2. วิจยหารสมฺปาตวิภาวนา

[53] เยน เทสนาหารสมฺปาเตน อสฺสาทาทโย อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, โส เทสนาหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิจยหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิจโย หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ อยํ ธมฺโม เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิจยิตพฺโพ, โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารสมฺปาโต นามาติ นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ ตณฺหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘เอวํ เทสนาหารสมฺปาตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมา เทสนาหารปทตฺถวิจโย วิจยหาโร, ตสฺมา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน นิทฺธาริตาย ตณฺหาย กุสลาทิวิภาคปวิจยมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 53) –

วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติอาทิสุตฺตตฺเถ เทสนาหารสมฺปาเตน สํวณฺณิเต อกุสลธมฺเม ‘‘ตณฺหา’’ติ นิทฺธาริตา สพฺพตณฺหาฯ กุสลาปีติ จตุภูมเก กุสเล อุทฺทิสฺส ปวตฺตา ตณฺหาปิฯ อกุสลาปีติ อกุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตา ตณฺหาปีติ ทุวิธา โหตีติ วิจยิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ฏีกายํ – ‘‘กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ, อิธ ‘กุสลา ธมฺมา’ติ โลกุตฺตรธมฺมานมฺปิ อธิปฺเปตตฺตา’’ติฯ

‘‘กุสลา ตณฺหา กิํคามินี, อกุสลา ตณฺหา กิํ คามินี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อกุสลา สํสารคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘กตโม กุสลากุสลตณฺหานํ วิเสโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อกุสลา สํสารคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตณฺหา นาม สํสารคามินี โหตุ, กถํ อปจยคามินี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปหานตณฺหา’’ติ วุตฺตํ, ปหานสฺส เหตุภูตา ตณฺหา ปหานตณฺหาติ อตฺโถ, ปหาตพฺพตณฺหํ อาคมฺม ยํ ปหานํ ปวตฺเตตพฺพํ, เตน ปวตฺเตตพฺเพน ปหาเนน อปจยํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ