เมนู

‘‘กถํ ปุจฺฉิตํ, กถํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทิ เอกตฺตตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เตนาหา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิโก จ ‘‘นิยุตฺโต อธิฏฺฐาโน หาโร’’ติ อิมสฺส อนุสนฺธฺยาทิโก จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อิติ อธิฏฺฐานหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

15. ปริกฺขารหารวิภงฺควิภาวนา

[49] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภงฺเคน ทุกฺขสจฺจาทีนํ เอกตฺตตาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปริกฺขารหารวิภงฺโค นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร ปริกฺขารหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโร’’ติอาทิโก ปริกฺขารภูตสฺส เหตุโน เจว ปจฺจยสฺส จ วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขารวิภงฺโค นามฯ

‘‘กตโม สํวณฺเณตพฺโพ ปริกฺขาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย เหตุปจฺจยปฺปกาโร ธมฺโม ยํ ผลภูตํ ธมฺมํ ชนยติ ชเนติ, ตสฺส ผลธมฺมสฺส โส เหตุปจฺจยปฺปกาโร ธมฺโม ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘กิํลกฺขโณ ปริกฺขาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา ลกฺขณวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิํลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘ตตฺถ ‘โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโร’ติ สงฺเขปโต ปริกฺขารลกฺขณํ วตฺวา ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘กิํลกฺขโณ’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 49) วุตฺตํฯ ‘‘กิตฺตกา ธมฺมา ชนยนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ธมฺมา ชนยนฺติ เหตุ จ ปจฺจโย จา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘เหตุปิ การณํ, ปจฺจโยปิ การณํ , ตสฺมา การณาเยว เกน ลกฺขเณน ทฺวิธา วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กิํลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชนิตพฺพผลโต อญฺเญหิ ผเลหิ อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สพฺพผเลหิ สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย, อิมินา วิเสสลกฺขเณน ทฺวิธา วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ ‘‘สาธารณาสาธารณวิเสโส กีทิโส ภเว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา กิํ ภเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยถา องฺกุรสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา โย สาธารณาสาธารณวิเสโส อตฺถิ, ตถา โส สาธารณาสาธารณวิเสโส กิํ วิย ภเวติ อตฺโถฯ องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา พีชํ อสาธารณํ ยถา, ตถา เหตุ ผลสฺส นิพฺพตฺติยา อสาธารโณ ภเวฯ ปถวี จ อาโป จ องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา สาธารณา ภวนฺติ ยถา, ตถา ปจฺจโย ผลสฺส นิพฺพตฺติยา สาธารโณ ภเวฯ สพฺพผลสฺส ปจฺจยตฺตา องฺกุรสฺส พีชํ อสาธารณํ ชนกํ เหตุฯ ‘‘กถํ ปถวี, อาโป จ สาธารณา ชนกาติ สทฺทหิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘องฺกุรสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมํ สมานํ ผลํ ภวาเปตีติ สภาโว, โก โส? พีชํ เหตุเยวฯ ‘‘กิํ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส พีชงฺกุโรปมาเยว ทสฺเสตพฺโพ, อุทาหุ อญฺญูปมายปิ ทสฺเสตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อญฺญาย อุปมายปิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมาย อุปมายปิ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส วิชานิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

พีชงฺกุราทีสุ พาหิเรสุ ปริกฺขารภูตานํ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ อชฺฌตฺติเกสุ วิภตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อยญฺหิ สํสาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘พาหิเรสุ ปริกฺขารภูโต เหตุปจฺจโย ยุตฺโต โหตุ, กถํ อชฺฌตฺติเกสุ ยุตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อยญฺหิ สํสาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘เอวํ พาหิรํ เหตุปจฺจยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อชฺฌตฺติกํ ทสฺเสตุํ ‘อยญฺหิ สํสาโร’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 49) วุตฺตํฯ เหตุปจฺจเยหิ สห สํสาโร ภวตีติ สเหตุปจฺจโยฯ อยํ สํสาโร หิ ยสฺมา สเหตุปจฺจโย หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ตสฺมา อชฺฌตฺติเกปิ ปริกฺขารภูโต เหตุปจฺจโย ยุตฺโตเยวาติ ทฏฺฐพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

โส อิมสฺส สํสารสฺส สเหตุปจฺจยตฺตํ ยทิ ภควตา วุตฺตํ, เอวํ สติ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพํ, ‘‘กถํ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวนฺติ อิมินา อวิชฺชาทินา เหตุปจฺจเยน สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สํสาโรติ นิพฺพตฺโตติ ภควตา สํสารสฺส สเหตุปจฺจยตฺตํ วุตฺตํ, ตสฺมา สทฺทหิตพฺพํฯ อวิชฺชาทโย สงฺขาราทีนํ ปจฺจโย โหตุ, ‘‘กตโม อวิชฺชาย เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตู’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กตโม อวิชฺชาย ปจฺจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กตมา อวิชฺชา กตมาย อวิชฺชาย เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปุริมิกา อวิชฺชา ปจฺฉิมิกาย อวิชฺชาย เหตู’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กตมา ปุริมิกา อวิชฺชา กตมา ปจฺฉิมิกา อวิชฺชา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อวิชฺชาปริยุฏฺฐานสฺส เหตุภูโต ปุริโม อวิชฺชานุสโย สมนนฺตโรว กิํ, อุทาหุ ปรมฺปรเหตุปิ โหตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘พีชงฺกุโร วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พีชงฺกุโรติ พีชานํ องฺกุโรติ พีชงฺกุโร, พีชานํ สมนนฺตรเหตุตาย องฺกุโร นิพฺพตฺตติ วิยฯ ยตฺถ รุกฺขาทิเก ยํ ผลํ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมิํ รุกฺขาทิเก นิพฺพตฺตสฺส อสฺส ผลสฺส อิทํ พีชํ ปน ปรมฺปรเหตุตาย เหตุภูตํ ภวติฯ

‘‘พีชํ ปน เอกํเยว โหติ, กถํ ทฺวิธา วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุวิโธ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ, สมนนฺตรกาลปรมฺปรกาลเภเทน เหตุปิ ทุวิโธ โหติเยวาติ อตฺโถฯ พีชภูโต เหตุ ทุวิโธ ยถา, เอวํ อวิชฺชาย เหตุภูโต อวิชฺชานุสโยปิ สมนนฺตรเหตุ จ ปรมฺปรเหตุ จาติ กาลเภเทน ทุวิโธ ภวติ, สมนนฺตโร อวิชฺชานุสโย สมนนฺตรสฺส อวิชฺชาปริยุฏฺฐานสฺส สมนนฺตรเหตุ โหติฯ ปุริมตโร อวิชฺชานุสโย ปจฺฉิมตรสฺส อวิชฺชาปริยุฏฺฐานสฺส ปรมฺปรเหตุ โหติฯ อิติ พีชภูโต อสาธารโณ เหตุ, ปถวีอาปาทิโก สาธารโณ ปจฺจโยติ วิเสโส ปากโฏ ยถา, เอวํ อวิชฺชานุสโย อสาธารโณ เหตุ, อโยนิโสมนสิกาโร สาธารโณ ปจฺจโยติ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘เอตฺตเกเนว เหตุปจฺจยานํ วิเสโส วตฺตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา วา ปน ถาลกญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘ยถา วา ปนาติอาทินาปิ เหตุปจฺจยวิภาคเมว ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปทีปสฺส ปจฺจยภูตํ ถาลกญฺจ วฏฺฏิ จ เตลญฺจ ปทีปสฺส สภาวเหตุ สมานเหตุ น โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ปทีปสฺส ปจฺจยภูตมฺปิ ถาลกาทิกํ สภาวเหตุ น โหตีติ กสฺมา สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘น หิ สกฺกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปทีปสฺส ปจฺจยภูตํ อนคฺคิกํ อคฺคิรหิตํ ถาลกญฺจ วฏฺฏิญฺจ เตลญฺจ ทีเปตุํ ชาเลตุํ หิ ยสฺมา น สกฺกา, ตสฺมา ปุริโม ปทีโป ปจฺฉิมสฺส ปทีปสฺส สภาวเหตุ โหติ วิย, เอวํ ถาลกาทิกํ สภาวเหตุ น โหติฯ อิติ เอวํปกาโร สภาโว สมาโน ปทีโป เหตุ โหติ ยถา, ปรภาโว อสมาโน ถาลกาทิโก ปจฺจโย โหติ ยถา จ, ตถา อชฺฌตฺติโก สภาโว เหตุ โหติ, พาหิโร อสมาโน ปจฺจโย โหติฯ ชนโก อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานสฺส เหตุ โหติ, ปริคฺคาหโก อุปตฺถมฺภโก ปจฺจโย โหติฯ อญฺเญหิ ผเลหิ อสาธารโณ เหตุ โหติ, สพฺเพหิ ผเลหิ สาธารโณ ปจฺจโย โหตีติ โยเชตฺวา ปทีโปปมายปิ เหตุปจฺจยานํ ปากโฏ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

เหตุปจฺจยปฺปเภทํ การณํ ปริกฺขาโรติ อาจริเยน วุตฺตํ, ตสฺส การณสฺส การณภาโว จ ผลาเปกฺโข โหติ, ตสฺมา ‘‘โย การณภาโว เยนากาเรน โหติ, กตโม โส การณภาโว, กตโม โส อากาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จ ‘‘ยํ ผลํ เยน วิเสเสน โหติ, กตมํ ตํ ผลํ, กตโม โส วิเสโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จ ‘‘การณผลานํ โย สมฺพนฺโธ โหติ, กตโม โส สมฺพนฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จ ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘‘อวุปจฺเฉทตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยมนุสนฺธฺยตฺโถ จ อฏฺฐกถายํ ‘‘อิทานิ ยสฺมา การณํ ‘ปริกฺขาโร’ติ วุตฺตํ, การณภาโว จ ผลาเปกฺขาย, ตสฺมา การณสฺส โย การณภาโว ยถา จ โส โหติ, ยญฺจ ผลํ, โย จ ตสฺส วิเสโส, โย จ การณผลานํ สมฺพนฺโธ, ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘อวุปจฺเฉทตฺโถ’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 49) อิมินา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ อวุปจฺฉินฺนสฺส เหตุปจฺจยสงฺขาตสฺส การณสฺส โย อนุปจฺเฉทตฺโถ อตฺถิ, โส อนุปจฺเฉทตฺโถ สนฺตติอตฺโถ โหติ ผเลน สมฺพนฺธตฺตา , ยญฺจ การณํ อตฺตโน ผลสฺส ชนกํ อุปตฺถมฺภกํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ, โส อนุปจฺฉินฺโน เอว นาม โหตีติฯ ยญฺจ ผลํ อญฺญสฺส การณํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ, ตสฺมิํ อนุปจฺฉินฺเน ตสฺส จ สนฺตติอตฺโถ โหติฯ ยํ ปน ผลํ อญฺญสฺส ผลสฺส การณํ อหุตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ อุปจฺฉินฺนํ โหติ, ยถา ตํ อรหโต จุติจิตฺตนฺติฯ การณโต นิพฺพตฺตสฺส ผลสฺส โย นิพฺพตฺติอตฺโถ อตฺถิ, โส นิพฺพตฺติอตฺโถ ผลตฺโถ โหติฯ ปฏิสนฺธิกฺขนฺธานํ โย ปฏิสนฺธิอตฺโถ ปฏิสนฺทหนตฺโถ อตฺถิ, โส ปฏิสนฺธิอตฺโถ ปุนพฺภวตฺโถ ปุนพฺภวนตฺโถ โหติฯ กิเลสานํ โย ปลิโพธตฺโถ สนฺตาเน อุปฺปชฺชนตฺโถ อตฺถิ, โส ปลิโพธตฺโถ ปริยุฏฺฐานตฺโถ โหติฯ กิเลสานํ มคฺเคน โย อสมุคฺฆาตตฺโถ อตฺถิ, โส อสมุคฺฆาตตฺโถ อนุสยตฺโถ โหติฯ อวิชฺชาย จตุนฺนํ สจฺจานํ โย อสมฺปฏิเวธตฺโถ อตฺถิ, โส อสมฺปฏิเวธตฺโถ อวิชฺชตฺโถ โหติฯ อรหตฺตมคฺเคน โย อปริญฺญาตตฺโถ อตฺถิ, โส อปริญฺญาตตฺโถ วิญฺญาณสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส พีชตฺโถ โหติฯ

เอตฺตาวตา การณภาโว จ การณากาโร จ ผลญฺจ ผลวิเสโส จ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ปรมฺปรเหตุปจฺจยตฺโถ, กตโม จ สมฺพนฺธตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยตฺถ อวุปจฺเฉโท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยตฺถ ยสฺสํ รูปารูปปวตฺติยํ อวุปจฺฉินฺนสฺส เหตุปจฺจยปฺปเภทสฺส การณสฺส โย อวุปจฺเฉโท อตฺถิ, โส อวุปจฺเฉโท ตตฺถ ติสฺสํ รูปารูปปวตฺติยํ สนฺตติ โหติฯ ยตฺถ ยสฺสํ รูปารูปปวตฺติยํ ยา สนฺตติ อตฺถิ, สา สนฺตติตตฺถ รูปารูปปวตฺติยํ นิพฺพตฺติ โหตีติอาทินา โยเชตฺวา ปรมฺปรเหตุอาทิโก วิญฺญาตพฺโพฯ

สีลกฺขนฺโธติ ปริสุทฺธสีลกฺขนฺโธฯ สมาธิกฺขนฺธสฺสาติ มหคฺคตกฺขนฺธสฺส, สมาธิปฏฺฐาโน หิ มหคฺคตธมฺโมฯ ปญฺญากฺขนฺโธติ มคฺคผลปญฺญาปธานกฺขนฺโธฯ โส หิ วิมุตฺติญาณทสฺสนสงฺขาตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณกฺขนฺธสฺส ปจฺจโย โหติฯ ติตฺถญฺญุตาทีนํ อตฺโถ ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺโตวฯ

สภาโว เหตูติ อาจริเยน วุตฺโต, ‘‘กีทิโส โส สภาโว เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา วา ปน จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ ฯ จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุญฺจ จกฺขุนฺทฺริยญฺจ ปฏิจฺจ นิสฺสยํ กตฺวา รูเป ปฏิจฺจ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ จกฺขาทีสุ จกฺขุนฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยปจฺจยตาย อินฺทฺริยปจฺจยตาย จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, รูปารมฺมณํ ปุเรชาตารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย, อาโลโก สนฺนิสฺสยตาย อุปนิสฺสยตาย ปจฺจโย โหติฯ โส ปจฺจโย โหนฺโต ผเลน จกฺขุวิญฺญาเณน อสมานตฺตา สภาโว เหตุ น โหติ, ปจฺจโย จ โหติ มนสิกาโรฯ กิริยมโนธาตุ ปน ผเลน จกฺขุวิญฺญาเณน วิญฺญาณภาเวน สมานตฺตา สภาโว เหตุ โหติ ยถา, เอวํ สงฺขารา นามกฺขนฺธภาเวน สมานตฺตา วิญฺญาณสฺส ปจฺจยา โหนฺตา สภาโว เหตุ โหนฺติฯ วิญฺญาณํ นามรูเปน เอกสนฺตติวเสน สมานตฺตา นามรูปสฺส ปจฺจโย โหนฺตํ สภาโว เหตุ โหติฯ อิมินา นเยน ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺสา’’ติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ วุตฺตปฺปกาโร เหตุ, ปจฺจโย ชนโก, อุปตฺถมฺภโก จ โย โกจิ อุปนิสฺสโย พลวปจฺจโย โหติ, สพฺโพ โส เหตุปจฺจโย ชนกอุปตฺถมฺภโก ชนิตพฺพุปตฺถมฺภิยสฺส ผลสฺส ปริกฺขรณโต อภิสงฺขรณโต นิปฺปริยายโต ปริกฺขาโร นามฯ

‘‘วุตฺตปฺปกาโร เหตุปจฺจโย ปริกฺขาโร นามาติ เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน การณภูเตน สพฺพสฺส เหตุปจฺจยสฺส ปริกฺขารภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน สทฺทหิตพฺโพ, ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติ วจนํ นิสฺสาย ตุมฺเหหิ สลฺลกฺเขตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เอตฺตโกว ปริกฺขาโร หาโร ยุญฺชิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปริกฺขาโร หาโร’’ติ วุตฺตํ, โย โย ปริกฺขาโร หาโร ยุญฺชิตพฺโพ, โส โส ปริกฺขาโร หาโร นีหริตฺวา ยุตฺโต ยุญฺชิตพฺโพติฯ

อิติ ปริกฺขารหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

16. สมาโรปนหารวิภงฺควิภาวนา

[50] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปริกฺขารหารวิภงฺเคน สุตฺตตฺถานํ เหตุปจฺจโย วิภตฺโต, โส…เป.… วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม สมาโรปนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโร สมาโรปนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน ยตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺตี’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปนหารวิภงฺโค นามฯ

‘‘กิตฺตเก ปทฏฺฐาเน สุตฺเต วุตฺเต กิตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ สมาโรปยิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน สุตฺเต วุตฺเต สติ อวุตฺตานิ ยตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺติ สโมสรนฺติ, สพฺพานิ ตานิ อวุตฺตานิ ปทฏฺฐานานิ สุตฺเต วุตฺตานิ วิย นิทฺธารณวเสน อาเนตฺวา เทสนาย อาโรปยิตพฺพานิฯ ‘‘กานิ วิย สมาโรปยิตพฺพานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา อาวฏฺเฏ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาวฏฺเฏ หาเร เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน สุตฺเต วุตฺเต สติ สุตฺเต อวุตฺตานิ พหุกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺติ, ตานิ พหุกานิ ปทฏฺฐานานิ ปริเยสิตพฺพานิ ยถา, เอวํ สมาโรปเน หาเรปิ พหุกานิ ปทฏฺฐานานิ เทสนาย สมาโรปยิตพฺพานีติ อตฺโถฯ

‘‘เกวลํ ปน ปทฏฺฐานวเสเนว สมาโรปนา กาตพฺพา กิํ, อุทาหุ อญฺญวเสนาปิ สมาโรปนา กาตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา อญฺญวเสนาปิ สมาโรปนา กาตพฺพา; ตสฺมา สมาโรปนา จตุพฺพิธา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ สมาโรปยิตพฺพสมาโรปนาสุ ปทฏฺฐานํ ปทฏฺฐานสมาโรปนา, เววจนํ เววจนสมาโรปนา, ภาวนา ภาวนาสมาโรปนา, ปหานํ ปหานสมาโรปนา, อิติ อิมินา ปเภเทน สมาโรปนา จตุพฺพิธา กาตพฺพาฯ