จตุโร สติปฏฺฐานาติ อสุภทุกฺขอนิจฺจอนตฺตสญฺญาฯ อินฺทฺริยภูมีติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนินฺทฺริยานํ ภูมี ปวตฺตนฏฺฐานานิ สโมสรณฏฺฐานานิฯ

นวหิ กุสลปเทหิ กุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ โยชียนฺติ, นวหิ อกุสลปเทหิ อกุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ โยชียนฺติฯ นวหิ กุสลปเทหิ สห กุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ ยุชฺชนฺตา ภวนฺติ, นวหิ อกุสลปเทหิ สห อกุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ ยุชฺชนฺตา ภวนฺตีติ อุทฺเทสวาเร วุตฺตาวเสโส สํวณฺณนานุสาเรน วิชานิตพฺโพฯ

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

อุทฺเทสวารสฺส อตฺถวิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

โสฬสหารนิทฺเทสวิภาวนา

[4] หาราทีสุ สมุทายสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส อุทฺเทโส อุทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม นิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุทฺทิฏฺเฐ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ สงฺเขปโต เนตฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ อุทฺทิฏฺเฐ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ สงฺเขปโต’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 4) วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา? เทสนา วิจโย’’ติอาทิอุทฺเทสปาเฐฯ สงฺเขปโตติ สมาสโตฯ เนตฺตีติ เนตฺติปฺปกรณํฯ กิตฺติตาติ กถิตา, อิทานิ นิทฺเทสโต กเถสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1]

‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จฯ

อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ –

คาถายํ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน สุตฺเต อาคตา อสฺสาโทปิ อาทีนวตา อาทีนโวปิ นิสฺสรณมฺปิ ผลมฺปิ อุปาโยปิ โยคีนํ อตฺถาย ภควโต อาณตฺติปิ อิเม ธมฺมา ทสฺสิตา สํวณฺณิตา สํวณฺณนาวเสน ญาปิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโร นามาติ อตฺถโยชนาฯ

วจนตฺถาทโย อฏฺฐกถายํ วิตฺถารโต วุตฺตาว, ตสฺมา กิญฺจิมตฺตเมว กเถสฺสามิฯ อสฺสาทียเตติ อสฺสาโท, โก โส? สุขํ, โสมนสฺสํ, อิฏฺฐารมฺมณภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา จฯ อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, โก โส? ตณฺหา, วิปลฺลาสา จฯ วิปลฺลาสวเสน หิ เอกจฺเจ สตฺตา อนิฏฺฐมฺปิ อารมฺมณํ อิฏฺฐากาเรน อสฺสาเทนฺติฯ

อาภุสํ กมฺเมน ทีนํ ทุกฺขาทิ หุตฺวา วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, ทุกฺขาทิฯ อถ วา อติวิย อาทีนํ กปณํ หุตฺวา วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, กปณมนุสฺโส, ตถาภาวา จ เตภูมกา ธมฺมา อนิจฺจตาทิโยคโตฯ

นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, อริยมคฺโคฯ นิสฺสรตีติ วา นิสฺสรณํ, นิพฺพานํฯ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ นิสฺสรณเภโท อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 4 หารสงฺเขป) พหุธา วุตฺโตวฯ

ผลติ ปวตฺตตีติ ผลํ, เทสนาย ผลํฯ ยทิปิ เทสนา ผลนิปฺผาทิกา น โหติ, ตถาปิ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปุญฺญสมฺภารา สมฺภวนฺติ, ปุญฺญสมฺภารเหตุโต ผลํ ปวตฺตํ, ตสฺมา เทสนาย ผลํ นามาติฯ กตมํ ตํ? เทวมนุสฺเสสุ อายุวณฺณสุขพลยสปริวารอธิปเตยฺยอุปธิสมฺปตฺติจกฺกวตฺติสิริเทวรชฺช- สิริจตุสมฺปตฺติจกฺกสีลสมาธิสมฺปทา วิชฺชาภิญฺญา ปฏิสมฺภิทา สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิโยฯ

ปจฺจยสามคฺคิํ อุปคนฺตฺวา อยติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ อุปาโย, โก โส? อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ ปุริมา ปฏิปทา หิ ปจฺฉิมาย ปฏิปทาย อธิคมูปาโย, ปรมฺปราย มคฺคนิพฺพานาธิคมสฺส จ อุปาโยฯ เกจิ ‘‘มคฺโคปิ อุปาโย’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน นิพฺพานเมว นิสฺสรณนฺติ วุตฺตํ สิยาฯ ‘‘เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ อิทํ นิสฺสรณ’’นฺติ (เนตฺติ. 5) ปน อริยมคฺคสฺส นิสฺสรณภาวํ วกฺขติ, ตสฺมา เกสญฺจิ วาโท น คเหตพฺโพฯ

อาณตฺตีติ อาณารหสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ หิตสิทฺธิยา ‘‘เอวํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชาหิ, มิจฺฉาปฏิปตฺติํ มา ปฏิปชฺชาหี’’ติ วิธานํ อาณาฐปนํ อาณตฺติ นามฯ

ยุชฺชนฺติ ปยุชฺชนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนาสูติ โยคิโน, เวเนยฺยา, เตสํ โยคีนํ อตฺถายาติ วจนเสสํ นีหริตฺวา โยชนา กาตพฺพาฯ สุตฺเต อาคตานํ สพฺเพสํ อสฺสาทาทีนํ เอกเทสาคตานมฺปิ นีหริตฺวา สพฺเพสํ วิภชนสํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโรติ นิทฺเทสโต คเหตพฺโพ, โส จ วิภชนากาโร เทสนาหารวิภงฺเค (เนตฺติ. 5) อาคมิสฺสตีติ อิธ น ทสฺสิโตติฯ

เทสนาหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม วิจยหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[2]

‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจ, สุตฺตสฺส ยา จ อนุคีติฯ

สุตฺตสฺส โย ปวิจโย, หาโร วิจโยติ นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ สุตฺตสฺส ยํ ปุจฺฉิตญฺจ ยา ปุจฺฉา วิจยมานา จ สุตฺตสฺส ยํ วิสฺสชฺชิตญฺจ ยา วิสฺสชฺชนา วิจยมานา จ สุตฺตสฺส โย ปทาทิวิจโย, อสฺสาทาทิวิจโย จ อตฺถิ, เต วุตฺตปฺปการา วิจยมานา ปุจฺฉาทโย เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิจิยนฺติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโรติ นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ

ปุจฺฉียเต ปุจฺฉิตํฯ วิสฺสชฺชียเต วิสฺสชฺชิตนฺติ ภาวสาธนตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, น กมฺมสาธนตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ฏีกายํ ‘‘ภาวตฺเถ โตติ อาห – ‘วิสฺสชฺชิตนฺติ วิสฺสชฺชนา’’’ติฯ

‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ นิยมิตตฺตา สํวณฺณนาวเสน อฏฺฐกถายํ อาคตํ น คเหตพฺพนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โส วิจโย หาโร อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 4 หารสงฺเขป) วุตฺโตวฯ กถํ? –

‘‘อยํ ปุจฺฉา อทิฏฺฐโชตนา ทิฏฺฐสํสนฺทนา วิมติจฺเฉทนา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา สตฺตาธิฏฺฐานา ธมฺมาธิฏฺฐานา เอกาธิฏฺฐานา อเนกาธิฏฺฐานา สมฺมุติวิสยา ปรมตฺถวิสยา อตีตวิสยา อนาคตวิสยา ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวิจโย เวทิตพฺโพฯ

‘‘อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ วิภชฺชพฺยากรณํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ ฐปนํ สาวเสสํ นิรวเสสํ สอุตฺตรํ นิรุตฺตรํ โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนวิจโยฯ

‘‘อยํ ปุจฺฉา อิมินา สเมติ, เอเตน น สเมตี’’ติ ปุจฺฉิตตฺถํ อาเนตฺวา, วิจโย ปุพฺเพนาปรํ สํสนฺทิตฺวา จ วิจโย ปุพฺพาปรวิจโยฯ ‘‘อยํ อนุคีติ วุตฺตตฺถสงฺคหา อวุตฺตตฺถสงฺคหา ตทุภยตฺถสงฺคหา กุสลตฺถสงฺคหา อกุสลตฺถสงฺคหา’’ติอาทินา อนุคีติวิจโยฯ อสฺสาทาทีสุ สุขเวทนาย ‘‘อิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ตณฺหาย ‘‘อารมฺมณคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, วิปลฺลาสานํ ‘‘วิปรีตคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, อวสิฏฺฐานํ เตภูมกธมฺมานํ ‘‘ยถาสกลกฺขณา’’ติอาทินา สพฺเพสญฺจ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ, ทฺวาจตฺตาลีสาธิเก จ ทุกสเต ลพฺภมานปทวเสน ตํตํอสฺสาทตฺถวิเสสนิทฺธารณํ อสฺสาทวิจโยฯ

ทุกฺขเวทนาย ‘‘อนิฏฺฐานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ทุกฺขสจฺจานํ ‘‘ปฏิสนฺธิลกฺขณา’’ติอาทินา, อนิจฺจตาทีนํ อาทิอนฺตวนฺตตาย อนิจฺจนฺติกตาย จ ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา สพฺเพสญฺจ โลกิยธมฺมานํ สํกิเลสภาคิยหานภาคิยตาทิวเสน อาทีนววุตฺติยา โอการนิทฺธารเณน อาทีนววิจโยฯ นิสฺสรณปเท อริยมคฺคสฺส อาคมนโต กายานุปสฺสนาทิปุพฺพภาคปฏิปทาวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสน, นิพฺพานสฺส ยถาวุตฺตปริยายวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสนาติ เอวํ นิสฺสรณวิจโยฯ ผลาทีนํ ตํตํสุตฺตเทสนาย สาเธตพฺพผลสฺส ตทุปายสฺส ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตวิธิวจนสฺส จ วิภาคนิทฺธารณวเสน วิจโย เวทิตพฺโพฯ เอวํ ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุจฺฉาปุพฺพาปรานุคีตีนํ, อสฺสาทาทีนญฺจ วิเสสนิทฺธารณวเสเนว วิจยลกฺขโณ ‘‘วิจโย หาโร’’ติ เวทิตพฺโพติ –

เอวํ วุตฺโตวฯ

วิสฺสชฺชนวิเสโส ปน ฏีกายํ วุตฺโตฯ กถํ? –

‘‘จกฺขุ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘อาม, จกฺขุ อนิจฺจเมวา’’ติ เอกนฺตโต วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ, ‘‘อญฺญินฺทฺริยํ ภาเวตพฺพํ, สจฺฉิกาตพฺพญฺจา’’ติ ปุฏฺเฐ ‘‘มคฺคปริยาปนฺนํ ภาเวตพฺพํ, ผลปริยาปนฺนํ สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติ วิภชิตฺวา วิสฺสชฺชนํ วิภชฺชพฺยากรณํ, ‘‘อญฺญินฺทฺริยํ กุสล’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘กิํ อนวชฺชฏฺโฐ กุสลตฺโถ, อุทาหุ สุขวิปากฏฺโฐ’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ, ‘‘สสฺสโต อตฺตา, อสสฺสโต วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อพฺยากตเมต’’นฺติอาทินา อวิสฺสชฺชนํ ฐปนํ, ‘‘กิํ ปเนเต ‘กุสลา’ติ วา ‘ธมฺมา’ติ วา เอกตฺถา, อุทาหุ นานตฺถา’’ติ อิทํ ปุจฺฉนํ สาวเสสํฯ วิสฺสชฺชนสฺส ปน สาวเสสโต เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน เทสนายํ เวทิตพฺพาฯ อปาฏิหีรกํ สอุตฺตรํ สปฺปาฏิหีรกํ นิรุตฺตรํ, เสสํ วิจยหารนิทฺเทเส สุวิญฺเญยฺยเมวาติ –

วุตฺโตวฯ สํวณฺณนาสุ วุตฺโต อตฺโถ อนากุโล ปากโฏ ยติโปเตหิ วิญฺญาโต, โส สพฺพตฺถ อมฺเหหิ น วิภตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

วิจยหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ยุตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[3]

‘‘สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํฯ

ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา, หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ สพฺเพสํ โสฬสนฺนํ หารานํ ยา ภูมิ ปวตฺตนฏฺฐานภูตํ พฺยญฺชนํ, โย โคจโร สุตฺตตฺโถ จ อตฺถิ, เตสํ ภูมิสงฺขาตพฺยญฺชนโคจรสงฺขาตสุตฺตตฺถานํ ยา ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา ยุตฺตายุตฺตีนํ วิจารณา สํวณฺณนา กตา, โส ยุตฺติอยุตฺติปริกฺขาวิจารณสงฺขาโต สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ยุตฺติ หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺถโยชนาฯ

เตสํ หารานํ ภูมิภูตสฺส สุตฺเต อาคตสฺส พฺยญฺชนสฺส ยุตฺติภาโว ทุวิโธ สภาวนิรุตฺติภาโว, อธิปฺเปตตฺถวาจกภาโว จฯ โคจรภูตสฺส ปน สุตฺเต อาคตสฺส ยุตฺติภาโว สุตฺตวินยธมฺมตาหิ อวิโลมนํฯ อยุตฺติภาโว วุตฺตวิปริยาเยน คเหตพฺโพฯ

ยุตฺติหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ปทฏฺฐานหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[4]

‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺฐานํฯ

อิติ ยาว สพฺพธมฺมา, เอโส หาโร ปทฏฺฐาโน’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ ธมฺมนฺติ ยํ กิญฺจิ กุสลาทิธมฺมํ สุตฺเต ชิโน เทเสติ, ตสฺส สุตฺเต ชิเนน เทสิตสฺส กุสลาทิธมฺมสฺส ยญฺจ ปทฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตํ ตํ ปทฏฺฐานญฺจาติ เอวํ วุตฺตนเยน ยาว ยตฺตกา สพฺเพ ธมฺมา สุตฺเต ชิเนน เทสิตา, ตตฺตกานํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ยญฺจ ปทฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตสฺส จ ปทฏฺฐานสฺส ยญฺจ ปทฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตํ ตํ ปทฏฺฐานญฺจ, อิติ เอวํ วุตฺตนเยน ยาว ยตฺตกา สพฺเพ ปทฏฺฐานธมฺมา นิทฺธาเรตพฺพาว, ตตฺตกานิ สพฺพานิ ธมฺมปทฏฺฐานานิ ยถานุรูปํ นิทฺธาเรตฺวา เยน สํวณฺณนาวิเสเสน กถิตานิ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปทฏฺฐาโน หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺถโยชนาฯ

สุตฺเต เทสิตกุสลธมฺมสฺส โยนิโสมนสิการสทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ ปทฏฺฐานํ, สุตฺเต เทสิตอกุสลธมฺมสฺส อโยนิโสมนสิการอสทฺธมฺมสฺสวนอสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ ปทฏฺฐานํ, อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส ยถารหํ กุสลากุสลาพฺยากตา ปทฏฺฐานนฺติอาทินา นิทฺธาเรตพฺพนฺติฯ

ปทฏฺฐานหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ลกฺขณหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[5]

‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิฯ

วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ, โส หาโร ลกฺขโณ นามา’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ เอกธมฺเม สุตฺเต ภควตา วุตฺตมฺหิ, อฏฺฐกถายํ นิทฺธาริเต วา สติ เตน ธมฺเมน เย เกจิ ธมฺมา เอกลกฺขณา ภวนฺติ, สพฺเพ เต ธมฺมา สุตฺเต สรูปโต อวุตฺตาปิ สมานลกฺขณตาย สํวณฺเณตพฺพภาเวน อาเนตฺวา เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วุตฺตา ภวนฺติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ลกฺขโณ นาม หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺถโยชนาฯ

เอกํ สมานํ ลกฺขณํ เอเตสนฺติ เอกลกฺขณา, สมานลกฺขณา, สหจาริตาย วา สมานกิจฺจตาย วา สมานเหตุตาย วา สมานผลตาย วา สมานารมฺมณตาย วา อวุตฺตาปิ นิทฺธาริตาติฯ

กถํ ? – ‘‘นานตฺตกายานานตฺตสญฺญิโน (ที. นิ. 3.341, 357, 359; อ. นิ. 9.24), นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติอาทีสุ สหจาริตาย สญฺญาย สหคตา ธมฺมา นิทฺธาริตาฯ ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 189) สมานกิจฺจตา, ปิยวจนอตฺถจริยา สมานตฺถตาปิ นิทฺธาริตา, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; มหาว. 1; วิภ. 225; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) สมานเหตุตาย สญฺญาทโยปิ นิทฺธาริตา, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; มหาว. 1; วิภ. 225; อุทา. 1; เนตฺติ. 24) สมานผลตาย ตณฺหุปาทานาทโยปิ นิทฺธาริตา, ‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ปฏฺฐา. 1.1.424) สมานารมฺมณตาย ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโยปิ นิทฺธาริตา, นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพาติ อตฺโถติฯ วิตฺถาโร วิภงฺควาเร (เนตฺติ. 23) อาคมิสฺสติฯ

ลกฺขโณ หาโร นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม จตุพฺยูโห หาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[6]

‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย , พฺยญฺชนมถ เทสนานิทานญฺจ;

ปุพฺพาปรานุสนฺธี, เอโส หาโร จตุพฺยูโห’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ เนรุตฺตํ สุตฺตปทนิพฺพจนญฺจ พุทฺธานํ ตสฺส ตสฺส สุตฺตสฺส เทสกานํ, สาวกานํ วา อธิปฺปาโย จ อตฺถพฺยญฺชเนน พฺยญฺชนมุเขน เทสนานิทานญฺจ ปุพฺพาปเรน อนุสนฺธิ จ เอเต นิรุตฺตาทโย เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภาวียนฺติ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘จตุพฺยูโห หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ เทสนาปวตฺตินิมิตฺตํ เทสกสฺส อชฺฌาสยาทิ เทสนานิทานํ นามฯ จตุพฺยูหหารสฺส พหุวิสยตฺตา วิภงฺเค (เนตฺติ. 25 อาทโย) ลกฺขณสมฺปตฺติํ กตฺวา กถยิสฺสามฯ

จตุพฺยูหหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม อาวฏฺฏหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[7]

‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐานํ;

อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเข, อาวฏฺโฏ นาม โส หาโร’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ

ตตฺถ ปรกฺกมธาตุอาทีนํ ปทฏฺฐาเน เอกมฺหิ อารมฺภธาตุอาทิเก เทสนารุฬฺเห สติ วิสภาคตาย วา เสสกํ ปทฏฺฐานํ ปริเยสติ , เทสนาย สรูปโต อคฺคหเณน วา เสสกํ ปทฏฺฐานํ ปริเยสติ, เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ปริเยสิตฺวา โยเชนฺโต เทสนํ ปมาทาทีนํ ปทฏฺฐานภูเต โกสชฺชาทิเก ปฏิปกฺเข อาวฏฺฏติ อาวฏฺฏาเปติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘อาวฏฺโฏ หาโร นามา’’ติ นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺถโยชนาฯ

‘‘ปฏิปกฺเข’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, เสเสปิ สภาเค อาวฏฺฏนโตฯ น หิ อารมฺภธาตุอาทิเก เทสนารุฬฺเห สติ ตปฺปฏิปกฺเข โกสชฺชาทิเกเยว เทสนํ อาวฏฺเฏติ, อถ โข อวเสสวีริยารมฺภาทิเกปิ เทสนํ อาวฏฺเฏตีติฯ

อาวฏฺฏหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม วิภตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[8]

‘‘ธมฺมญฺจ ปทฏฺฐานํ, ภูมิญฺจ วิภชเต อยํ หาโรฯ

สาธารเณ อสาธารเณ จ เนยฺโย วิภตฺตี’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ กุสลาทิวเสน อเนกวิธํ สภาวธมฺมญฺจ ทานสีลาทิปทฏฺฐานญฺจ ‘‘ทสฺสนภูมิ ภาวนาภูมี’’ติ เอวมาทิกํ ภูมิญฺจ สาธารเณ จ อสาธารเณ จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภชเต, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘วิภตฺติ หาโร’’ติ เนยฺโยติ อตฺถโยชนาฯ

‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตา กุสลา วาสนาภาคิยา, อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตา กุสลา นิพฺเพธภาคิยา’’ตฺยาทินา, ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตา อกุสลา กิเลสภาคิยา’’ตฺยาทินา ธมฺมญฺจ, ‘‘อิทํ สีลํ อิมสฺส มหคฺคตวิเสสสฺส ปทฏฺฐานํ, อิทํ สีลํ อิทํ ฌานํ อิมสฺส โลกุตฺตรสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺตฺยาทินา ปทฏฺฐานญฺจ, ‘‘ทสฺสนปหาตพฺพสฺส ปุถุชฺชโน ภูมิ, ภาวนาปหาตพฺพสฺส โสตาปนฺนาทโย ภูมิ’’ตฺยาทินา ภูมิญฺจ, ‘‘กามราคพฺยาปาทา ปุถุชฺชนโสตาปนฺนานํ สาธารณา’’ตฺยาทินา สาธารเณ จ, ‘‘กามราคพฺยาปาทา อนาคามิอรหนฺตานํ อสาธารณา’’ตฺยาทินา อสาธารเณ จ เยน วิภชติ, โส วิภตฺติ หาโร นามาติอาทินา (เนตฺติ. 33-34) วิตฺถาเรตฺวา วิภชนากาโร คเหตพฺโพฯ

วิภตฺติหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ปริวตฺตนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[9]

‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม, นิทฺทิฏฺเฐ ภาวิเต ปหีเน จฯ

ปริวตฺตติ ปฏิปกฺเข, หาโร ปริวตฺตโน นามา’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ สุตฺเต ภาวิเต ภาวิตพฺเพ กุสเล อนวชฺชธมฺเม นิทฺทิฏฺเฐ กถิเต, สํวณฺณิเต วา ปหีเน ปหาตพฺเพ อกุสเล สาวชฺชธมฺเม นิทฺทิฏฺเฐ กถิเต, สํวณฺณิเต วา เตสํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺเข วิปรีตธมฺเม เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ปริวตฺตติ ปริวตฺเตติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปริวตฺตโน หาโร นามา’’ติ เวทิตพฺโพติ อตฺถโยชนาฯ

‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’’ติอาทินา จ ‘‘ยสฺส วา ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส ปาณาติปาโต ปหีโน’’ติอาทินา จ ‘‘ภุญฺชิตพฺพา กามา …เป.… กาเมหิ เวรมณี เตสํ อธมฺโม’’ติอาทินา จ ปฏิปกฺเข ปริวตฺตนภาวํ วิภงฺควาเร (เนตฺติ. 35 อาทโย) วกฺขตีติ น วิตฺถาริตาฯ

ปริวตฺตนหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม เววจนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[10]

‘‘เววจนานิ พหูนิ ตุ, สุตฺเต วุตฺตานิ เอกธมฺมสฺสฯ

โย ชานาติ สุตฺตวิทู, เววจโน นาม โส หาโร’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ เอกธมฺมสฺส ปทตฺถสฺส สุตฺเต วุตฺตานิ ตุ วุตฺตานิ เอว, พหูนิ ตุ พหูนิ เอว เววจนานิ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน โย สุตฺตวิทู ชานาติ, ชานิตฺวา เอกสฺมิํเยว ปทตฺเถ โยเชติ, ตสฺส สุตฺตวิทุโน โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘เววจโน นาม หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺถโยชนาฯ

เอตฺถ จ โย โส-สทฺทา อสมานตฺถา จ โหนฺตีติ ‘‘โย สุตฺตวิทู’’ติ วตฺวา ‘‘โส สํวณฺณนาวิเสโส’’ติ วุตฺตนฺติฯ

‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส เอกสฺมิํเยว อตฺเถ ภควติ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา, ผลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปตฺโต อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุโยควิปฺปหีโน อคติคมนวีติวตฺโต อุทฺธฏสลฺโล นิรุฬฺหวโณ มทฺทิตกณฺฏโก นิพฺพาปิตปริยุฏฺฐาโน พนฺธนาตีโต คนฺถวินิเวฐโน อชฺฌาสยวีติวตฺโต ภินฺนนฺธกาโร จกฺขุมา โลกธมฺมสมติกฺกนฺโต อนุโรธวิโรธวิปฺปยุตฺโต อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ธมฺเมสุ อสงฺเขปคโต พนฺธนาติวตฺโต ฐปิตสงฺคาโม อภิกฺกนฺตตโร อุกฺกาธโร อาโลกกโร ปชฺโชตกโร ตโมนุโท รณญฺชโห อปริมาณวณฺโณ อปฺปเมยฺยวณฺโณ อสงฺเขยฺยวณฺโณ อาภงฺกโร ปภงฺกโร ธมฺโมภาสปชฺโชตกโร’’ติ (เนตฺติ. 38) เอวมาทีนิ พหูนิ เววจนานิ โยชิตานิฯ วิตฺถาโร วิภงฺควาเร (เนตฺติ. 37 อาทโย) อาคมิสฺสติฯ

เววจนหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ปญฺญตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[11]

‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสติฯ

โส อากาโร เญยฺโย, ปญฺญตฺตี นาม โส หาโร’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ ภควา เอกํ ขนฺธาทิธมฺมํ วิวิธาหิ นิกฺเขปปฺปภวปญฺญตฺตาทีหิ ปญฺญตฺตีหิ เยน ปญฺญาเปตพฺพากาเรน เทเสติ, โส ปญฺญาเปตพฺพากาโร เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภาวิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปญฺญตฺติ หาโร นามา’’ติ เญยฺโยติ อตฺถโยชนาฯ

ตตฺถ วิวิธาหิ ปญฺญตฺตีหิ นิกฺเขปปญฺญตฺติปภวปญฺญตฺติปริญฺญาปญฺญตฺติปหานปญฺญตฺติ- ภาวนาปญฺญตฺติสจฺฉิกิริยาปญฺญตฺตินิโรธปญฺญตฺตินิพฺพิทาปญฺญตฺตีติ เอวมาทิปญฺญตฺตีหิ เอกปทตฺถสฺเสว ปญฺญาเปตพฺพาการวิภาวนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปญฺญตฺติ หาโร นามาติฯ

ตตฺถ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ อยํ ปญฺญตฺติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ, ฉนฺนํ ธาตูนํ, อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ, ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ

‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรุฬฺหํฯ

ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรุฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธี’’ติ (สํ. นิ. 2.64; กถา. 296) เอวมาทิ ปภวปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จาติฯ

‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา’’ติ (สํ. นิ. 2.64; กถา. 296) เอวมาทิ ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ‘‘ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺสา’’ติ จ ‘‘นิกฺเขปปญฺญตฺติ สุตมยิยา ปญฺญาย, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปญฺญตฺติ ธมฺมจกฺกสฺสา’’ติ เอวมาทิวิตฺถาโร วิภงฺเค (เนตฺติ. 39 อาทโย) อาคมิสฺสตีติฯ

ปณฺณตฺติหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม โอตรณหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[12]

‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท, อินฺทฺริยขนฺธา จ ธาตุอายตนาฯ

เอเตหิ โอตรติ โย, โอตรโณ นาม โส หาโร’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ โย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จ เย อินฺทฺริยขนฺธา จ ยานิ ธาตุอายตนานิ จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นิทฺธาริตานิ, เอเตหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทินฺทฺริยขนฺธธาตายตเนหิ, สุตฺเต อาคตปทตฺถมุเขน นิทฺธาริยมาเนหิ จ โย สํวณฺณนาวิเสโส โอตรติ โอคาหติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเก ตตฺถ วาจกวเสน, ตตฺถ ญาปกวเสน วา อนุปวิสติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร นามาติ อตฺถโยชนาฯ

ตตฺถ อินฺทฺริยขนฺธาติ อินฺทฺริยานิ จ ขนฺธา จาติ อินฺทฺริยขนฺธาฯ ธาตุอายตนาติ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ธาตุอายตนาฯ กถํ โอตรโณ? ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิ (เนตฺติ. 42) ปาโฐฯ

อุทฺธนฺติ รูปธาตุ จ อรูปธาตุ จฯ อโธติ กามธาตุฯ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโตติ เตธาตุเก อยํ อเสกฺขาวิมุตฺติฯ ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ…เป.… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ, อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ สีลกฺขนฺเธน สมาธิกฺขนฺเธน ปญฺญากฺขนฺเธน, อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา, อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณาติ เอวมาทีหิ วิภงฺเค (เนตฺติ. 42 อาทโย) อาคมิสฺสตีติฯ

โอตรณหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม โสธนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[13]

‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห, คาถายํ ปุจฺฉิตา ยมารพฺภฯ

สุทฺธาสุทฺธปริกฺขา, หาโร โส โสธโน นามา’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ ติสฺสํ คาถายํ อารุฬฺเห ปญฺเห ญาตุมิจฺฉิเต อตฺเถ ภควตา วิสฺสชฺชนคาถายํ วิสฺสชฺชิตมฺหิ ยํ สุตฺตตฺถํ อารพฺภ อธิกิจฺจ สา คาถา ปุจฺฉิตา ปุจฺฉนตฺถาย ฐปิตา, ตสฺส สุตฺตตฺถสฺส เยน สํวณฺณนาวิเสเสน สุทฺธาสุทฺธปริกฺขา วิจารณา ภเว, โส สํวณฺณนาวิเสโส โสธโน หาโร นามาติ อตฺถโยชนาฯ

กถํ? ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโตฯ ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโตฯ ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโตฯ ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปทญฺจ โสธิตํ, อารมฺโภ จ โสธิโตติฯ เอวํ ปทาทีนํ โสธิตาโสธิตภาววิจาโร หาโร โสธโน นามฯ วิตฺถารโต ปน วิภงฺเค (เนตฺติ. 45 อาทโย) อาคมิสฺสตีติฯ

โสธนหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม อธิฏฺฐานหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[14]

‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺฐาฯ

เต น วิกปฺปยิตพฺพา, เอโส หาโร อธิฏฺฐาโน’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ เย ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา เอกตฺตตาย สามญฺเญนปิ จ เวมตฺตตาย วิเสเสนปิ นิทฺทิฏฺฐา, เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นิทฺทิฏฺฐา ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา น วิกปฺปยิตพฺพา สามญฺญวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺฐานโต, กาลทิสาวิเสสาทีนํ วิย อเปกฺขาสิทฺธิโต จ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส อธิฏฺฐาโน หาโรติ อตฺถโยชนาฯ

ตตฺถ เอกตฺตตายาติ เอกสฺส สมานสฺส ภาโว เอกตฺตํ, เอกตฺตเมว เอกตฺตตา, ตายฯ เอกสทฺโท เจตฺถ สมานตฺถวาจโก, น สงฺขฺยาวาจโกติฯ เวมตฺตตายาติ วิสิฏฺฐา มตฺตา วิมตฺตา, วิมตฺตา เอว เวมตฺตํ, เวมตฺตสฺส ภาโว เวมตฺตตา, ตายฯ ยถา หิ ‘‘อชฺช สฺเว’’ติ วุจฺจมานา กาลวิเสสา อนวฏฺฐิตา ภวนฺติ, ‘‘ปุริมา ทิสา, ปจฺฉิมา ทิสา’’ติ วุจฺจมานา ทิสาวิเสสา, เอวํ สามญฺญวิเสสา จ อตฺถสฺส สภาวาติฯ ตถา หิ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจมานํ ชาติอาทิํ อเปกฺขาย สามญฺญํ สมานมฺปิ สจฺจาเปกฺขาย วิเสโส โหติฯ เอส นโย สมุทยสจฺจาทีสุปีติฯ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ เอกตฺตตาฯ ‘‘ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา, มรณํ ทุกฺข’’นฺติ เอวมาทิ เวมตฺตตาฯ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เอกตฺตตา, ‘‘ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทีราคสหคตา’’ติ เอวมาทิ เวมตฺตตาติ เอวมาทิ วิตฺถาโร วิภงฺเค (เนตฺติ. 46 อาทโย) อาคมิสฺสตีติฯ

อธิฏฺฐานหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ปริกฺขารหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[15]

‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ, ชนยนฺติปฺปจฺจยา ปรมฺปรโตฯ

เหตุมวกฑฺฒยิตฺวา, เอโส หาโร ปริกฺขาโร’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ

ตตฺถ อวิชฺชาทิกา เย ปจฺจยธมฺมา สงฺขาราทิกํ ยํ ผลธมฺมํ ปจฺจยา สหชาตปจฺจเยน ปรมฺปรโต ปรมฺปรปจฺจยภาเวน ชนยนฺติ, ตสฺส สงฺขาราทิผลสฺส ปจฺจยํ ปริกฺขารภูตํ ปุริมุปฺปนฺนํ อวิชฺชาทิกํ อสาธารณํ ชนกํ เหตุํ, อโยนิโสมนสิการาทิกํ สาธารณํ ปจฺจยเหตุญฺจ อวกฑฺฒยิตฺวา สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา โย สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขารสํวณฺณนาภาเวน ปวตฺโต, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร นามาติ อตฺถโยชนาฯ อวิชฺชาทโย หิ อวิชฺชาทีนํ อสาธารณเหตู ภวนฺติ, อโยนิโสมนสิการาทโย สาธารณปจฺจยาฯ เตนาห – ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย’’ติ, ‘‘อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตุ, อโยนิโสมนสิกาโร ปจฺจโย’’ติอาทิกํ (เนตฺติ. 49) วิภงฺควจนญฺจฯ

ปริกฺขารหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม สมาโรปนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[16]

‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินาฯ

เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ เย สีลาทโย ธมฺมา ยํมูลา เยสํ สมาธิอาทีนํ มูลา, เต สีลาทโย ธมฺมา เตสํ สมาธิอาทีนํ ปทฏฺฐานภาเวน สํวณฺณนาวิเสเสน สมาโรปยิตพฺพา, เย จ ราควิราคเจโตวิมุตฺติเสกฺขผลกามธาตุสมติกฺกมนาทิสทฺทา อนาคามิผลตฺถตาย เอกตฺถา สมานตฺถาติ พุทฺธมุนินา ปกาสิตา, เต ราค…เป.… ติกฺกมนาทิสทฺทา อญฺญมญฺญเววจนภาเวน สมาโรปยิตพฺพา, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโร นามาติ อตฺถโยชนาฯ

เอตฺถ จ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส ปริยายนฺตรวิภาวนาปาริปูรี กถิตา, ภาวนาปาริปูรี จ ปหาตพฺพสฺส ปหาเนน โหตีติ ภาวนาสมาโรปนปหานสมาโรปนาปิ ทสฺสิตาติ จตุพฺพิโธ สมาโรปโน ปทฏฺฐานสมาโรปโน, เววจนสมาโรปโน, ภาวนาสมาโรปโน, ปหานสมาโรปโนติฯ

ตตฺถ กายิกสุจริตํ, วาจสิกสุจริตญฺจ สีลกฺขนฺโธ, มโนสุจริเต อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท จ สมาธิกฺขนฺโธ, สมฺมาทิฏฺฐิ ปญฺญากฺขนฺโธฯ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํ, สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํฯ

สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ จ สมถสฺส ปทฏฺฐานํ, ปญฺญากฺขนฺโธ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานํฯ สมโถ ราควิราคเจโตวิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํ, วิปสฺสนา อวิชฺชาวิราคปญฺญาวิมุตฺติยา ปทฏฺฐานนฺติ เอวมาทิ ปทฏฺฐานสมาโรปโนฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ, อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํ, อิทํ เววจนํฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลํ, อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อคฺคผลํ อรหตฺตํ, อิทํ เววจนํฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ กามธาตุสมติกฺกมนํ, อวิชฺชาวิราคา เจโตวิมุตฺติ เตธาตุสมติกฺกมนํ, อิทํ เววจนํฯ ปญฺญินฺทฺริยํ, ปญฺญาพลํ, อธิปญฺญาสิกฺขา, ปญฺญากฺขนฺโธติ เอวมาทิ เววจนนฺติ เอวมาทิ เววจนสมาโรปโนฯ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ เอวมาทิ ภาวนาสมาโรปโนฯ กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กพฬีกาโร จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, กามุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, กามโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อภิชฺฌากายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, กามาสเวน จ อนาสโว ภวติ, กาโมฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, ราคสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, รูปูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ , รูปธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, เวทนาสูติ เอวมาทิ ปหานสมาโรปโนติ เอวมาทิ สมาโรปโน หาโร นิยุตฺโตติฯ

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตาฯ

โสฬสหารนิทฺเทสวิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

นยนิทฺเทสวิภาวนา

[17] หารนิทฺเทสา นิทฺทิฏฺฐา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตเม นยนิทฺเทสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตณฺหญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา เอวํ อุทฺเทสกฺกเมเนว หาเร นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตณฺหญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส สุตฺเต อาคตํ ตณฺหญฺจ อวิชฺชญฺจ อตฺถโต นิทฺธารณวเสน คหิตํ ตณฺหญฺจ อวิชฺชญฺจ สํกิเลสปกฺขํ เนติ, สุตฺเต อาคเตน สมเถน, สุตฺเต อาคตาย วิปสฺสนาย อตฺถโต นิทฺธารณวเสน วา คหิเตน สมเถน, คหิตาย วิปสฺสนาย โวทานปกฺขํ เนติ, นยนฺโต จ สจฺเจหิ โยเชตฺวา เนติ, อยํ สํวณฺณนาวิเสโส โส นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นามาติ อตฺถโยชนาฯ

เอตฺถ จ อตฺถนยสฺส ภูมิ, สํวณฺณนา จ คาถายํ ‘‘นโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘สํวณฺณนาวิเสโส’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อตฺถนโย สํวณฺณนา, จตุสจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูโป ปุพฺพภาเค อนุคาหณนโย อตฺถนโยวฯ ตสฺส ปน อตฺถนยสฺส ยา สํวณฺณนา อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ วเสน ตณฺหาทิมุเขน นยภูมิรจนา ปวตฺตา, ตสฺส สํวณฺณนาว นยโวหาโร กโตติ วิตฺถารโต หารสมฺปาเต (เนตฺติ. 78-79) อาคมิสฺสติฯ

นนฺทิยาวฏฺฏนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ติปุกฺขลนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[18]

‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ, เนติ กุสเล จ กุสลมูเลหิฯ

ภูตํ ตถํ อวิตถํ, ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหู’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส อกุสเล สมูเลหิ อตฺตโน อกุสลสฺส ตีหิ โลภาทีหิ มูเลหิ สํกิเลสปกฺขํ เนติ, กุสเล จ กุสลมูเลหิ ตีหิ อโลภาทีหิ โวทานปกฺขํ เนติ, นยนฺโต จ ภูตํ กุสลากุสลํ เนติ, น อภูตํ มายามรีจิอาทโย วิย, ตถํ กุสลากุสลํ เนติ, น ฆฏาทโย วิย สมฺมุติสจฺจมตฺตํ, อวิตถํ กุสลากุสลํ เนติ, น วิตถํฯ กุสลากุสลานํ สภาวโต วิชฺชมานตฺตา ภูตา ปรมตฺถสจฺจตฺตา ตถา, อกุสลสฺส อิฏฺฐวิปากตาภาวโต, กุสลสฺส จ อนิฏฺฐวิปากตาภาวโต วิปาเก สติ อวิสํวาทกตฺตา อวิตถา ภวนฺติ, กุสลากุสลา หิ เอเตสํ ติณฺณํ ‘‘ภูตํ, ตถํ, อวิตถ’’นฺติ ปทานํ กุสลากุสลวิเสสนตา ทฏฺฐพฺพาฯ