โน จ อารมฺภนฺติ ปุจฺฉิตุํ อารภิตพฺพํ สพฺพคาถาปทํ, คาถาตฺถํ วา, ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส สพฺพสฺส อตฺถสฺส วิสฺสชฺชนวเสน อปริโยสิตตฺตา ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ เอตฺตเกเนว ปเทน โสเธติฯ เสเสสุปิ เอส นโยฯ

‘‘กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ อิมินา ปเทน ปญฺเห ปุจฺฉิเต ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปเทน ภควตา อารมฺโภ ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ สุทฺโธ โสธิโต โหติฯ เสสคาถาสุปิ เอเสว นโยฯ

ยตฺถ ปญฺเห เอวํ นิรวเสสวิสฺสชฺชนวเสน อารมฺโภ สุทฺโธ โสธิโต ภวติ, โส ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โสธิโต ภวติฯ ยตฺถ ปญฺเห เอวํ นิรวเสสวิสฺสชฺชนวเสน อารมฺโภ ยาว อสุทฺโธ อโสธิโต ภวติ, ตาว โส ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โสธิโต น ภวตีติ โยชนาฯ ‘‘เตนาหา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทฺยตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต โสธโน หาโร’’ติ อนุสนฺธฺยาทฺยตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อิติ โสธนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

14. อธิฏฺฐานหารวิภงฺควิภาวนา

[46] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภงฺเคน ปญฺหาทโย โสธิตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม อธิฏฺฐานหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปฏินิทฺเทสโต อธิฏฺฐาโน หาโร อธิฏฺฐานหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺฐา’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เย ตตฺถ นิทฺทิฏฺฐา, ตถา เต ธารยิตพฺพา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส อธิฏฺฐานหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพฯ

‘‘เย ธมฺมา สุตฺเตสุ เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ นิทฺทิฏฺฐา, เต ธมฺมา กิํ ปน ตเถว ธารยิตพฺพา , อุทาหุ อญฺญถาปิ วิกปฺปยิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เย ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ เย ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ นิทฺทิฏฺฐา, เต ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา ตถา เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ ธารยิตพฺพา อุปลกฺขิตพฺพา, น อญฺญถา วิกปฺปยิตพฺพาฯ

‘‘สามญฺญกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺฐานโต กตมา เอกตฺตตา, กตมา เวมตฺตตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขนฺติ เอกตฺตตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา ทุกฺขสามญฺญตา วุตฺตา, สา อยํ ทุกฺขสามญฺญตา ทุกฺขสฺส เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉิตา ‘‘ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา…เป... วิญฺญาณํ ทุกฺข’’นฺติ ชาติอาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา ทุกฺขวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ ทุกฺขวิเสสตา ทุกฺขสฺส เวมตฺตตา นามฯ ตตฺถาติ เย ทุกฺขาทโย ธมฺมา สุตฺเต วุตฺตา, ตตฺถ เตสุ ทุกฺขาทีสุ อตฺเถสุฯ

ทุกฺขสมุทโยติ ‘‘ตณฺหา โปโนภวิกา’’ติ วิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา สมุทยสามญฺญตา วุตฺตา, สา อยํ สมุทยสามญฺญตา สมุทยสฺส เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตโม สมุทโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยายํ ตณฺหา…เป.… วิภวตณฺหา’’ติ วิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ยา สมุทยวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ สมุทยวิเสสตา สมุทยสฺส เวมตฺตตา นามฯ

ทุกฺขนิโรโธติ ‘‘ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ’’ติ วิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา นิโรธสามญฺญตา วุตฺตา, สา อยํ นิโรธสามญฺญตา นิโรธสฺส เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ วิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา นิโรธวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ นิโรธวิเสสตา นิโรธสฺส เวมตฺตตา นามฯ

ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ? ปฏิปทาติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา นิโรธคามินิปฏิปทาสามญฺญตา วุตฺตา, สา อยํ นิโรธคามินิปฏิปทาสามญฺญตา มคฺคสฺส เอกตฺตตา นามฯ

‘‘ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อยเมว อริโย…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทตา มคฺคสฺส เวมตฺตตา นามฯ

มคฺโคติ นิรยคามิมคฺคาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา สามญฺญมคฺคตา วุตฺตา, สา อยํ สามญฺญมคฺคตา มคฺคสฺส เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตโม มคฺโค’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นิรยคามี มคฺโค…เป.… นิพฺพานคามี มคฺโค’’ติ นิรยคามิมคฺคาทิวิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสมคฺคตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสมคฺคตา มคฺคสฺส เวมตฺตตา นามฯ

นิโรโธติ ปฏิสงฺขานิโรธาทิวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา ยา สามญฺญนิโรธตา วุตฺตา, สา อยํ สามญฺญนิโรธตา นิโรธสฺส เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตโม นิโรโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปฏิสงฺขานิโรโธ…เป.… สพฺพกิเลสนิโรโธ’’ติ ปฏิสงฺขานิโรธาทิวิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสนิโรธตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสนิโรธตา นิโรธสฺส เวมตฺตตา นามฯ

รูปนฺติ จาตุมหาภูติกาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา สามญฺญรูปตา วุตฺตา, สา อยํ สามญฺญรูปตา รูปสฺส เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตมํ รูป’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จาตุมหาภูติกํ…เป.… วาโยธาตุยา จิตฺตํ วิราเชตี’’ติ จาตุมหาภูติกาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสรูปตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสรูปตา รูปสฺส เวมตฺตตา นามฯ

[48] อวิชฺชาติ ทุกฺเขอญฺญาณาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา อวิชฺชาสามญฺญตา วุตฺตา, สา อยํ อวิชฺชาสามญฺญตา อวิชฺชาย เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ…เป.… อวิชฺชาลงฺฆี โมโห อกุสลมูล’’นฺติ ทุกฺเขอญฺญาณาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา อวิชฺชาวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ อวิชฺชาวิเสสตา อวิชฺชาย เวมตฺตตา นามฯ

วิชฺชาติ ทุกฺเขญาณาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา วิชฺชาสามญฺญตา วุตฺตา, สา อยํ วิชฺชาสามญฺญตา วิชฺชาย เอกตฺตตา นามฯ

‘‘ตตฺถ กตมา วิชฺชา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ…เป.… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติ ทุกฺเขญาณาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา วิชฺชาวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ วิชฺชาวิเสสตา วิชฺชาย เวมตฺตตา นามฯ

สมาปตฺตีติ สญฺญาสมาปตฺยาทิวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา ยา สามญฺญสมาปตฺติตา วุตฺตา, สา สามญฺญสมาปตฺติตา สมาปตฺติยา เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตมา สมาปตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สญฺญาสมาปตฺติ อสญฺญาสมาปตฺติ…เป.… นิโรธสมาปตฺตี’’ติ สญฺญาสมาปตฺยาทิวิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสสมาปตฺติตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสสมาปตฺติตา สมาปตฺติยา เวมตฺตตา นามฯ

ฌายีติ เสกฺขฌายีอาทิวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา ยา ฌายีสามญฺญตา วุตฺตา, สา ฌายีสามญฺญตา ฌายิโน เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตโม ฌายี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺถิ เสกฺโข ฌายี, อตฺถิ อเสกฺโข ฌายี…เป.… ปญฺญุตฺตโร ฌายี’’ติ เสกฺขฌายีอเสกฺขฌายีอาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา ฌายีวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ ฌายีวิเสสตา ฌายิโน เวมตฺตตา นามฯ

สมาธีติ สรณสมาธฺยาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา สมาธิสามญฺญตา วุตฺตา, สา อยํ สมาธิสามญฺญตา สมาธิโน เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตโม สมาธี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สรโณ สมาธิ, อรโณ สมาธิ…เป.… มิจฺฉาสมาธิ, สมฺมาสมาธี’’ติ สรณสมาธฺยาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา สมาธิวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ สมาธิวิเสสตา สมาธิโน เวมตฺตตา นามฯ

ปฏิปทาติ อาคาฬฺหปฏิปทาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา ปฏิปทาสามญฺญตา วุตฺตา, อยํ ปฏิปทาสามญฺญตา ปฏิปทาย เอกตฺตตา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตมา ปฏิปทา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาคาฬฺหปฏิปทา, นิชฺฌามปฏิปทา…เป.… สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา’’ติ อาคาฬฺหปฏิปทาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา ปฏิปทาวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ ปฏิปทาวิเสสตา ปฏิปทาย เวมตฺตตา นามฯ

กาโยติ นามกายาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา กายสามญฺญตา วุตฺตา, สา อยํ กายสามญฺญตา กายสฺส เอกตฺตตา นามฯ

‘‘ตตฺถ กตโม กาโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นามกาโย รูปกาโย…เป.… อยํ นามกาโย’’ติ นามกายาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา กายวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ กายวิเสสตา กายสฺส เวมตฺตตา นามาติ โยชนา กาตพฺพาฯ ปทตฺถาทิโก วิเสโส อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 47) วิตฺถารโต วุตฺโตฯ

วุตฺตปฺปการสฺส ทุกฺขสมุทยาทิกสฺส ธมฺมสฺส เอกตฺตตาทิลกฺขณํ นิคมนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา มยา วุตฺเตน ‘‘ทุกฺขนฺติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา’’ติอาทิวจเนนฯ โย ธมฺโมติ โย โกจิ ชาติชราพฺยาธฺยาทิวิเสสธมฺโมฯ ยสฺส ธมฺมสฺสาติ ตโต ชาติอาทิวิเสสธมฺมโต อญฺญสฺส ชราทิวิเสสธมฺมสฺสฯ สมานภาโวติ ชาติอาทิวิเสสธมฺเมน ชราทิวิเสสธมฺมสฺส ทุกฺขภาเวน สมานภาโวฯ ตสฺส ธมฺมสฺสาติ ชราทิวิเสสธมฺมสฺสฯ เอกตฺตตายาติ ทุกฺขสมุทยตาทิสมานตาย ทุกฺขสมุทยาทิภาวานํ เอกีภาเวนฯ เอกีภวตีติ ชาติอาทิวิเสสเภเทน อเนโกปิ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติอาทินา เอกสทฺทาภิเธยฺยตาย เอกีภวติฯ เยน เยน วา ปน วิลกฺขโณ, เตน เตน เวมตฺตํ คจฺฉติฯ ยสฺส ชาติอาทิธมฺมสฺส เยน เยน อภินิพฺพตฺตนปริปาจนาทิสภาเวน โย ชาติอาทิธมฺโม ชราทิธมฺเมน วิลกฺขโณ วิสทิโส โหติ, ตสฺส ชาติอาทิธมฺมสฺส เตน เตน อภินิพฺพตฺตนปริปาจนาทิสภาเวน โส ชาติอาทิธมฺโม ชราทิธมฺเมน เวมตฺตตํ วิสทิสตฺตํ คจฺฉติ, ทุกฺขสมุทยาทิภาเวน สมาโนปิ ชาติอาทิธมฺโม ชราทิธมฺมสฺส วิสิฏฺฐตํ คจฺฉตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ทุกฺขสมุทยาทิธมฺมสฺส เอกตฺตเวมตฺตตา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘ตาย เอกตฺตเวมตฺตตาย กตฺถ ปุจฺฉิเต สติ อธิฏฺฐานํ วีมํสิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สุตฺตาทิเก ปุจฺฉิเต สติ วีมํสิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สุตฺเต วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน สุตฺเต วา ปุจฺฉิเต, เวยฺยากรเณ วา ปุจฺฉิเต, คาถายํ วา ปุจฺฉิตายํ สติ อธิฏฺฐานํ วีมํสิตพฺพํฯ ‘‘กิํ วีมํสิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺเฉยฺย ‘‘เอกตฺตตาย ปุจฺฉติ กิํ, อุทาหุ เวมตฺตตาย ปุจฺฉติ กิ’’นฺติ วีมํสิตพฺพนฺติ โยชนาฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘อิทานิ ตาว เอกตฺตเวมตฺตตาวิสเย นิโยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘สุตฺเต วา เวยฺยากรเณ วา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 48) วุตฺตํฯ

‘‘กถํ ปุจฺฉิตํ, กถํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทิ เอกตฺตตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เตนาหา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิโก จ ‘‘นิยุตฺโต อธิฏฺฐาโน หาโร’’ติ อิมสฺส อนุสนฺธฺยาทิโก จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อิติ อธิฏฺฐานหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

15. ปริกฺขารหารวิภงฺควิภาวนา

[49] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภงฺเคน ทุกฺขสจฺจาทีนํ เอกตฺตตาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปริกฺขารหารวิภงฺโค นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร ปริกฺขารหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโร’’ติอาทิโก ปริกฺขารภูตสฺส เหตุโน เจว ปจฺจยสฺส จ วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขารวิภงฺโค นามฯ

‘‘กตโม สํวณฺเณตพฺโพ ปริกฺขาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย เหตุปจฺจยปฺปกาโร ธมฺโม ยํ ผลภูตํ ธมฺมํ ชนยติ ชเนติ, ตสฺส ผลธมฺมสฺส โส เหตุปจฺจยปฺปกาโร ธมฺโม ปริกฺขาโร นามฯ ‘‘กิํลกฺขโณ ปริกฺขาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา ลกฺขณวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิํลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘ตตฺถ ‘โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโร’ติ สงฺเขปโต ปริกฺขารลกฺขณํ วตฺวา ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘กิํลกฺขโณ’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 49) วุตฺตํฯ ‘‘กิตฺตกา ธมฺมา ชนยนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ธมฺมา ชนยนฺติ เหตุ จ ปจฺจโย จา’’ติ วุตฺตํฯ