา, ทพฺพมนาวิภูตรูปํฯ กิริยาวิเสสโพธเหตุภูตํ ป-อุป-อิติเอวมาทิกํ อุปสคฺคปทํ นามฯ ‘‘จิรปฺปวาสิํ (ธ. ป. 219) อุปวุตฺถ’’นฺติ (อ. นิ. 3.71; สุ. นิ. 405) เอวมาทีสุ หิ ป-อุปาทิสทฺทา วสนาทิกิริยาย วิโยคาทิวิสิฏฺฐตํ ทีเปนฺติฯ วจนตฺโถ ปน นามปทอาขฺยาตปททฺวยํ อุปคนฺตฺวา ตสฺส ปททฺวยสฺส อตฺถํ สชฺชนฺตีติ อุปสคฺคาติ ทฏฺฐพฺโพฯ กิริยาย เจว ทพฺพสฺส จ สรูปวิเสสปกาสนเหตุภูตํ ‘‘เอวํ, อิตี’’ติ เอวมาทิกํ นิปาตปทํ อสฺสปิ สํวณฺณนายปิ อิจฺฉิตตฺตา, อกฺขเรน ปน กถํ คหิโตติ เจ? อกฺขเรหิ สุยฺยมาเนหิ สุณนฺตานํ วิเสสวิธานสฺส กตตฺตา ปทปริโยสาเน ปทตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหติฯ ตสฺมา อกฺขเรนปิ อตฺถากาโร คหิโตวาติ เวทิตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏตี’’ติ (เนตฺติ. 9) จฯ

วิวรณา วิตฺถารณาฯ วิภชนา จ อุตฺตานีกมฺมญฺจ ปญฺญตฺติ จ วิภชนุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺตีติ สมาหาเร อยํ ทฺวนฺทสมาโสฯ ตตฺถ วิภาคกรณํ วิภชนํ นามฯ พฺยญฺชนากาเรหิ โย อตฺถากาโร นิทฺทิสิยมาโน, โส อตฺถากาโร วิวรณวิภชนาติ ทฺวีหิ อตฺถปเทหิ นิทฺทิสิโตฯ ปากฏกรณํ อุตฺตานีกมฺมํ นามฯ ปกาเรหิ ญาปนํ ปญฺญตฺติฯ นิรุตฺตินิทฺเทสสงฺขาเตหิ พฺยญฺชนปเทหิ ปกาสิยมาโน โย อตฺถากาโร อตฺถิ, โส อตฺถากาโร อุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺตีหิ ปฏินิทฺทิสิโตฯ เอเตหิ สงฺกาสนาทีหิ ฉหิ อตฺถปเทหิ อตฺโถ สุตฺตตฺโถ คหิโต, กมฺมญฺจ อุคฺฆฏนาทิกมฺมญฺจ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เยน สุตฺตตฺเถน อุคฺฆฏิตญฺญุโน จิตฺตสนฺตานสฺส สมฺโพธนกิริยาสงฺขาตสฺส อุคฺฆฏนกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ ภเว, โส สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาปกาสนากาโร โหติฯ เยน สุตฺตตฺเถน วิปญฺจิตญฺญุโน จิตฺตสนฺตานสฺส โพธนกิริยาสงฺขาตสฺส วิปญฺจนกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ, โส สุตฺตตฺโถ วิวรณาวิภชนากาโร โหติฯ เยน สุตฺตตฺเถน เนยฺยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยาสงฺขาตสฺส นยกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ, โส สุตฺตตฺโถ อุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺตากาโร โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห อฏฺฐกถาจริโย ‘‘สุตฺตตฺเถน หิ เทสนาย ปวตฺติยมาเนน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิเวเนยฺยานํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยานิพฺพตฺติ, โส จ สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาทิอากาโร’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 24)ฯ

‘‘ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ อตฺถนเยหิ เจว ฉหิ อตฺถปเทหิ จ อยุตฺโตปิ อตฺโถ กิํ โกจิ อตฺถิ, อุทาหุ สพฺโพ อตฺโถ ยุตฺโต เอวา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[25]

‘‘ตีณิ จ นยา อนูนา, อตฺถสฺส จ ฉปฺปทานิ คณิตานิฯ

นวหิ ปเทหิ ภควโต, วจนสฺสตฺโถ สมายุตฺโต’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาสนิทฺเทโส, ตโยติ ปน ปกติลิงฺคนิทฺเทโส วตฺตพฺโพฯ คณิตา อนูนา ตโย อตฺถสฺส นยา จ คณิตานิ อนูนานิ ฉ อตฺถสฺส ปทานิ จ นิทฺทิฏฺฐานิ, นิทฺทิฏฺเฐหิ จ อตฺถปเทหิ ภควโต วจนสฺส สพฺโพ อตฺโถ สมายุตฺโตว อยุตฺโต โกจิ อตฺโถ นตฺถีติ โยชนา กาตพฺพาฯ อตฺถสฺสาติ สุตฺตตฺถสฺสฯ นยาติ เนตฺติอตฺถนยาฯ ปทานีติ เนตฺติอตฺถปทานิฯ

[26] เย หาราทโย นิทฺทิฏฺฐา, เต หาราทโย สมฺปิณฺเฑตฺวา เนตฺติปฺปกรณสฺส ปทตฺเถ สุขคฺคหณตฺถํ คณนวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺถสฺส สมูหสฺส อวยวภูตานิ นวเภทานิ อตฺถปทานิ สุตฺตพฺยญฺชนสฺส อตฺถสฺส ปริเยฏฺฐิสงฺขาตาย สํวณฺณนาย คณนโต จตุวีสติ พฺยญฺชนปทานิ โหนฺติ, อตฺถปทพฺยญฺชนปทภูตํ อุภยํ สงฺเขปยโต สมฺปิณฺฑยโต เตตฺติํสา เตตฺติํสวิธา เอตฺติกา เตตฺติํสวิธาว เนตฺตีติ โยชนาฯ

ตตฺถ นวปฺปทานีติ ตโย อตฺถนยา, ฉ อตฺถปทานิ จฯ จตุพฺพีสาติ โสฬส หารา, ฉ พฺยญฺชนปทานิ, ทฺเว ทิสาโลจนนยองฺกุสนยา จาติ เอวํ เตตฺติํสวิธา จ เนตฺติ นาม, อิโต วินิมุตฺโต อญฺโญ โกจิ เนตฺติปทตฺโถ นตฺถีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘เอวํ เตตฺติํสปทตฺถาย เนตฺติยา หารนยานํ กตโม เทสนาหารวิจยหาโร’’ติอาทิ เทสนากฺกเมเนว สิทฺโธ, เอวํ สิทฺเธ สติปิ ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติ อารมฺโภ ‘‘สพฺเพปิเม หารา เจว นยา จ อิมินา ทสฺสิตกฺกเมเนว สํวณฺเณตพฺเพสุ สุตฺเตสุ สํวณฺณนาวเสน โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ทีปนวจนสวนานุสาเรน ญาเปติ, ตสฺมา เอวํ กโม ทสฺสิโต, อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ ธมฺมเทสนาย นิสฺสยานิ, ผลญฺจ ธมฺมเทสนาย ผลํ, อุปาโย จ ธมฺมเทสนาย อุปาโย, อาณตฺติ จ ธมฺมเทสนาย สรีรํฯ เทสนาหารสฺส ตาสํ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณผลุปายาณตฺตีนํ วิภาวนสภาวตฺตาฯ

นิทฺธารเณน วินาปิ ปกติยา สพฺพสํวณฺเณตพฺพสุตฺเตสุ อนรูปาติ สุวิญฺเญยฺยตฺตา, สํวณฺณนาวิเสสานํ วิจยหาราทีนํ นิสฺสยภาวโต จ ปฐมํ เทสนาหาโร ทสฺสิโตฯ

ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาปุจฺฉาปทานุคีตีหิ สทฺธิํ เทสนาหารปทตฺถานํ อสฺสาทาทีนํ ปวิจยภาวโต เทสนาหารานนฺตรํ วิจโย หาโรฯ

วิจยหาเรน ปวิจิตานํ อตฺถานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณภาวโต วิจยหารานนฺตรํ ยุตฺติ หาโรฯ

ปทฏฺฐานหารสฺส ยุตฺตายุตฺตานํเยว อตฺถานํ อุปปตฺติอนุรูปํ การณปรมฺปราย นิทฺธารณตฺตา ยุตฺติหารานนฺตรํ ปทฏฺฐานหาโรฯ

ยุตฺตายุตฺตานํ การณปรมฺปราย ปริคฺคหิตสภาวานํเยว จ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ สมานลกฺขณตาย คหณลกฺขณตฺตาย ปทฏฺฐานหารานนฺตรํ ลกฺขณหาโรฯ

ลกฺขณหาเรน อตฺถโต สุตฺตนฺตรโต นิทฺธาริตานมฺปิ ธมฺมานํ นิพฺพจนาทีนิ วตฺตพฺพานิ, น สุตฺเต สรูปโต อาคตธมฺมานํเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ลกฺขณหารานนฺตรํ จตุพฺยูโห หาโรฯ เอวญฺหิ นิรวเสสโต อตฺถาวโพโธ โหติฯ

จตุพฺยูเหน หาเรน วุตฺเตหิ นิพฺพจนาธิปฺปายนิทาเนหิ สทฺธิํ สุตฺเต ปทตฺถานํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสงฺขาเต ปุพฺพาปรวิจาเร ทสฺสิเต เตสํ สุตฺตปทตฺถานํ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนํ สุเขน สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ จตุพฺยูหหารานนฺตรํ อาวฏฺโฏ หาโรฯ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสฺส หิ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนยสฺส อุปายภาวโต ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติอาทิคาถาย (สํ. นิ. 1.185; เนตฺติ. 29; เปฏโก. 38) อารมฺภนนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนหิ วีริยสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา เตสุ อารมฺภนนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนสุ อนนุโยคสฺส มูลํ ปมาโทติ สุตฺตนฺตเร ทสฺสิโต ปมาโท อาวฏฺฏิโตติฯ

อาวฏฺเฏน หาเรน สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏเนน ปโยชิเต สาธารณาสาธารณวเสน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ปทฏฺฐานโต เจว ภูมิโต จ วิภาโค สกฺกา สุเขน โยเชตุนฺติ อาวฏฺฏหารานนฺตรํ วิภตฺติ หาโรฯ

วิภตฺติหาเรน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ วิภาเค กเต สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต อาคตา ธมฺมา อกสิเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺเตตุํ สกฺกาติ วิภตฺติหารานนฺตรํ ปริวตฺตนหาโรฯ วิภตฺติหาเรน หิ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติ (เนตฺติ. 35) ปฏิวิภตฺตสภาเว เอว ธมฺเม ปริวตฺตนหารวิภงฺเค อุทาหรียิสฺสติฯ

ปริวตฺตนหาเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺติตาปิ ธมฺมา ปริยายวจเนหิ โพเธตพฺพา, น สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต อาคตธมฺมาเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ปริวตฺตนหารานนฺตรํ เววจนหาโรฯ

เววจนหาเรน ปริยายโต ปกาสิตานํ ธมฺมานํ ปเภทโต ปญฺญตฺติวเสน วิภชนํ สุเขน สกฺกา ญาตุนฺติ เววจนหารานนฺตรํ ปญฺญตฺติ หาโรฯ

ปญฺญตฺติหาเรน ปภวปริญฺญาทิปญฺญตฺติวิภาคมุเขน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสจฺจาทิธมฺมวิภาเค กเต สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขน อวตรณํ สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ ปญฺญตฺติหารานนฺตรํ โอตรโณ หาโรฯ

โอตรเณน หาเรน ธาตายตนาทีสุ โอตาริตานํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต ปทตฺถานํ ปุจฺฉารมฺภโสธนํ สกฺกา สุเขน สมฺปาเทตุนฺติ โอตรณหารานนฺตรํ โสธโน หาโรฯ

โสธเนน หาเรน สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต ปทปทตฺเถสุ วิโสธิเตสุ ตตฺถ ตตฺถ เอกตฺตตาย วา เวมตฺตตาย วา ลพฺภมานสามญฺญวิเสสภาโว สุกโร โหตีติ ทสฺเสตุํ โสธนหารานนฺตรํ อธิฏฺฐาโน หาโรฯ

สามญฺญวิเสสภูเตสุ สาธารณาสาธารเณสุ ธมฺเมสุ อธิฏฺฐาเนน หาเรน ปเวทิเตสุ ปริกฺขารสงฺขาตสฺส สาธารณาสาธารณรูปสฺส ปจฺจยเหตุราสิสฺส ปเภโท สุวิญฺเญยฺโยติ อธิฏฺฐานหารานนฺตรํ ปริกฺขาโร หาโรฯ

อสาธารเณ, สาธารเณ จ การเณ ปริกฺขาเรน หาเรน ทสฺสิเต ตสฺส อตฺตโน ผเลสุ การณากาโร, เตสํ เหตุผลานํ ปเภทโต เทสนากาโร, ภาเวตพฺพปหาตพฺพธมฺมานํ ภาวนาปหานานิ จ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมานานิ สมฺมา สํวณฺเณตพฺพสุตฺตสฺส อตฺถํ ตถตฺตาวโพธาย สํวตฺตนฺตีติ ปริกฺขารหารานนฺตรํ สมาโรปโน หาโร ทสฺสิโต โหติฯ อิทํ หารานํ ทสฺสนานุกฺกมการณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุทฺเทโส อุคฺฆฏิตญฺญุโน อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ นนฺทิยาวฏฺฏนโย อุคฺฆฏิตญฺญุโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ปฐมํ นนฺทิยาวฏฺฏนโย ทสฺสิโตฯ นิทฺเทโส วิปญฺจิตญฺญุโน อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ ติปุกฺขลนโย วิปญฺจิตญฺญุโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา นนฺทิยาวฏฺฏนยานนฺตรํ ติปุกฺขลนโยฯ

ปฏินิทฺเทโส เนยฺยสฺส อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ สีหวิกฺกีฬิตนโย เนยฺยสฺส อุปการาย สํวตฺตติ ฯ ตสฺมา ติปุกฺขลานนฺตรํ สีหวิกฺกีฬิตนโย ทสฺสิโตติ ติณฺณํ อตฺถนยานํ ทสฺสนานุกฺกโม เวทิตพฺโพฯ อตฺถนยานํ ทิสาภูตาย ภูมิยา อาโลเกตฺวา เตสํ ตสฺสา ทิสาย ภูมิยา สมานยนํ โหติฯ น หิ สกฺกา อโนโลเกตฺวา สมาเนตุนฺติ ทิสาโลจนนยํ ทสฺเสตฺวา องฺกุสนโย ทสฺสิโตฯ โปตฺถการุฬฺหาวเฉกา สพฺพาสุ ทิสาสุ หตฺถิคมนฏฺฐานํ โอโลเกตฺวา องฺกุเสน อิจฺฉิตฏฺฐานํ สมานยนฺติฯ เกจิ อจฺเฉกา อโนโลเกตฺวา วินยนฺติฯ เตสํ นยนมตฺตเมว, น สมานยนํฯ เอวเมว ปณฺฑิตา สุตฺตตฺถํ วณฺเณนฺตา มนสาว โอโลเกตฺวาว นยา เนตพฺพาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

สมุฏฺฐานสํวณฺณนา อธิปฺปายสํวณฺณนา ปทตฺถสํวณฺณนา วิธิอนุวาทสํวณฺณนา นิคมนสํวณฺณนาติ วา, ปโยชนสํวณฺณนา ปิณฺฑตฺถสํวณฺณนา อนุสนฺธิสํวณฺณนา โจทนาสํวณฺณนา ปริหารสํวณฺณนาติ วา, อุโปคฺฆาฏสํวณฺณนา ปทวิคฺคหสํวณฺณนา ปทตฺถจาลนสํวณฺณนา ปจฺจุปฏฺฐานสํวณฺณนาติ วา, ตถา เอกนาฬิกากถา จตุรสฺสกถา นิสินฺนวตฺติกากถาติ วา อาคตาฯ

ตตฺถ สมุฏฺฐานํ นิทานเมวฯ วิธิอนุวาโท วิเสสวจนเมวฯ อุโปคฺฆาโฏ นิทานเมวฯ จาลนา โจทนาเยวฯ ปจฺจุปฏฺฐานํ ปริหาโรวฯ

ปาฬิํ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนสงฺขาตา สํวณฺณนา เอกนาฬิกากถา นามฯ

ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปฏิปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา กถนสงฺขาตา สํวณฺณนา จตุรสฺสกถา นามฯ

วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนสงฺขาตา สํวณฺณนา นิสินฺนวตฺติกากถา นามฯ

ตา สพฺพา สํวณฺณนาโยปิ เทสนาหาราทีสุ เนตฺติสํวณฺณนาสุ อนฺโตคธาเยวฯ เตนาห ‘‘ยตฺตกา หิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสา, สพฺเพ เต เนตฺติอุปเทสายตฺตา’’ติฯ

เอวํ เอตฺตาวตา เอตปรมตา ทฏฺฐพฺพา ฯ เหตุผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาทโย ปน อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 4 ทฺวาทสปท) วิตฺถารโต วุตฺตาติ น วิตฺถารยิสฺสามีติฯ

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

นิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฏินิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

1. เทสนาหารวิภงฺควิภาวนา

[5] เอวํ หาราทโย สรูปโต อาจริเยน อุทฺเทสโต อุทฺทิฏฺฐา, นิทฺเทสโต จ นิทฺทิฏฺฐา, อมฺเหหิ จ ญาตา, อถ กสฺมา ปุน ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิโก อารทฺโธติ เจ? เวเนยฺยานํ ติวิธตฺตาฯ เวเนยฺยา หิ อติติกฺขปญฺโญ นาติติกฺขปญฺโญ มนฺทปญฺโญติ ติวิธา โหนฺติฯ เตสญฺหิ อติติกฺขปญฺญสฺสานุรูปํ หาราทโย อุทฺเทสโต อุทฺทิฏฺฐา, นาติติกฺขปญฺญสฺส อนุรูปํ นิทฺเทสโต นิทฺทิฏฺฐา, อิทานิ มนฺทปญฺญสฺสานุรูปํ หาราทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิโก วิภงฺควาโร อารทฺโธฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาราทโยสุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสุ หาเร ตาว ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชิตุํ ‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 5) วุตฺตํฯ

ตตฺถ เย หาราทโย อุทฺเทสนิทฺเทเสสุ นิทฺทิฏฺฐา, ตตฺถ หาราทีสุ กตโม เทสนาหาโรติ เจ? ยา ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถา (เนตฺติ. 4) วุตฺตา, สา อยํ คาถา นิทฺเทสวเสน เทสนาหาโร นาม, ตสฺส ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4) นิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารวิภงฺโค นามาติ โยชนาฯ ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ ฐเปตฺวา ‘‘อิมํ เทสยตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยติ? อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ