‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ สุตฺตปฺปเทเสน วุตฺตํ อิทํ รกฺขณํ สตินฺทฺริยํ คหิตํ, สตินฺทฺริเย คหิเต สทฺธาทิปญฺจินฺทฺริยานิ คหิตานิ ภวนฺติ อินฺทฺริยฏฺเฐน สมานลกฺขณตฺตาฯ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร’’ติ สุตฺตปฺปเทเสน วุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิ คหิตา, สมฺมาทิฏฺฐิยา คหิตาย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค คหิโต ภวติฯ ตํ กิสฺส เหตูติ การณํ ปุจฺฉติฯ ปุจฺฉิตฺวา การณมาห ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิโต หี’’ติอาทินาฯ สมฺมาทิฏฺฐิเหตุโต สมฺมาสงฺกปฺโป หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาสงฺกปฺปโต สมฺมาวาจา หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาวาจาโต สมฺมากมฺมนฺโต หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมากมฺมนฺตโต สมฺมาอาชีโว หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาอาชีวโต สมฺมาวายาโม หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาวายามโต สมฺมาสติหิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาสติโต สมฺมาสมาธิ หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาสมาธิโต สมฺมาวิมุตฺติ หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาวิมุตฺติโต สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนํ หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค คหิโต ภวตีติฯ

‘‘เอตฺตโกว ลกฺขณหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ลกฺขโณ หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํฯ เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ลกฺขณหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา สมานลกฺขเณน คหิตา ภวนฺติ, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ลกฺขณหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คหิโตติฯ

อิติ ลกฺขณหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป.… คเหตพฺโพติฯ

6. จตุพฺยูหหารสมฺปาตวิภาวนา

[68] เยน เยน ลกฺขณหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา สมานลกฺขเณน คหิตา, โส ลกฺขณหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม จตุพฺยูหหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส จตุพฺยูหหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติฯ

‘‘กตมสฺมิํ สุตฺเต กตเม นิรุตฺยาธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรานุสนฺธโย นิทฺธาริตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ สุตฺตปฺปเทเส ‘‘รกฺขียเต รกฺขิต’’นฺติ นิรุตฺติํ ‘‘ปริปาลียตี’’ติ อิมินา ปริยาเยน ทสฺเสติ, อิติสทฺทสฺส อาทฺยตฺถตฺตา ‘‘จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, ปจฺจเยหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, จิตฺตวิจิตฺตฏฺเฐน จิตฺตํ, จิตฺตกรณฏฺเฐน จิตฺตํ, รกฺขิตํ จิตฺตํ ยสฺสาติ รกฺขิตจิตฺโตฯ สมฺมา สงฺกปฺเปตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิยาติ โคจโร, สมฺมาสงฺกปฺโป โคจโร อสฺสาติ สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรฯ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาทิฏฺฐิ ปุเรกฺขาโร อสฺสาติ สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโรฯ ชานาตีติ ญตฺวานฯ อุทโย จ วโย จ อุทยพฺพยํฯ ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํ, อภิภวตีติ อภิภู, ถินมิทฺธํ อภิภูติ ถินมิทฺธาภิภูฯ ภิกฺขตีติ ภิกฺขู’’ติ นิรุตฺติปิ นีหริตาฯ เตนาห – ‘‘อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 68)ฯ เอสา วุตฺตปฺปการา ปญฺญตฺติ นิรุตฺติ นามาติ นีหริตาฯ

อิธ สุตฺตปฺปเทเส ภควโต โก อธิปฺปาโยติ เจ ปุจฺเฉยฺย, เย สปฺปุริสา สพฺพาหิ ทุคฺคตีหิ ปริมุจฺจิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต สปฺปุริสา ธมฺมจาริโน รกฺขิตจิตฺตา ภวิสฺสนฺตีติ อยํ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิสุตฺตปฺปเทเส ภควโต อธิปฺปาโยติ นีหริตพฺโพฯ

‘‘กตมํ นิทาน’’นฺติ เจ ปุจฺเฉยฺย, โกกาลิโก สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ เถเรสุ จิตฺตํ อรกฺขิตฺวา ปโทสยิตฺวา มหาปทุมนิรเย ยสฺมา อุปปนฺโน, ยสฺมา ภควา จ สติอารกฺเขน สมนฺนาคโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหติ, ตสฺมา จ สพฺพา ทุคฺคติโย ชหิตุกาโม ภิกฺขุ สปฺปุริโส รกฺขิตจิตฺโต อสฺส ภเวยฺยาติ นิทานํ นีหริตพฺพํฯ

‘‘กตโม ปุพฺพาปรสนฺธี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, สุตฺตมฺหิ ‘‘สติยา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, เตน ปุพฺพวจเนน อยํ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส…เป.… สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ สุตฺตปฺปเทโส อนุสนฺธิ สํสนฺทติ สเมตีติ ปุพฺพปรานุสนฺธิ นิทฺธาริตพฺโพติฯ

‘‘เอตฺตโกว จตุพฺยูหหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํฯ เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน จตุพฺยูหหารสมฺปาเตน นิรุตฺยาธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรานุสนฺธิ นิทฺธาริตพฺโพ, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต จตุพฺยูหหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ

อิติ จตุพฺยูหหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป.… คเหตพฺโพติฯ

7. อาวฏฺฏหารสมฺปาตวิภาวนา

[69] เยน เยน จตุพฺยูหหารสมฺปาเตน นิรุตฺยาธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรานุสนฺธโย วิภตฺตา, โส จตุพฺยูหหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม อาวฏฺฏหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺฏหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติฯ

‘‘กตเม สุตฺตตฺถา กถํ อาวฏฺเฏตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปสงฺขาตสมฺมาสงฺกปฺปพหุโล กสิณาทิวเสน, อวิหิํสาสงฺกปฺปสงฺขาตสมฺมาสงฺกปฺปพหุโล เมตฺตาทิวเสน อธิคตาย จิตฺเตกคฺคตาย จิตฺตํ ฐเปนฺโต สํกิเลสโต รกฺขิตจิตฺโต นาม โหติ, ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ อิมินา รกฺขิตจิตฺเต วุตฺเต สติ ยา เอกคฺคตา อาวฏฺเฏตพฺพา, สา อยํ เอกคฺคตา สมโถฯ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร’’ติ อิมินา สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาเร วุตฺเต สติ ยา ปญฺญา อาวฏฺเฏตพฺพา, สา อยํ ปญฺญา วิปสฺสนาฯ ‘‘ญตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ อิมินา อุทยพฺพยญาณสมนฺนาคเต วุตฺเต สติ ยา ทุกฺขปริชานนา อาวฏฺเฏตพฺพา, สา อยํ ทุกฺขปริชานนา ทุกฺขปริญฺญาฯ ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ อิมินา ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ยํ ถินมิทฺธาภิภวนํ วุตฺตํ, อิทํ ถินมิทฺธาภิภวนํ สมุทยปฺปหานํฯ