1. เทสนาหารสมฺปาตวิภาวนา

[52] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารวิภงฺคาทิหารวิภงฺเคน อสฺสาทาทโย นานาสุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารวิภงฺคาทิหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณฯ

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ (เนตฺติ. 4 นยสงฺเขป) –

คาถา นิทฺเทสวาเร อาจริเยน วุตฺตา, ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส หารวิภงฺควารสฺส อาทิมฺหิ น วิภตฺโต, ‘‘กุหิญฺจิ วิภตฺโต, หารสมฺปาเต วา วิภตฺโต กิํ, อุทาหุ นยสมุฏฺฐานหาเร วา วิภตฺโต กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘หารสมฺปาเต วิภตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ ทฏฺฐพฺโพติ วิญฺญาปนตฺถํ ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อถ วา สุปริกมฺมกตภูมิสทิเสสุ สํวณฺเณตพฺเพสุ นานาสุตฺตปฺปเทเสสุ นานาวณฺณสุคนฺธปุปฺผสทิเส โสฬส หาเร สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา อาจริเยน วิภตฺตา, ตถา สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยสุวิจาริตชมฺพุนทาภรณสทิเสสุ สํวณฺเณตพฺเพสุ นานาสุตฺตปฺปเทเสสุ นานาวิธรํสิชาลวิวิธมณิรตนสทิเส โสฬส หาเร สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวาว โสฬส หารา วิภตฺตา, มหาปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชสฺส ขาทาปนํ อติทุกฺกรํ วิย, นานาวิเธสุ สํวณฺเณตพฺเพสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ ปรมตฺโถชาย โสฬสหิ หาเรหิ อติทุกฺกรขาทาปนสทิสํ วิญฺญาปนํ กโรนฺเตน จ โยชนิกมธุคณฺฑํ ปีเฬตฺวา สุมธุรสสฺส ปายาปนํ อติทุกฺกรํ วิย นานาวิเธสุ สํวณฺเณตพฺเพสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ ปรมตฺถมธุรสสฺส โสฬสหิ หาเรหิ อติทุกฺกรํ ปายาปนสทิสํ วิญฺญาปนํ กโรนฺเตน จ อาจริเยน อเนเกสุ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตปฺปเทเสสุ โสฬส หาเร สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘นานาวิธสุตฺตปฺปเทเสสุ เต สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา วิภตฺตา กิํ , อุทาหุ เอกสฺมิมฺปิ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตปฺปเทเส สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา วิภตฺตา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา เอกสฺมิมฺปิ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตปฺปเทเส สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา วิภตฺตาเยวาติ ตถา วิภชนฺโต ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติอาทิกํ หารสมฺปาตวารํ อาหฯ

นนุ หารสมฺปาตวารํ กเถตุกาเมน อาจริเยน ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต’’ติอาทิวจนํ วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติอาทิ วตฺตพฺพนฺติ เจ? นิทฺเทเส วุตฺตํ ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติอาทิกํ คาถํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ วิปฺปกิณฺณวิสยตฺตา จ นยวิจารสฺส จ อนฺตริตตฺตาฯ หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ คาถํ ปโยเชติ อวิกิณฺณวิสยตฺตาฯ ตสฺมา ตํ คาถํ ปจฺจามสิตฺวา หารสมฺปาตวาเร ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพติ วิญฺญาปนตฺถํ ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติอาทิ วตฺตพฺพํเยวาติฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

เอวํ สุปริกมฺมกตาย ภูมิยา นานาวณฺณานิ มุตฺตปุปฺผานิ ปกิรนฺโต วิย, สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิจาริเตสุ สุรตฺตสุวณฺณาลงฺกาเรสุ นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลานิ วิวิธานิ มณิรตนานิ พนฺธนฺโต วิย, มหาปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ขาทาเปนฺโต วิย , โยชนิกมธุคณฺฑํ ปีเฬตฺวา สุมธุรสํ ปาเยนฺโต วิย จ อายสฺมา มหากจฺจาโน นานาสุตฺตปฺปเทเส อุทาหรนฺโต โสฬส หาเร วิภชิตฺวา อิทานิ เต เอกสฺมิํเยว สุตฺเต โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต หารสมฺปาตวารํ อารภิฯ อารภนฺโต จ ยายํ นิทฺเทสวาเร –

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ยสฺมา ตํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ วิปฺปกิณฺณวิสยตฺตา, นยวิจารสฺส จ อนฺตริตตฺตาฯ อเนเกหิ สุตฺตปฺปเทเสหิ หารานํ วิภาคทสฺสนเมว หิ หารวิภงฺควาโรฯ

หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ ปโยเชติ เอกสฺมิํเยว สุตฺตปฺปเทเส โสฬส หาเร โยเชตฺวาว ตทนนฺตรํ นยสมุฏฺฐานสฺส กถิตตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติ คาถํ ปจฺจามสิตฺวา ‘‘ตสฺสา นิทฺเทโส กุหิํ ทฏฺฐพฺโพ? หารสมฺปาเตติ อาหา’’ติ –

วุตฺตํฯ คาถาตฺโถ นิทฺเทสวิภาวนายํ วุตฺโตวฯ ‘‘โสฬส…เป.… สุตฺต’’นฺติ ยา คาถา นิทฺเทเส อาจริเยน วุตฺตา, ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส กุหิํ ทฏฺฐพฺโพ, หารวิภงฺคสฺส อาทิมฺหิ อาจริเยน น วิภตฺโต, หารสมฺปาเต วา ปจฺจามสิตฺวา วิภตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพ กิํ, อุทาหุ นยสมุฏฺฐาเน วา ปจฺจามสิตฺวา วิภตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพ กินฺติ ปุจฺฉติฯ หารสมฺปาเต ปจฺจามสิตฺวา วิภตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพติ วิสฺสชฺชนาฯ

หารสมฺปาเต ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพติ อาจริเยน วุตฺโต, โส หารสมฺปาโต เทสนาหารสมฺปาตเภเทน โสฬสวิโธ, ‘‘ตตฺถ กตโม หารสมฺปาโต เทสนาหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมสฺมิํ สุตฺเต สํวณฺเณตพฺเพ สํวณฺณนาภาเวน มยา วิภชิยมาโน หารสมฺปาตภูโต สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารสมฺปาโต นามาติ ตถา วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ โสฬสวิเธ เทสนาหารสมฺปาตาทิเก หารสมฺปาเตฯ กตโม หารสมฺปาตภูโต สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติฯ

‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตน, มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จ;

ถินมิทฺธาภิภูเตน, วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติฯ –

สุตฺเต ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ กิํเทสยตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปมาทํ เทสยตี’’ติอาทิสํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารสมฺปาโต นามาติ วุตฺตํ โหติฯ คาถาตฺโถ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 52) วิภตฺโตฯ โยชนตฺโถ ปน อรกฺขิเตน จิตฺเตน อรกฺขิตจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล มารสฺส มจฺจุโน วสํ คจฺฉติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน วิปลฺลาเสน วิปลฺลาสสมงฺคี ปุคฺคโล มารสฺส วสํ คจฺฉติฯ ถินมิทฺธาภิภูเตน สสงฺขาริกจิตฺเตน กุสีตจิตฺเตน ตํจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล มารสฺส กิเลสาทิมารสฺส วสํ คจฺฉตีติฯ

‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’ติ ปเทน เทสิตํ ตํ ปมาทธมฺมชาตํ กสฺส ปท’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตํ มจฺจุโน ปท’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จาติ สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ กถํ วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เยน วิปลฺลาเสน ยทา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ปสฺสติ, ตทา ปวตฺโต โส วิปลฺลาโส ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิหตํ นามา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘โส ปน วิปลฺลาโส กิํลกฺขโณ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโส’’ติ วุตฺตํฯ

วิปรีตคฺคาหลกฺขโณติ อสุภาทีนํเยว สุภาทิวิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโส ‘‘วิปลฺลาสยตี’’ติ การิตตฺถสมฺภวโตฯ กิํ วิปลฺลาโส วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ? โส วิปลฺลาโส สญฺญํ วิปลฺลาสยติ, จิตฺตมฺปิ วิปลฺลาสยติ, ทิฏฺฐิมฺปิ วิปลฺลาสยติฯ อิติ ตโย ธมฺเม วิปลฺลาสยตีติ วิปลฺลาเสตพฺพานํ ติวิธตฺตา วิปลฺลาสาปิ ติวิธา โหนฺติฯ เตสุ สญฺญาวิปลฺลาโส มุทุโก ทุพฺพโล สุภาทิวเสน อุปฏฺฐิตาการคฺคหณมตฺตตฺตา, จิตฺตวิปลฺลาโส สญฺญาวิปลฺลาสโต พลวา สุภาทิวเสน อุปฏฺฐหนฺตานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ สุภาทิวเสน สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา คหณโตฯ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส สญฺญาวิปลฺลาสจิตฺตวิปลฺลาเสหิ พลวตโร, ยํ ยํ อารมฺมณํ สุภาทิอากาเรน อุปฏฺฐาติฯ ตํ ตํ อารมฺมณํ สสฺสตาทิวเสน อภินิวิสิตฺวา คหณโตฯ ตสฺมา สญฺญาวิปลฺลาโส ปฐมํ วุตฺโต, ตทนนฺตรํ จิตฺตวิปลฺลาโส, ตทนนฺตรํ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส วุตฺโตฯ วิตฺถารโต ปน เอเกกสฺส สุภสุขอตฺตนิจฺจคฺคหณวเสน จตุพฺพิธตฺตา ทฺวาทสวิธา โหนฺติฯ

วิปลฺลาสา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตเม วิปลฺลาสปวตฺติฏฺฐานวิสยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมานิ อตฺตภาววตฺถูนิ วิปลฺลาสปวตฺติฏฺฐานวิสยานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กุหิํ วิปลฺลาสยติ จตูสุ อตฺตภาววตฺถูสู’’ติ วุตฺตํฯ จตูสุ รูปกายเวทนาจิตฺตธมฺมสงฺขาเตสุ อตฺตภาววตฺถูสุ โส สพฺโพ วิปลฺลาโส สญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิโย วิปลฺลาสยติฯ ‘‘กถํ สมนุปสฺสนฺตสฺส วิปลฺลาสยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โย ปุคฺคโล รูปํ วา อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ อตฺตานํ วา อตฺตโต สมนุปสฺสติ , อตฺตนิ รูปํ วา อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ รูปสฺมิํ อตฺตานํ วา อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เอวํ ตสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วิปลฺลาโส รูปกาเย สญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิโย วิปลฺลาสยติฯ เอเสว นโย เวทนาทีสุปิฯ

‘‘เตสุ รูปกายาทีสุ กตมํ กตมสฺส วิปลฺลาสสฺส วตฺถู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เอวํ ปวตฺตมานสฺส วิปลฺลาสสฺส อิทํ อิมสฺส วตฺถูติ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ รูปาทีสุ จตูสุ ปฐมํ วิปลฺลาสวตฺถุ รูปํ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตมานสฺส วิปลฺลาสสฺส วตฺถุ โหตีติ วิภชิตฺวา คเหตพฺพํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอวํ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติอาทิปฺปกาเรน วิปลฺลาสา จตุพฺพิธา ภวนฺติฯ

อิทํ อิมสฺส วตฺถูติ อาจริเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘เตสํ วิปลฺลาสานํ กตเม มูลการณธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จิตฺตสฺส สํกิเลสา, ตณฺหา จ อวิชฺชา จ – อิเม ทฺเว ธมฺมา วิปลฺลาสานํ มูลการณภูตา ภวนฺติฯ

‘‘อิเม ทฺเว ธมฺมา เอกโต วิปลฺลาสานํ มูลการณํ กิํ โหนฺติ, อุทาหุ วิสุํ วิสุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา วิสุํ วิสุํ วิภชิตุํ ‘‘ตณฺหานิวุต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อวิชฺชารหิตา ตณฺหา นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ตณฺหาอวิชฺชานิวุต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ? น, ตณฺหาย สาติสยปจฺจยตฺตาฯ สาติสยาย หิ ตณฺหาย อสุเภปิ ‘‘สุภ’’นฺติ, ทุกฺเขปิ ‘‘สุข’’นฺติ สมนุปสฺสนฺติฯ ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อวิชฺชานิวุต’’นฺติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ทิฏฺฐินิวุต’’นฺติ วุตฺตนฺติ? อวิชฺชาย ทิฏฺฐิ ภวตีติ ทิฏฺฐิสีเสน อวิชฺชํ คเหตฺวา ‘‘ทิฏฺฐินิวุต’’นฺติ วุตฺตํ, อวิชฺชานิวุตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘อวิชฺชานิวุต’’นฺติ วุตฺเต ปน ทิฏฺฐิรหิตา อวิชฺชาปิ คหิตา สิยา, ทิฏฺฐิสหิตาย หิ อวิชฺชาย อนิจฺเจปิ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ, อนตฺตนิเยปิ ‘‘อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนฺติฯ

‘‘กถํ ตณฺหามูลโก วิปลฺลาโส ปวตฺโต, กถํ ทิฏฺฐิสหิตาวิชฺชามูลโก วิปลฺลาโส ปวตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ตณฺหามูลกทิฏฺฐิสหิตาวิชฺชามูลเกสุฯ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสติ ทิฏฺฐิสหิตาวิชฺชามูลกวิปลฺลาโสฯ อตีตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อทพฺพภูโตปิ ทพฺพภูโต วิย วุตฺโตฯ

ตณฺหาวิปลฺลาโสติ ทิฏฺฐิสหิตตณฺหามูลโก วิปลฺลาโส อนาคตํ รูปํ ทิฏฺฐิภินนฺทนวเสน อภินนฺทตีติฯ เอวํ อตีตสมนุปสฺสนอนาคตาภินนฺทนเภเทน ปวตฺติวิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘จิตฺตสฺส สํกิเลโส ตณฺหาอวิชฺชาเยว ทฺเว ธมฺมา น โหนฺติ, อถ โข ทส กิเลสาปิ, กสฺมา ทฺเวเยว วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ – อิเม ทฺเวเยว ธมฺมา ปรมสาวชฺชสฺส วิปลฺลาสสฺส มูลการณตฺตาฯ ตาหิ ตณฺหาอวิชฺชาหิ วิสุชฺฌนฺตํ จิตฺตํ สพฺเพหิ กิเลเสหิ วิสุชฺฌติ, ตสฺมา จ วิเสสโต จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา โหนฺตีติ ทฺเว ธมฺมา วุตฺตาฯ น หิ ตาสุ ตณฺหาอวิชฺชาสุ อรหตฺตมคฺเคน ปหีนาสุ โกจิ สํกิเลโส อปฺปหีโน นาม นตฺถีติฯ

‘‘วุตฺตปฺปการา ตณฺหาอวิชฺชา วุตฺตปฺปการานํ วิปลฺลาสานํเยว มูลการณํ โหนฺติ กิํ, อุทาหุ สกลสฺส วฏฺฏสฺสาปิ มูลการณํ โหนฺติ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา วุตฺตปฺปการา ตณฺหาอวิชฺชา วุตฺตปฺปการานํ มูลการณํ โหนฺติ ยถา, เอวํ สกลสฺส วฏฺฏสฺสาปิ มูลการณํ โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เยสํ ปุคฺคลานํ จิตฺตํ อรกฺขิตํ, มิจฺฉาทิฏฺฐิหตญฺจ โหติ, เตสํ ปุคฺคลานํฯ เยสํ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติ, เตหิ อวิชฺชานีวรเณหิ ตณฺหาสํโยชเนหิ สํสาเร สนฺธาวนฺตานํ สํสรนฺตานํ ปุคฺคลานํ สกิํ นิรยํ มารวสคมเนน สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกิํ ติรจฺฉานโยนิํ สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกิํ เปตฺติวิสยํ สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกิํ อสุรกายํ สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกิํ เทเว สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกิํ มนุสฺเส สนฺธาวนํ สํสรณํ โหตีติ อตฺโถฯ

‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จา’’ติ สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ กถํ วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ถินมิทฺธาภิภูเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จิตฺตสฺส วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ยา อกลฺลตา อกมฺมนิยตา อตฺถิ, อิทํ อกลฺลตฺตํ อกมฺมนิยตฺตํ ถินํ นามฯ ยํ กายสฺส ลีนตฺตํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยลีนตฺตํ อตฺถิ, อิทํ กายสฺส ลีนตฺตํ มิทฺธํ นามาติ ถินมิทฺธสรูปเมว วุตฺตํฯ

เตหิ ถินมิทฺเธหิ จิตฺตสฺส อภิภูตภาวาทิโก ปน สุวิญฺเญยฺยตฺตา น วุตฺโต, อวุตฺเตปิ เยสํ ปุคฺคลานํ จิตฺตํ ถินมิทฺเธหิ อภิภูตํ, เตสํ ปุคฺคลานํ เตน จิตฺเตน จิตฺตสีเสน สํโยชเนน สํสาเร มารวสคมเนน สนฺธาวนํ สํสรณํ ปริโยสานสภาโว วิตฺถาเรตฺวา คเหตพฺโพฯ

‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ กถํ วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ กิเลสมารสฺสาติ กิเลโส ทานาทิปุญฺเญ มาเรติ นิวาเรตีติ อตฺเถน มาโรติ กิเลสมาโรฯ อิมินา กิเลสมารํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา อภิสงฺขารมารขนฺธมารมจฺจุมารา จ คหิตา, จ-สทฺเทน วา คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ สตฺตมารสฺสาติ เทวปุตฺตมารสฺสฯ อถ วา ‘‘เทวปุตฺตมารสฺสา’’ติ อวตฺวา ‘‘สตฺตมารสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา โย โย ราชโจราทิโก ทานาทีนิ วา อิสฺสริยโภคาทีนิ วา มาเรติ, โส โส ราชโจราทิโกปิ คหิโต, ตสฺมา ยสฺส กสฺสจิ สตฺตมารสฺสาติ อตฺโถฯ วสนฺติ อิจฺฉํ โลภํ อธิปฺปายํ รุจิํ อากงฺขํ อาณํ อาณตฺติํฯ คจฺฉตีติ อุปคจฺฉติ อุเปติ อนุวตฺตติ อนุคจฺฉติ นาติกฺกมตีติ อตฺโถฯ ‘‘กสฺมา วสํ คจฺฉตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย สตฺโต อรกฺขิตจิตฺเตน จ มิจฺฉาทิฏฺฐิหตจิตฺเตน จ ถินมิทฺธาภิภูตจิตฺเตน จ สมนฺนาคโต โหติ, โส สตฺโต อวิชฺชานีวรณาทีหิ นิวุโต หุตฺวา สํสาราภิมุโข หิ ยสฺมา โหติ, น วิสงฺขาราภิมุโข, ตสฺมา มารสฺส วสํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

‘‘อรกฺขิเตนาติอาทิกสฺส ยสฺส สุตฺตสฺส อตฺโถ วิภตฺโต, เตน ‘อรกฺขิเตนา’ติอาทิเกน สุตฺเตน กิตฺตกานิ สจฺจานิ เทสิตานี’’ติวตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อรกฺขิเตนา’’ติอาทิสุตฺเตน ภควตา อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิ ทุกฺขํ, สมุทโย จาติฯ กถํ เทสิตานิ? อภิธมฺมนิสฺสิตาย กถาย เจว สุตฺตนฺตนิสฺสิตาย กถาย จ เทสิตานิฯ ตาสุ กถาสุ อภิธมฺมนิสฺสิตาย กถาย เทสิเต สติ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ อิมินา ปเทน อรกฺขิตํ รตฺตมฺปิ จิตฺตํ, อรกฺขิตํ ทุฏฺฐมฺปิ จิตฺตํ, อรกฺขิตํ มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ ภควตา เทสิตํ ญาปิตํฯ ตตฺถ รตฺตจิตฺตํ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทวเสน อฏฺฐวิธํ, ทุฏฺฐจิตฺตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทวเสน ทุพฺพิธํ, มูฬฺหจิตฺตํ โมมูหจิตฺตุปฺปาทวเสน ทุพฺพิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิเมสญฺหิ จิตฺตุปฺปาทานํ วเสน ยา จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ อคุตฺติ อนารกฺขา อุปฺปนฺนา, ตาย อคุตฺติยา อนารกฺขาย จิตฺตํ อรกฺขิตํ โหติ ผลูปจาเรนาติฯ

‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตนา’’ติ อิมินา ปเทน มิจฺฉาทิฏฺฐิสํสฏฺฐํ จิตฺตํ เทสิตํ, ตํ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทวเสน จตุพฺพิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สํสฏฺฐภาเวน มิจฺฉาทิฏฺฐิวสานุคตตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิหตํ นามาติฯ ‘‘ถินมิทฺธาภิภูเตนา’’ติ อิมินา ปเทน ถินมิทฺเธน สํสฏฺฐํ จิตฺตํ เทสิตํ, ตํ สสงฺขาริกจิตฺตุปฺปาทวเสน ปญฺจวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ ถินมิทฺเธน สํสฏฺฐภาเวน ถินมิทฺธวสานุคตตฺตา ถินมิทฺธาภิภูตํ นามาติ เอวํ เย ทฺวาทสากุสลา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ‘‘กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมิํ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 365) วิตฺถารโต วตฺตพฺพา, เต ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทา ตีหิ ปเทหิ ภควตา เทสิตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘มารสฺสา’’ติ ปเทน ปญฺจ มารา คหิตาฯ เตสุ กิเลสมาโร ‘‘จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, อฏฺฐ นีวรณา, ทส กิเลสา’’ติ (ธ. ส. 1102 อาทโย) เทสิโตฯ อภิสงฺขารมาโร ปน ‘‘กุสลา เจตนา (วิภ. 226) อกุสลา เจตนา (วิภ. 226) กุสลํ กมฺมํ อกุสลํ กมฺม’’นฺติอาทินา เทสิโตฯ ขนฺธมาโร ปน ‘‘อตฺตภาโว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา เทสิโตฯ มจฺจุมาโร ปน ‘‘จุติ จวนตา’’ติอาทินา (วิภ. 193) เทสิโตฯ เอวํ ตาเวตฺถ อภิธมฺมนิสฺสิตาย กถาย เทสิโต อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สุตฺตนฺตนิสฺสิตาย ปน กถาย เทสิเต สติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี, ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ…เป.… โสตินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ… ฆานินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ… ชิวฺหินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ… กายินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ… มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.347) เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ยํ ฉทฺวาริกจิตฺตํ วุตฺตํ, ตํ ฉทฺวาริกจิตฺตํ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ อิมินา ปเทน เทสิตํฯ

ยา มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ปุพฺพนฺตกปฺปนวเสน วา อปรนฺตกปฺปนวเสน วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปนวเสน วา มิจฺฉา อภินิวิสนฺตสฺส อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา อุปฺปนฺนา, ตาหิ ทิฏฺฐีหิ วา, ยา จ ทิฏฺฐิโย ‘‘อิมา จตฺตาโร สสฺสตวาทา…เป.… ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา’’ติ พฺรหฺมชาลสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. 1.30 อาทโย) วุตฺตา, ตาหิ ทิฏฺฐีหิ วา สมฺปยุตฺตํ ยํ จิตฺตํ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จา’’ติ อิมินา ปเทน เทสิตํฯ

‘‘ถินํ นาม จิตฺตสฺส อกมฺมญฺญตา, มิทฺธํ นาม เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส อกมฺมญฺญตา’’ติ วา ‘‘ถินํ อนุสฺสาหสํสีทนํ, มิทฺธํ อุสฺสาหสตฺติวิฆาโต’’ติ วา ยานิ ถินมิทฺธานิ วุตฺตานิ, เตหิ ถินมิทฺเธหิ ยํ จิตฺตํ อภิภูตํ อชฺโฌตฺถฏํ, ตํ จิตฺตํ ‘‘ถินมิทฺธาภิภูเตนา’’ติ อิมินา ปเทน เทสิตํฯ

‘‘วโส นาม อิจฺฉา โลโภ อธิปฺปาโย รุจิ อากงฺขา อาณา อาณตฺตี’’ติ โย วโส วุตฺโต, โส วโส ‘‘วส’’นฺติ อิมินา ปเทน เทสิโตฯ ‘‘ปญฺจ มารา – ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโร กิเลสมาโร’’ติ โย มาโร วุตฺโต, โส มาโร ‘‘มารสฺสา’’ติ อิมินา เทสิโตฯ ‘‘คจฺฉติ, อุปคจฺฉติ, อุเปติ, อนุวตฺตติ, อนุคจฺฉติ, นาติกฺกมตี’’ติ โย ปุคฺคโล วุตฺโต, โส ปุคฺคโล ‘‘คจฺฉตี’’ติ อิมินา เทสิโตติฯ เอวํ เทสิเตสุ ธมฺเมสุ อกุสลา สมุทยสจฺจํ, ‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ อิมินา ปเทน เย ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปาทาย ปญฺญตฺโต ปุคฺคโล วุตฺโต, เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติ ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิฯ ‘‘กิมตฺถาย ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตสํ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ ปริญฺญาย จ ปหานาย จ ‘‘อรกฺขิเตนา’’ติอาทิ ธมฺมํ ภควา เทเสติ, ตานิ ทฺเว สจฺจานิ ‘‘อรกฺขิเตนา’’ติอาทิเกน ญาเปตีติ อตฺโถฯ

‘‘เตสุ ทฺวีสุ สจฺเจสุ กสฺส สจฺจสฺส ปริญฺญาย, กสฺส สจฺจสฺส ปหานาย เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย, สมุทยสฺส ปหานายา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปริญฺญาปหาเนหิ กตมานิ สจฺจานิ เทสิตานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เยน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เยน อรหตฺตมคฺเคน ปริชานาติ, เยน อรหตฺตมคฺเคน ปชหติ จ, อยํ อรหตฺตมคฺโค มคฺคสจฺจํ นามฯ ยํ นิพฺพานธมฺมํ อารพฺภ ตณฺหาย, อวิชฺชาย จ ปหานํ ชาตํ, อยํ นิพฺพานธมฺโม นิโรโธ นิโรธสจฺจํ นามาติฯ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ ภควตา เทสิตานิฯ

‘‘จตุนฺนํ สจฺจานํ เทสิตภาโว เกน วิญฺญาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ สมุทยสจฺเจน อสฺสาโท คหิโต, ทุกฺขสจฺเจน อาทีนโว คหิโต, มคฺคสจฺจนิโรธสจฺเจหิ นิสฺสรณํ คหิตํ, สมุทยปฺปหานวเสน สพฺพคติปชหนํ ชาตํ, สพฺพคติปชหนํ ผลนฺติ คหิตํฯ เยน รกฺขิตจิตฺตตาทิเกน สพฺพคติปชหนํ ชาตํ, โส รกฺขิตจิตฺตตาทิโก อุปาโยติ คหิโต, อรกฺขิตจิตฺตตาทิกสฺส ปฏิเสธนมุเขน รกฺขิตจิตฺตตาทิกสฺส นิโยชนํ ภควโต อาณตฺตีติ คหิตนฺติ เทสนาหาเรน นานาสุตฺเตสุ ทสฺสิตา อสฺสาทาทโย ‘‘อรกฺขิเตนา’’ติอาทิเก เอกสฺมิํเยว สุตฺเต นีหริตฺวา ทสฺสิตาฯ

‘‘อสฺสาทาทีนํ นีหริตฺวา ทสฺสิตภาโว เกน วิญฺญาตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นานาสุตฺเตสุ อสฺสาทาทโย นีหริตฺวา ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารวิภงฺโค นามฯ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน เอกสฺมิํเยว สุตฺเต อสฺสาทาทโย นีหริตฺวา ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารสมฺปาโต นามาติ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘เอตฺตโกว เทสนาหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต เทสนาหารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํฯ เอเกกสฺมิํเยว สุตฺเต อสฺสาทาทโย เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารสมฺปาเตน นีหริตฺวา ยถารหํ ทสฺสิตา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คหิโตฯ

อิติ เทสนาหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป.… คเหตพฺโพติฯ

2. วิจยหารสมฺปาตวิภาวนา

[53] เยน เทสนาหารสมฺปาเตน อสฺสาทาทโย อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, โส เทสนาหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิจยหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิจโย หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ อยํ ธมฺโม เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิจยิตพฺโพ, โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารสมฺปาโต นามาติ นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ ตณฺหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘เอวํ เทสนาหารสมฺปาตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมา เทสนาหารปทตฺถวิจโย วิจยหาโร, ตสฺมา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน นิทฺธาริตาย ตณฺหาย กุสลาทิวิภาคปวิจยมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 53) –

วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติอาทิสุตฺตตฺเถ เทสนาหารสมฺปาเตน สํวณฺณิเต อกุสลธมฺเม ‘‘ตณฺหา’’ติ นิทฺธาริตา สพฺพตณฺหาฯ กุสลาปีติ จตุภูมเก กุสเล อุทฺทิสฺส ปวตฺตา ตณฺหาปิฯ อกุสลาปีติ อกุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตา ตณฺหาปีติ ทุวิธา โหตีติ วิจยิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ฏีกายํ – ‘‘กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ, อิธ ‘กุสลา ธมฺมา’ติ โลกุตฺตรธมฺมานมฺปิ อธิปฺเปตตฺตา’’ติฯ

‘‘กุสลา ตณฺหา กิํคามินี, อกุสลา ตณฺหา กิํ คามินี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อกุสลา สํสารคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘กตโม กุสลากุสลตณฺหานํ วิเสโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อกุสลา สํสารคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตณฺหา นาม สํสารคามินี โหตุ, กถํ อปจยคามินี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปหานตณฺหา’’ติ วุตฺตํ, ปหานสฺส เหตุภูตา ตณฺหา ปหานตณฺหาติ อตฺโถ, ปหาตพฺพตณฺหํ อาคมฺม ยํ ปหานํ ปวตฺเตตพฺพํ, เตน ปวตฺเตตพฺเพน ปหาเนน อปจยํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ