เมนู

ตสฺมา ยาจิตานุรูเปน, กริสฺสํ สาทรํ สุณ;

สิสฺสสิกฺขนยานุคํ, โยตฺตํ เนตฺติวิภาวนนฺติฯ

1. สงฺคหวารอตฺถวิภาวนา

ตตฺถ ยสฺส สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส นวงฺคสฺส สตฺถุสาสนวรสฺส อตฺถสํวณฺณนํ ยํ เนตฺติปฺปกรณํ กาตุกาโม, ตสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส นิสฺสยํ วิสยภูตํ สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา สโลกปาเลน ติโลเกน สทา ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรุตฺตมสฺส สตฺถุโน สาสนวรํ วิทูเหว ญาตพฺพํฯ เอตํ สาสนวรํ ตาว ทสฺเสนฺโต ตํชนเกน, ตํวิชานกวิทูหิ จ นิยเมตุํ, รตนตฺตยคุณปริทีปนญฺจ กาตุํ –

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสา’’ติฯ – ปฐมคาถมาห;

อิมาย หิ ปฐมคาถาย ‘‘เอตํ สาสนวรํ เญยฺย’’นฺติ เอตฺตกเมว เอกนฺตโต กรณวิเสสภาเวน อธิปฺเปตํฯ เอเตเนว วิเสสกรเณน เอกนฺตาธิปฺเปตเนตฺติวิสยสาสนวรสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ เอกนฺตาธิปฺเปตสาสนวรเมว เนตฺติสํวณฺณนาย สํวณฺเณตพฺพตฺตา วิสยํ เตเนว วกฺขติ อฏฺฐกถาจริโย

‘‘เอตํ อิทานิ อมฺเหหิ วิภชิตพฺพหารนยปฏฺฐานวิจารณวิสยภูตํ สาสนํ อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปตฺติยา วรํ อคฺคํ อุตฺตมํ นิปุณญาณโคจรตาย ปณฺฑิตเวทนียเมวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) จ,

‘‘เอตํ ติวิธมฺปิ ‘สาสนวร’นฺติ ปเทน สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ ยํ ปฐมํ, ตํ อิตเรสํ อธิคมูปาโยติ สพฺพสาสนมูลภูตํ, อตฺตโน ปกรณสฺส จ วิสยภูตํ ปริยตฺติสาสนเมวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) จ,

‘‘อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘สาสนวรํ วิทูหิ เญยฺย’นฺติ, ตตฺถ เนตฺติสํวณฺณนาย วิสยภูตํ ปริยตฺติธมฺมเมว ปการนฺตเรน นิยเมตฺวา ทสฺเสตุ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) จฯ

ตตฺถ ปริยตฺติสาสนสฺสาปิ มูลํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพสาสนมูลภูต’’นฺติฯ เอเตน กมฺมสาธเนนปิ อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ นานาวิธสาธกวจนํ นานาวาทานํ อโนกาสกรณตฺถาย กตํฯ สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณา ปน สาสนสฺส วิเสสเทสกนรวรสทฺเทน วา ปริทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิตา อวินาภาวโตฯ สาสนวรสฺส ปน ชนกสมฺพนฺธิเปกฺขตฺตา ‘‘นรวรสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ เตน จ อคฺคปุคฺคโล สาสนวรชนโก วาจกตฺถสมฺพนฺธิภาเวน วุตฺโตฯ อนญฺญสาธารณมหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิคุณวิเสสา ปน ชนกสมฺพนฺธิภูตสฺส นรสฺส วิเสสเกนวรสทฺเทน วา ปริทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิโตฯ

กิํ นุ โส สาสนวรชนโก นรวโร ปรมตฺโถว, อุทาหุ ปูชนีโย เจว นมสฺสนีโย จาติ วุตฺตํ ‘‘ยํ โลโก…เป.… นมสฺสติ จา’’ติ, เตน สาสนวรชนโก นรวโร ปรมตฺโถว น โหติ, อถ โข สโลกปาเลน โลเกน สทา สพฺพกาเลสุ ปูชนีโย เจว นมสฺสนีโย จาติ วิเสสิโต โถมิโตติฯ

เอตฺถ จ ปูชนนมสฺสนเจตนาวาจเกน วา ปูชนนมสฺสนสทฺเทน ผลูปจารตฺโถ ปุญฺญมหตฺตสงฺขาโต ปูชนียภาโว เจว อาสวกฺขยญาณปทฏฺฐานสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิคุณสงฺขาโต นมสฺสนียภาโว จ ทีปกตฺถภาเวน ปริคฺคเหตฺวา ทีปิโตฯ เตนาห อฏฺฐกถาจริโย ‘‘ภควโต สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนียวนฺทนียภาโว, อคฺคปุคฺคลภาโว จ วุจฺจมาโน คุณวิสิฏฺฐตํ ทีเปตี’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา)ฯ

ตาทิสสฺส นรวรสฺส ตาทิสํ สาสนวรํ กิํ เยน เกนจิ วิญฺเญยฺยนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิทูหี’’ติฯ เตน ติปิฏกธรา อริยภูตา ปณฺฑิตา วาจกตฺถภาเวน คหิตา, สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณา ปน วนฺทธาตุวจเนน วา ทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิตาติฯ เอวํ ปริคฺคเหตฺวา ทีปิเต รตนตฺตยคุเณ สนฺธาย ‘‘เอวํ ปฐมคาถาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กตฺวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) วกฺขติ, น คาถาย นิรวเสสตฺเถฯ

ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ สาสนวรทสฺสนภูตาย ปฐมคาถายาติ อตฺโถว ทฏฺฐพฺโพฯ อปเร ปนาจริยา ‘‘อิมาย ปฐมคาถาย เอกนฺตโต อธิปฺเปตานาธิปฺเปตวจนานิ เจว วาจกตฺถทีปกตฺถวิเสสานิ จ สุฏฺฐุ อวิจาเรตฺวา ‘เอวํ ปฐมคาถาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กตฺวา’ติ วจนจฺฉายํ นิสฺสาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กาตุํ ‘ยํ โลโกตฺยาทิมาหา’ติ จ สาติสยรตนตฺตยคุเณ ทสฺเสนฺโต ‘ยํ โลโกตฺยาทิมาหา’ติ’’ จ วทนฺติฯ เตสํ วาโท อมฺหากํ นกฺขมติฯ การณํ ปน มยา เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน ญาตพฺพนฺติ อยํ ปทานุกฺกมานุรูปานุสนฺธฺยตฺโถฯ

อถ วา เอกํ สมยํ ชมฺพุวนสณฺเฑ นิสีทิตฺวา สิสฺสานํ หิตํ จินฺเตนฺโต, อตฺตโน อภินีหารสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺโต, สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปสํสิโต, มหากจฺจายโน สตฺถารา อนุโมทิตํ สาสนายตฺตํ นวงฺคสฺสตฺถวณฺณนํ โสฬสหาราทิอเนกตฺถวิธํ เนตฺติปฺปกรณํ อารภนฺโต, ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาหฯ ยทิ เอวํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนตฺติปฺปกรณภูตํ โสฬสหาราตฺยาทิกํ อารภิตพฺพํ, ตํ อนารภิตฺวา กสฺมา เนตฺติปฺปกรณโต พหิภูตํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิกํ อารภิตพฺพํ, เสยฺยถาปิ อมฺพํ ปุฏฺโฐ ลพุชํ พฺยากเรยฺย, ลพุชํ ปุฏฺโฐ อมฺพํ พฺยากเรยฺย, เอวเมว เนตฺติปฺปกรณมารภนฺโต อญฺญํ อารภตีติ? ตถาปิ ยสฺส ยถาวุตฺตสฺส สาสนวรสฺส อตฺถสํวณฺณนํ ยํ เนตฺติปฺปกรณํ กาตุกาโม ยสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยภูตํ สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา ตํ สาสนวรํ ตาว ทสฺเสนฺโต ตํชนเกน, ตํวิชานกวิทูหิ จ นิยเมตุํ, รตนตฺตยคุณปริทีปนญฺจ กาตุํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาหฯ อยํ ลีนนฺตรโจทนาสหิโต อนุสนฺธฺยตฺโถฯ

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสา’’ติฯ –

นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา รจิตา คาถา อริยาสามญฺญลกฺขเณน สมฺปนฺนาฯ กถํ? ปุพฺพฑฺเฒ ติํส มตฺตา, อปรฑฺเฒ สตฺตวีส มตฺตาฯ สมฺปิณฺฑิตา สตฺตปญฺญาส มตฺตาว ภวนฺติฯ อกฺขรานํ ปน อิมิสฺสํ คาถายํ สตฺตติํสฯ เตสุ ครุกฺขรา วีสติ, ลหุกฺขรา สตฺตรส ภวนฺติฯ ‘‘ตสฺเสตํ สาสนวร’’นฺติ ปน สานุนาสิกํ วิรุชฺฌติฯ

ตตฺถ นิทฺเทสตฺโถ อฏฺฐกถานุสาเรน วิชานิตพฺโพฯ สโลกปาโล สพฺโพ สตฺตโลโก สกฺกจฺจํ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอเนกคุณานุสฺสรเณน วา ปูเชตพฺพปูชเนน วา ปฏิปตฺติปูชเนน วา สทา สพฺพกาเลสุ สกฺกจฺจํ ยํ นรวรํ ปูชยเต เจว นมสฺสติ จ, ตสฺส ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ สตฺถุโน นรวรสฺส ติโลกคฺคสฺส มยา สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา วิทูเหว เญยฺยํ ญาตพฺพํฯ นิปุณญาณโคจรํ เอตํ มยา พุทฺธิยํ ฐปิตํ สาสนวรํ มยา อารภิตพฺพสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ ปฐมํ ชานิตพฺพํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูตํ เนตฺติปฺปกรณํ อหํ อารภิสฺสามิ, ตํ ตุมฺเห สาธโว สุณาถ มนสิ กโรถาติ สมุทายโยชนา, อวยวโยชนาปิ กาตพฺพาฯ

กถํ? ‘‘สโลกปาโล โลโก’’ติ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน โยชนาฯ โลกปาโล วชฺเชตฺวา อวเสโส โลโก จ น โหติ, อถ โข โลกปาลสหิโต โลโกติ วิเสเสติฯ ‘‘โลโก ปูชยเต เจว นมสฺสติ จา’’ติ กตฺตุการกอาขฺยาตกิริยาภาเวน โยชนา ‘‘โย กโรติ, ส กตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ โย โลโก การโก, โส กตฺตา โหตุฯ โย โลโก ปูชยเต เจว นมสฺสติ จ, กถํ โส กตฺตาติ? ‘‘โย กโรติ, ส กตฺตา’’ติ สุตฺตสฺส ‘‘โย กโรติ กิริยํ นิปฺผาเทติ, โส กิริยานิปฺผาทโก กตฺตา’’ติ อตฺถสมฺภวโต สยนภุญฺชนาทิสพฺพกิริยานิปฺผาทโก กตฺตาเยว โหติฯ อยญฺจ โลโก ปูชนนมสฺสนกิริยานิปฺผาทโกเยวาติฯ กถํ อยํ โลโก กิริยานิปฺผาทโกติ? ‘‘โลโก’’ติ สตฺตปญฺญตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปญฺญาเปตพฺโพ สนฺตาเน ปวตฺตมาโน หทยวตฺถุนิสฺสิโต จิตฺตุปฺปาโท คเหตพฺโพ, โส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจโย นิปฺผาทโก ภเวฯ เอวํ โลกสฺส กตฺตุการกภาโว วิชานิตพฺโพติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนาฯ เอส นโย ตีสุ ปิฏเกสุปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

‘‘ยํ นรวรํ ปูชยเต เจว นมสฺสติ จา’’ติ กมฺมการกอาขฺยาตกิริยาภาเวน โยชนา ‘‘ยํ กโรติ, ตํ กมฺม’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ยํ กาตพฺพํ, ตํ กมฺมํ โหตุฯ

ยํ ปูชยติ เจว นมสฺสติ จ, กถํ ตํ กมฺมนฺติ? ‘‘ยํ กโรติ, ตํ กมฺม’’นฺติ สุตฺตสฺส ‘‘ยํ กโรติ กิริยาย สมฺพชฺฌติ, กิริยาย สมฺพชฺฌิตพฺพํ กมฺม’’นฺติ อตฺถสมฺภวโต กรณวาจกวจนียาทิสพฺพกิริยาย สมฺพชฺฌิตพฺพํ กมฺมํ โหตฺเววฯ อยญฺจ นรวโร ปูชนนมสฺสนกิริยาย วาจกวจนียภาเวน สมฺพชฺฌิตพฺโพเยวาติฯ กถํ อยํ นรวโร วจนีโยติ? ปูชนนมสฺสนเจตนาย อารมฺมณกรณวเสน นรวโร วจนีโย, เจตนา วาจกา, เอวํ วาจกวจิตพฺพภาโว โหตฺเววฯ ‘‘ยํ นรวร’’นฺติ ปญฺญตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปญฺญาเปตพฺโพ สนฺตานวเสน ปวตฺตมาโน โลกิยโลกุตฺตรคุณสหิโต ขนฺธปญฺจโก วุตฺโต, โส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, เจตนา ปจฺจยุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนาฯ เอส นโย ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

‘‘ตสฺส นรวรสฺสา’’ติ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน โยชนาฯ นรวโร นาม นิมนฺติตพฺพาทิโก น โหติ, อถ โข ปูเชตพฺโพ นมสฺสิตพฺโพ เอวาติ วิเสเสติฯ ตสฺส ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรวรสฺส สาสนวรนฺติ ชญฺญชนกภาเวน โยชนาฯ สาสนวรํ นาม ปจฺเจกพุทฺธสาวกพุทฺธราชราชาทีนํ สาสนวรํ น โหติ, ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรวรสฺส ติโลกสฺเสว สาสนวรนฺติ นิยเมติฯ

‘‘วิทูหิ เญยฺย’’นฺติ กตฺตุการกกิตกิริยาภาเวน โยชนาฯ กตฺตุภาโว เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ ‘‘วิทูหี’’ติ สตฺตปญฺญตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปญฺญาเปตพฺโพ สนฺตาเน ปวตฺตมาโน สาสนวเร สมฺโมหธํสกญาณสหิโต หทยวตฺถุนิสฺสิโต จิตฺตุปฺปาโท วุตฺโต, โส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจโย นิปฺผาทโก ภเวฯ ญา-อิติธาตุยา อตฺถภูตํ ญาณํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิปฺผาเทยฺยํ ภเว, เอวํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนาฯ

‘‘เญยฺยํ สาสนวร’’นฺติ วิเสสนวิเสสฺยภาเวน โยชนาฯ สาสนวรํ นาม น เยน เกนจิ เญยฺยํ, อถ โข วิทูเหว สณฺหสุขุมญาเณน เญยฺยํ สาสนวรนฺติ วิเสเสติฯ

‘‘เอตํ สาสนวร’’นฺติ วิเสสนวิเสสฺยภาเวน โยชนาฯ

สาสนวรํ นาม มยา พุทฺธิยํ อฏฺฐปิตํ อปฺปวตฺเตตพฺพํ โหติ, มยา อิทานิ เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยภาเวน พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานํ ฐเปตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพํ สาสนวรนฺติ วิเสเสติฯ เอตํ สาสนวรํ เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ โยชนา กาตพฺพาฯ เตนาห ‘‘เอตํ อิทานิ อมฺเหหิ วิภชิตพฺพหารนยปฏฺฐานวิจารณวิสยภูตํ สาสน’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา)ฯ อิจฺเจวํ เนตฺติยา ปฐมคาถาย สงฺเขเปน โยชนตฺโถ สมตฺโตฯ

ตตฺถ นฺติ อนิยมนรวรสฺส สตฺถุโน วาจกํ ปโยควนฺตสพฺพนามํฯ อนิยโม จ ปูชนนมสฺสนกิริยาย อนิยมิตตฺตา วุตฺโต, น นรวรโต อญฺญสตฺตสฺส สมฺภวโตติฯ เอส นโย เสสานิยเตสุปิ ตีสุ ปิฏเกสุฯ โลกิยนฺติ เอตฺถ ปุญฺญาปุญฺญานิ, ตพฺพิปาโก จาติ โลโกฯเอตฺถ สตฺตนิกาเย ปุญฺญาปุญฺญานิ โลกิยนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตพฺพิปาโก จ โลกิยติ ปวตฺตติ, อิติ สตฺตนิกายสฺส ปุญฺญาปุญฺญานํ, ตพฺพิปากสฺส จ ปวตฺตนสฺส อาธารภาวโต ‘‘เอตฺถา’’ติปเทน นิทฺทิฏฺโฐ สตฺตนิกาโย โลโกนามฯ ปูชยเตติ วิคฺคหวิรหิตํ อาขฺยาตปทํ, สกฺกจฺจํ ปูชนํ กโรติฯ

โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกปาลา, ปุญฺญาปุญฺญานญฺเจว ตพฺพิปากสฺส จ ปวตฺตนาธารตฺตา โลกา จฯ เก เต? จตฺตาโร มหาราชาโน, อินฺทยมวรุณกุเวรา วา, ขตฺติยจตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาทโย วาฯ ปาลนญฺเจตฺถ อิสฺสริยาธิปจฺเจน ตํตํสตฺตโลกสฺส อญฺญมญฺญวิเหสนนิวารณาทิอาณาปวตฺตาปนยสปริวารฏฺฐานนฺตราทินิยฺยาทนา, สห โลกปาเลหิ โย วตฺตตีติ สโลกปาโลฯ อถ วา เย หิโรตฺตปฺปา โลกํ ปาเลนฺติ, อิติ ปาลนโต เต หิโรตฺตปฺปา โลกปาลาฯ เตนาห ภควา ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺตี’’ติ (อ. นิ. 2.9; อิติวุ. 42)ฯ โลกปาเลหิ หิโรตฺตปฺเปหิ สมนฺนาคโต โลโก สโลกปาโล นามฯ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน หิ สปฺปุริโส โลโก สกฺกจฺจํ สทา สพฺพกาเลสุ ปูชยติ เจว นมสฺสติ จ ปาปหิริชิคุจฺฉนโต, ธมฺมจฺฉนฺทวนฺตตาย จฯ

อญฺเญ ปน ปูเชนฺตา นมสฺสนฺตาปิ กทาจิเยว ปูเชนฺติ นมสฺสนฺติ, น สพฺพทาติฯ สทาติ ปูชนนมสฺสนกาลวาจกวิคฺคหวิรหิตํ วิกปฺปนามํ, สพฺพนามํ วาฯ นมสฺสตีติ วิคฺคหวิรหิตํ อาขฺยาตปทํ, สกฺกจฺจํ นมสฺสนํ กโรติฯ

ตสฺเสตาติ เอตฺถ ตสฺสาติ นิยมวาจกํ ปโยควนฺตสพฺพนามํ วิคฺคหวิรหิตเมวฯ นิยโม จ ปูชนนมสฺสนกิริยาย วิเสสิโตฯ ตสฺมา ตสฺส ปูชนนมสฺสนกิริยาย นิยมิตพฺพสฺส ปูเชตพฺพสฺส นมสฺสิตพฺพสฺส นรวรสฺสาติ อตฺโถ ยุตฺโตวฯ เสสนิยเมสุ อญฺเญสุปิ เอเสว นโยฯ เอตนฺติ อาจริเยน วิภชิตพฺพหารนยปฏฺฐานวิจารณวิสยภูตสฺส สาสนวรปรามสนํ ปโยควนฺตสพฺพนามํ วิคฺคหวิรหิตํฯ

สาสติ เอเตนาติ สาสนํ, เอเตน นววิธสุตฺตนฺเตน, นววิธสุตฺตนฺตสหิเตน วา วเรน สพฺเพน สมตฺเถ เวเนยฺเย ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ติวิธยานมุเขน ยถารหํ สตฺเต สาสติ อนุสาสติ วิเนติฯ อิติ สาสนานุสาสนกิริยานุสาเรน เวเนยฺยสตฺตานํ ชานนปฏิปชฺชนาธิคมสฺส การณกรณตฺตา ‘‘เอเตนา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺฐํ นววิธสุตฺตนฺตํ, นววิธสุตฺตนฺตสหิตํ วา วรํ สพฺพํ สาสนํ นามฯ นววิธสุตฺตนฺตเทสนาย หิ เวเนยฺยานํ ชานนํ ปุริมชานเนน ปจฺฉิมชานนํ, ชานเนน ปฏิปชฺชเนน ปจฺฉิมปฏิปชฺชเนน อธิคโม, ปุริมาธิคเมน ปจฺฉิมาธิคโม โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปญฺญา สทฺธาย สีลสฺส สุตสฺส จาคสฺส ปญฺญายา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.423) จ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ปริกมฺมํ ปฐมสฺส ฌานสฺส’’ตฺยาทิ (ปฏฺฐา. 1.1.423) จฯ สาสธาตุยา เทสนาสทฺโท จ ตํชนโก เทสนาญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท จ มุขฺยตฺโถ, ตํอุปนิสฺสยปจฺจยา เวเนยฺยานํ อตฺถชานนปฏิปชฺชนอธิคมนาทิ การณูปจารตฺโถ, ‘‘เอเตนา’’ติ ปเทน วุตฺตาย สาสนภูตาย นามปญฺญตฺติยา กรณสตฺติสงฺขาตา อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารตฺโถฯ อิติ-สทฺโทปิ ตเมว นามปญฺญตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติํ เหตุภาเวน ปรามสติ, ตสฺสา สตฺติยา อาธารภูตา นามปญฺญตฺติ ยุ-ปจฺจยตฺโถฯ เอเสว นโย ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

เอกนฺตนิยฺยานฏฺเฐน, อนญฺญสาธารณคุณตาย จ อุตฺตมฏฺเฐน วรํ อุตฺตมํ, ปริยตฺติสาสนมฺหิ ผลนิยฺยาทนโต, มคฺคนิยฺยานเหตุภาวโต จ นิยฺยานฏฺเฐน, สาวกาทีหิ อชนิยตฺตา อสาธารณฏฺเฐน จ อุตฺตมฏฺเฐน วรํ, วริตพฺพนฺติ วา วรํฯ ยถาวุตฺตสฺส สาสนสฺส ปณฺฑิเตหิ อภิปตฺถิตสมิทฺธิเหตุตาย วริตพฺพตฺตา ปตฺเถตพฺพตฺตา สาสนวรํ นาม, ยถาวุตฺตฏฺเฐน วา สาสนญฺจ ตํ วรญฺจาติ สาสนวรํ-สทฺเทน สตฺติเภทํ, ตํ-สทฺเทน อตฺถาเภทํ เทสฺเสติฯ

วิทนฺตีติ วิทูฯ เย ปณฺฑิตา ยถาสภาวโต กมฺมกมฺมผลานิ, กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทนฺติ, อิติ วิทนโต เต ปณฺฑิตา วิทู นาม, เตหิฯ ญาตพฺพนฺติ เญยฺยํฯ ญา-ธาตุยา นิปฺปริยายโต อารมฺมณิกํ ญาณํ วุตฺตํ, ฐานูปจารโต สาสนวรสฺส อารมฺมณปจฺจยภาโว ทสฺสิโต, อิติ-สทฺเทน อารมฺมณปจฺจยภาโว ปรามสิโตฯ ตสฺส อิติ-สทฺเทน ปรามสิตพฺพสฺส อารมฺมณปจฺจยภาวสฺส อาธารํ สาสนวรํ ณฺย-ปจฺจยตฺโถติ ทฏฺฐพฺพํฯ ญาณํ อรหตีติ วา เญยฺยํ, วิทูนํ ญาณํ ชานนํ อารมฺมณภาเวน อรหตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ นเย ตทฺธิตปทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

นรติ เนตีติ นโรฯ โย ปุริโส อตฺตานํ อิตฺถีนํ อุจฺจฏฺฐานํ นรติ เนติ, อิติ นรนโต นยนโต โส ปุริโส นโร นามฯ โส หิ ปุตฺตภูโตปิ มาตุยา ปิตุฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, กนิฏฺฐภาตุภูโตปิ เชฏฺฐภคินีนํ ปิตุฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ อถ วา นริตพฺโพ เนตพฺโพติ นโรฯ โส หิ ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ยาว อตฺตโน สภาเวน อตฺตานํ ธาเรตุํ สมตฺโถ น โหติ, ตาว ปเรหิ เนตพฺโพ, น ตถา อญฺโญ ติรจฺฉานาทิโกติฯ เอตฺถ ปน สตฺถุวิสยตาย นรติ เวเนยฺยสตฺเตติ นโรติ อตฺโถ อธิปฺเปโตฯ สตฺถา หิ สตฺเต อปายาทิโต สุคติํ วา มคฺคผลนิพฺพานํ วา เนตีติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอเนกคุณสมนฺนาคตตฺตา วโร อุตฺตโม, วริตพฺโพ ปตฺเถตพฺโพติ วา วโร, ติโลกคฺโคฯ ปกติยา อุจฺจฏฺฐานฏฺโฐ นโร คุณุตฺตเมน สมนฺนาคโต วโร, นโร จ โส วโร จาติ นรวโรฯ จ-ต-สทฺทานํ อตฺถเภโท วุตฺโตว, วิเสสนปรปทสมาโสยํฯ เยน วุตฺตํ ‘‘อคฺคปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา)ฯ อญฺเญ ปน ‘‘นรานํ, นเรสุ วา วโรติ นรวโร’’ติ วทนฺติ, ตํ วจนํ ‘‘อคฺคปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) อฏฺฐกถาวจเนน วิรุชฺฌติ มญฺเญฯ ตสฺส นรวรสฺสาติฯ อิจฺเจวํ เนตฺติปฺปกรณสฺส อาทิคาถาย สมาเสน จ วจนตฺโถ สมตฺโตฯ

สรูปตฺโถ โยชนตฺถวจนตฺถานุสาเรน วิชานิตพฺโพฯ ตถาปิ วิสุํ สุฏฺฐุ ชานนตฺถาย ปุน วตฺตพฺโพฯ ‘‘ย’’นฺติ ปทสฺส อนญฺญสาธารณสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอเนกคุณสมฺปนฺโน สโลกปาเลน โลเกน ปูเชตพฺโพ เจว นมสฺสิตพฺโพ จ สาสนวรเทสโก ติโลกคฺโค สรูปตฺโถฯ

‘‘โลโก’’ติ ปทสฺส ยถาวุตฺตโลกปาลสหิโต สทฺธาจาคาทิสมฺปนฺโน สพฺพสตฺตโลโก สรูปตฺโถฯ โลกสทฺโท เอกวจนยุตฺโตปิ ชาติสทฺทตฺตา นิรวเสสโต สตฺเต สงฺคณฺหาติ ยถา ‘‘มหาชโน’’ติฯ กามญฺเจตฺถ โลกสทฺโท ‘‘โลกวิทู’’ตฺยาทีสุ สงฺขารภาชเนสุปิ ปวตฺโต, ปูชนนมสฺสนกิริยาสาธนตฺตา ปน สตฺตโลเกว วาจกภาเวน ปวตฺโตติฯ เตนาห ‘‘ปูชนกิริยาโยคฺยภูตตาวเสนา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา)ฯ

ปูชยเตติ เอตฺถ ปูชนกิริยาย มุขฺยโต ปูชนสงฺขาโต ปูเชนฺตานํ จิตฺตุปฺปาโท สรูปตฺโถ, ผลูปจาเรน ตํจิตฺตุปฺปาทสฺส อารมฺมณปกตูปนิสฺสยภูตา วุตฺตปฺปการา สพฺเพ พุทฺธคุณา สรูปตฺถาฯ เต-วิภตฺติปจฺจยสฺส ปูชนกิริยาสาธโก วุตฺตปฺปกาโร โลโก จ สรูปตฺโถ, เอวํ สติ อตฺถเภทาภาวโต ทฺวีสุ วาจเกสุ เอโกว วาจโก วตฺตพฺโพ, กสฺมา เอกสฺมิํ อตฺเถ ทฺเว วาจกา วุตฺตาติ? นายํ โทโส ทฺวินฺนํ วาจกานํ สามญฺญวิเสสวาจกตฺตาฯ โลกสทฺโท หิ ปูชนกิริยาสาธโก, อญฺญกิริยาสาธโก จ วทตีติ สามญฺญวาจโก จ โหติฯ ปูชยเต-สทฺโท โลกปูชนอิตฺถิปูชนปุริสปูชนติรจฺฉานปูชนาทิกิริยาสาธกญฺจ วทตีติ สามญฺญวาจโก ฯ ตสฺมา ปูชยเต-สทฺโท โลกสทฺทสฺส สรูปตฺโถ, ปูชนกิริยาสาธโก จ น อญฺญกิริยาสาธโกติ นิยเมติฯ โลกสทฺโท จ ปูชยเตสทฺทสฺส สรูปตฺโถ ปูชนกิริยาสาธโกฯ โลโก ปน ปูชนกิริยาสาธโก อิตฺถิปุริสติรจฺฉานาทิโกติ นิยเมติฯ ตีสุ ปิฏเกสุ อญฺเญสุปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ

‘‘สโลกปาโล’’ติ ปทสฺส ยถาวุตฺตเสฏฺฐโลกปาลสหคโต, ปูชนนมสฺสนกิริยาสาธโก จ สตฺตนิกาโย สรูปตฺโถฯ ‘‘สทา’’ติ ปทสฺส รตฺติทิวสกาโล อตีตภควโต ธรมานกาโล ตโต ปรกาโล อภินีหารโต ยาว สาสนนฺตรธานา กาโล ตโต ปรกาโล สรูปตฺโถฯ โส ปน อนาคตพุทฺธุปฺปชฺชนกาโล อตีตสมฺมาสมฺพุทฺเธ อิทานิ ปูชยนฺติ นมสฺสนฺติ วิย ปูชยิสฺสติ เจว นมสฺสิสฺสติ จฯ นมสฺสตีติ เอตฺถ นมสฺสนกิริยาย มุขฺยโต นมสฺสนสงฺขาโต จิตฺตุปฺปาโท สรูปตฺโถ, ผลูปจาเรน ตํจิตฺตุปฺปาทสฺส อารมฺมณปกตูปนิสฺสยภูตา วุตฺตปฺปการา สพฺเพ พุทฺธคุณา สรูปตฺโถฯ

ติ-วิภตฺติปจฺจยสฺส นมสฺสนกิริยาสาธโก ยถาวุตฺตสตฺตนิกาโย โลโก จ สรูปตฺโถ, อตฺถเภทาภาเวปิ ทฺวินฺนํ วาจกานํ ปวตฺตภาโว เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ ‘‘จา’’ติ ปทสฺส อิเธกจฺโจ ปูเชนฺโตปิ น นมสฺสติ, นมสฺสนฺโตปิ น ปูเชติ จ, อยํ ปน สตฺตนิกาโย โลโก ปูชยติ เจว นมสฺสติ จาติ สมุจฺจยตฺโถ สรูปตฺโถฯ

ตสฺสาติ เอตฺถ ตํ-สทฺทสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอเนกคุณสมนฺนาคโต ปูเชตพฺโพ นมสฺสิตพฺโพ ติโลกคฺโค สตฺถา สรูปตฺโถ, ฉฏฺฐีวิภตฺติยา ชนกสฺส นรวรสฺส ชญฺเญน สาสนวเรน สมฺพนฺโธ ปธานสรูปตฺโถ, ชญฺญสาสนวรสฺส ชนเกน นรวเรน สมฺพนฺโธ อปธานสรูปตฺโถฯ ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ อญฺเญสุปิ เอเสว นโยฯ

‘‘เอต’’นฺติ ปทสฺส อาจริเยน วิภชิตพฺพหารนยปฏฺฐานวิจารณวิสยภูตํ สาสนํ สรูปตฺโถฯ ‘‘สาสนวร’’นฺติ ปทสฺสาปิ ตเมว สรูปตฺโถ, เอตํ สาสนวรํ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธเภเทน ติวิธมฺปิ ปริยตฺติสาสนเมว สพฺพสาสนมูลภูตตฺตา, เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยภูตตฺตา จ วิเสสโต อธิปฺเปตํ ตสฺส มูลภูตภาวโต วินยสํวณฺณนาทีสุ พหูปกาเรน ทสฺสิโตติ อมฺเหหิ น วตฺตพฺโพฯ วทนฺโตปิ อญฺญํ รจิตพฺพํ รจิตุํ อสมตฺโถว หุตฺวา วทตีติ คหิตพฺโพ วเทยฺยฯ

ตํ ปน ปริยตฺติสาสนํ วิมุตฺติรสวเสน เอกวิธํ, ธมฺมวินยวเสน ทุวิธํ, วินยปิฏกสุตฺตนฺตปิฏกอภิธมฺมปิฏกวเสน ติวิธํ , อาณาเทสนาโวหารเทสนาปรมตฺถเทสนาวเสน ติวิธํ, ยถาปราธสาสนายถานุโลมสาสนายถาธมฺมสาสนาเภเทนปิ ติวิธํ, สํวราสํวรกถาทิฏฺฐิวินิเวฐนกถานามรูปปริจฺเฉทกถาเภเทนปิ ติวิธํฯ เอตฺถ จ เทสนา เทสกาธีนา, สาสนํ สาสิตพฺพายตฺตํ, กถา กเถตพฺพตฺถาเปกฺขาติ วิเสโสฯ

ทีฆนิกาโย, มชฺฌิมนิกาโย, สํยุตฺตนิกาโย, องฺคุตฺตรนิกาโย, ขุทฺทกนิกาโยติ นิกายเภเทน ปน ปญฺจวิธํ; สุตฺตเคยฺยเวยฺยากรณคาถาอุทานอิติวุตฺตกชาตกอพฺภุตธมฺมเวทลฺลเภเทน ปน นววิธํ; ธมฺมกฺขนฺธเภเทน ปน จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสวิธํ; ‘‘สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยาติ อมิสฺสานิ จตฺตาริ; สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยสํกิเลสภาคิยนิพฺเพธ ภาคิยสํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยวาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยาติ มิสฺสกทุกานิ จตฺตาริ; สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสํกิเลสภาคิยวาสนา ภาคิยนิพฺเพธภาคิยาติ มิสฺสกติกานิ ทฺเว; ตณฺหาสํกิเลสทิฏฺฐิสํกิเลสทุจฺจริตสํกิเลสตณฺหาโวทานภาคิยทิฏฺฐิว- อุทานภาคิยทุจฺจริตโวทานภาคิยาติฉา’’ติ (เนตฺติ. 89) โสฬสนฺนํ สุตฺตานํ เภเทน โสฬสวิธํ; ‘‘โลกิยโลกุตฺตรโลกิยโลกุตฺตรสตฺตาธิฏฺฐานธมฺมาธิฏฺฐานสตฺตธมฺมาธิฏฺฐานญาณเญยฺย- ญาณเญยฺยทสฺสนภาวนาทสฺสนภาวนาสกวจนปรวจนสกวจนปรวจน วิสฺสชฺชนียอวิสฺสชฺชนียวิสฺสชฺชนียอวิสฺสชฺชนียกมฺมวิปากกมฺมวิปากกุสล อกุสลกุสลากุสลอนุญฺญาตปฏิกฺขิตฺตอนุญฺญาตปฏิกฺขิตฺตถวสฺส เภเทน อฏฺฐวีสติวิธ’’นฺติ (เนตฺติ. 112) เอวมาทิพหุวิธํ ปริยตฺติสาสนํ เนตฺติปฺปกรณสฺส วิเสสโต วิสยํฯ ตสฺส วิสยภาเว สติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตํ สาสนทฺวยมฺปิ ตมฺมูลกตฺตา วิสยํ โหติ ปริยายโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘วิทูหี’’ติ ปทสฺส ยถาวุตฺตสาสนวรสฺส สปรสนฺตานปวตฺตนปวตฺตาปนาทิวเสน วิชานนสมตฺโถ สณฺหสุขุมญาณาทิคุณสมฺปนฺโน กลฺยาณปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทิโก ปุคฺคโล สรูปตฺโถฯ ‘‘เญยฺย’’นฺติ ปทสฺส ตาทิเสหิ วิทูหิ สณฺหสุขุมญาณาทินา วิชานิตพฺพํ สาสนวรํ สรูปตฺโถฯ ‘‘นรวรสฺสา’’ติ ปทสฺส เอกวิธาทิเภทสฺส สาสนวรสฺส ชนโก อเนกคุณสมฺปนฺโน ติโลกคฺโค สรูปตฺโถฯ อิจฺเจวํ เนตฺติยา อาทิคาถาย สรูปตฺโถ สงฺเขเปน วิชานิตพฺโพฯ

เอวํ ตสฺสา อนุสนฺธฺยาทีนํ ชานิตพฺพภาเว สติปิ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉิตฺวา โทสํ อาโรเปตฺวา ปริหารวเสนาปิ คมฺภีราธิปฺปายสฺส อนากุลสฺส วิเสสชานนํ ภวิสฺสติฯ ตสฺมา ปุจฺฉิตฺวา โทสํ โรเปตฺวา ปริหารวเสน คมฺภีราธิปฺปายํ สมฺปิณฺเฑตฺวา กถยิสฺสํฯ อมฺหากาจริย กิมตฺถํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาห? เนตฺติปฺปกรณํ กาตุํฯ เอวํ สติ เนตฺติปฺปกรณภูตํ ‘‘โสฬสหารา เนตฺติ’’ตฺยาทิกํ เอว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ตํ อวตฺวา ตโต เนตฺติปฺปกรณโต อญฺญํ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต’’ตฺยาทิมาหฯ

เสยฺยถาปิ สมุทฺทํ คจฺฉนฺโต หิมวนฺตํ คจฺฉติ, หิมวนฺตํ คจฺฉนฺโต สมุทฺทํ คจฺฉติ, เอวเมว เนตฺติปฺปกรณํ กโรนฺโต สาสนวรทสฺสนํ กโรตีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ยสฺส สํวณฺณนํ เนตฺติปฺปกรณํ กาตุกาโม ตํ สาสนวรํ ปฐมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาหฯ เอวํ สติ ‘‘เอตํ สาสนวร’’นฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิ วุตฺตนฺติ? ตํ สาสนวรํ ชนเกน นรวเรน นิยเมตฺวา โถเมตุํ วุตฺตํฯ ตถาปิ ‘‘ตสฺส นรวรสฺสา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิ วุตฺตนฺติ? ตํ ชนกํ นรวรํ โลกปาเลน โลกเสฏฺเฐน สทฺธิํ สพฺเพน โลเกน ปูชนียนมสฺสนียภาเวน โถเมตุํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ ปูเชนฺตาปิ วนฺทิตฺวา ปูเชนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปูชยเต’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพนฺติ? ตถาปิ เกจิ เกสญฺจิ ปูชาสกฺการาทีนิ กโรนฺตาปิ เตสํ อปากฏคุณตาย นมกฺการํ น กโรนฺติฯ เอวํ ภควโต ยถาภูตอพฺภุคฺคตสทฺทตาย ปน ภควนฺตํ ปูเชตฺวาปิ วนฺทติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นมสฺสติ จา’’ติ วุตฺตํฯ ปูเชนฺโต, นมสฺสนฺโต จ น กทาจิเยว, อถ โข สพฺพกาลนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สทา’’ติ วุตฺตํฯ ตาทิสสฺส นรวรสฺส ตาทิสํ สาสนวรํ สณฺหสุขุมญาณสมฺปนฺเนหิ วิทูเหว สุขุมญาเณเนว เญยฺยนฺติ สาสนวรํ โถเมตุํ ‘‘วิทูหิ เญยฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปูชยเต, นมสฺสตี’’ติ เอเตหิ ปูชนนมสฺสนกิริยาย เหตุภูตา สพฺพญฺญุตญฺญาณาทโย อเนเก โลกิยโลกุตฺตรคุณา ปกาสิตา โหนฺติ เต คุเณ อาคมฺม สพฺพโลกสฺส ปูชนนมสฺสนเจตนาย ปวตฺตนโตฯ เตสุ หิ กิญฺจิ สรูปโต, กิญฺจิ อนุมานโต สาริปุตฺตตฺเถราทโย อนุสฺสรนฺติ, ปูเชนฺติ, นมสฺสนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนุสฺสเรถ สมฺพุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.249)ฯ เอกเทสคุณาปิ ปูชารหา นมสฺสนารหา, กสฺมา สพฺเพปิ คุณา ปกาสิตาติ? สพฺพคุณทสฺสเนน โพธิสมฺภารสมฺภรณมหากรุณาโยคสงฺขาตเหตุญาณปหาน- อานุภาวรูปกายสมฺปตฺติสงฺขาตผลหิตชฺฌาสยินฺทฺริย- ปากกาลาคมนเทสนาญาณสงฺขาตสตฺตุ- ปการสมฺปทาวเสน โถมนา ทสฺสิตาฯ

เตน อตฺตหิตปฏิปตฺติ, ปรหิตปฏิปตฺติ จ นิรุปกฺกิเลสูปคมนาปคมนญฺจ โลกสมญฺญานุปปวตฺติ, ตทนติธาวนญฺจ จรณสมฺปตฺติ, วิชฺชาสมฺปตฺติ จ อตฺตาธิปติตา, ธมฺมาธิปติตา จ โลกนาถอตฺตนาถตา จ ปุพฺพการิกตญฺญุตา จ อปรนฺตปตา, อนตฺตนฺตปตา จ พุทฺธกรณธมฺมพุทฺธภาวสิทฺธิ จ ปรตารณอตฺตตารณญฺจ สตฺตานุคฺคหจิตฺตตา, ธมฺมวิรตฺตจิตฺตตา จ ปกาสิตา ภวนฺติฯ เตน สพฺพปฺปกาเรน อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาอุตฺตมปูชนียนมสฺสนียภาวปูชนนมสฺสนกิริยาย จ เขตฺตงฺคตภาวํ ปกาเสติฯ เตน ปูชนกนมสฺสนกานํ ยถิจฺฉิตพฺพปโยชนสมฺปตฺติ ปกาสิตาติ สพฺพคุณา ปกาสิตาติฯ

อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปตฺติยา วรํ อคฺคํ อุตฺตมํ, นิปุณญาณโคจรตาย ปณฺฑิตเวทนียญฺจ, ตสฺมา ‘‘วรํ เญยฺย’’นฺติ วจเนหิ สฺวากฺขาตตาทโย สพฺเพ ธมฺมคุณา ปกาสิตาฯ อริยสจฺจปฏิเวเธน สมุคฺฆาตกิเลสสมฺโมหาเยว ปรมตฺถโต ปณฺฑิตา พาลฺยาทิสมติกฺกมนโต, ตสฺมา ภาวิตโลกุตฺตรมคฺคา, สจฺฉิกตสามญฺญผลา จ ปุคฺคลา วิเสสโต ‘‘วิทู’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต หิ ยถาวุตฺตสาสนวรํ อวิปรีตโต ญาตุํ, เนตุญฺจ สปรสนฺตาเน สกฺกุณนฺติฯ ตสฺมา เย สุปฺปฏิปนฺนตาทโย อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สํวณฺณิตา, เต อริยสงฺฆคุณาปิ นิรวเสสโต ‘‘วิทูหี’’ติ ปเทน ปกาสิตาติฯ เอวํ เนตฺติยา ปฐมคาถาย ‘‘เอตํ สาสนวร’’นฺติ ปเทน สาสนตฺตยํ สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ อิตเรสํ ทฺวินฺนํ อธิคมูปายภาวโต สพฺพสาสนมูลภูตสฺส, อตฺตโน เนตฺติปฺปกรณสฺส จ วิสยภูตสฺส ปริยตฺติสาสนวรสฺส ทสฺสนมุเขน สพฺเพ รตนตฺตยคุณาปิ โถมนาวเสน นยโตว ปกาสิตา โหนฺติฯ นยโต หิ ทสฺสิตา สพฺเพ คุณา นิรวเสสา คหิตา ภวนฺติ, น สรูปโตฯ เตนาห ภควนฺตํ ฐเปตฺวา ปญฺญวนฺตานํ อคฺคภูโต ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโรปิ พุทฺธคุณปริจฺเฉทนมนุยุตฺโต ‘‘อปิจ เม ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ (ที. นิ. 2.146) ภควตาปิ –

‘‘เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;

อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติฯ (อป. เถร 1.1.82; เนตฺติ. 95) –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ พุทฺธธมฺมาติ พุทฺธคุณาฯ อมฺหากํ ปน ยาวชีวํ รตนตฺตยคุณปริทีปเน อติอุสฺสาหนฺตานมฺปิ สรูปโต นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ อสมตฺถภาโว ปเคว ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพติฯ

อิจฺเจวํ

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสา’’ติฯ –

นิคฺคหิตโลปวเสน วุตฺตาย คาถาย สงฺเขเปน กถิโต อนุสนฺธฺยาทิโก สมตฺโตติฯ

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, ส โลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตํ ตสฺส สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสา’’ติฯ –

คาถํ อปเร ปฐนฺติฯ ตสฺสาปิ อนุสนฺธฺยตฺโถ วุตฺตนโยวฯ โยชนตฺโถ ปน วิเสโสฯ ตตฺถ หิ สโลกปาโล โลโก ยสฺส สตฺถุโน นรวรสฺส ยํ สาสนวรํ สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา ปูชยเต เจว นมสฺสติ จ, ตสฺส โลกปาลสฺส สตฺถุโน ตํ ปูเชตพฺพํ, นมสฺสิตพฺพญฺจ วิทูเหว วิญฺญาตพฺพํ, เอตํ สาสนวรํ เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ คเหตพฺพนฺติ โยชนาฯ โยชนากาโรปิ เหฏฺฐา วุตฺตนโยวฯ

วิคฺคหตฺโถปิ วิเสโสฯ อิมสฺมิญฺหิ นเย โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกปาลา, ยถาวุตฺตจตุมหาราชาทโยฯ เตหิ โลกปาเลหิ สหิตํ สพฺพโลกํ ปาเลติ โลกคฺคนายกตฺตาติ โลกปาโลติ ภควาปิ โลกปาลสทฺเทน วุตฺโตฯ โส หิ ‘‘ตสฺสา’’ติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน ปรามสียติ, ตสฺมา ตสฺส โลกปาลสฺส สตฺถุโน นรวรสฺสาติ อตฺโถ คหิโตฯ ยทิ เอวํ โลกปาโล คุณีภูโต อปธาโน ปธานภูตํ โลกํ วิเสเสตฺวา วินิวตฺโต, กถํ ตํ-สทฺเทน ปรามสียตีติ? โลกวิเสสโก สมาโนปิ สาสนวราเปกฺขตาย ชนกสามิภาเวน สมฺพนฺธิวิเสสภูตตฺตา ปธานภูโต วิย ปรามสียตีติฯ ภควา สาสนวรสฺส สามิภาเวน คหิโตฯ กถํ สาสนวรสฺส สามี ภควา สาสนวรํ ปูชยตีติ? น จายํ วิโรโธฯ พุทฺธา หิ ภควนฺโต ธมฺมครุโน, เต สพฺพกาลํ ธมฺมมปจยมานาว วิหรนฺตีติฯ

พุทฺธานญฺหิ ธมฺมครุธมฺมาปจยมานภาโว ‘‘ยํนูนาหํ…เป.… ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’นฺติ (อ. นิ. 4.21) วุตฺโต, ตสฺมา โลกปาโล ภควา สาสนวรํ ปูชยตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ สติ โลกปาโล ภควา สาสนวรํ ปูชยตีติ อตฺโถ ยุตฺโต โหตุ, กถํ โลกปาโล ภควา สาสนวรํ นมสฺสตีติ ยุตฺโตติ? ยุตฺโตว ‘‘นมสฺสตี’’ติ ปทสฺส ครุกรเณน ตนฺนินฺนโปณปพฺภาโรติ อตฺถสฺสาปิ ลพฺภนโตฯ ภควา หิ ธมฺมครุตาย สพฺพกาลํ ธมฺมนินฺนโปณปพฺภารภาเวน วิหรตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วา สํวณฺณนาสุ วุตฺตนเยน วา ญาตพฺพนฺติ อมฺเหหิ น วิตฺถารียติฯ

เอวํ ปฐมคาถาย ‘‘สาสนวร’’นฺติ ปเทน ติวิธมฺปิ สาสนํ สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ ปริยตฺติสาสนเมว อตฺตโน เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยํ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวาทส ปทานิ’’ตฺยาทิมาหฯ อถ วา ปฐมคาถาย รตนตฺตยโถมเนน สห เนตฺติปฺปกรณตาวิสยํ สาสนวรํ อาจริเยน ทสฺสิตํ, ‘‘ตสฺส สาสนวรํ กิํ สพฺพํเยว เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยํ, อุทาหุ ปริยตฺติสาสนเมวา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปริยตฺติสาสนภูตํ สุตฺตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘สาสนวร’’นฺติ สามญฺเญน วุตฺตมฺปิ ปริยตฺติสุตฺตเมว สาสนวรนฺติ คเหตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ ปน กติวิธ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทฺวาทส ปทานี’’ติ วุตฺตํ, สงฺเขปโต ปเภเทน ทฺวาทสวิธนฺติ อตฺโถฯ ปเภทโต ทฺวาทสวิธมฺปิ พฺยญฺชนปทอตฺถปทโต ปน ทุวิธเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ สพฺพํ พฺยญฺชนญฺจ อตฺโถ จา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตสฺมิํ ทฺวเย เอกเมว สรูปโต เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ วิญฺเญยฺยํ, อุทาหุ อุภย’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุภยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วิญฺเญยฺยํ อุภย’’นฺติ วุตฺตํฯ วจนวจนียภาเวน สมฺพนฺเธ ยสฺมิํ พฺยญฺชเน, อตฺเถ จ ‘‘สุตฺต’’นฺติ โวหาโร ปวตฺโต, ตํ อุภยํ สรูปโต เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ วิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘กินฺติ วิญฺเญยฺย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โก อตฺโถ, พฺยญฺชนํ กตม’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ฉพฺยญฺชนปทฉอตฺถปทเภเทน ทฺวาทสวิธํ พฺยญฺชนปทอตฺถปทวเสน ทุวิธํ สพฺพปริยตฺติสงฺขาตํ สุตฺตํ มม เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยํ สาสนวรนฺติ ญาตพฺพํฯ สรูปโต ปุจฺฉิตฺวา อตฺถปทํ, พฺยญฺชนปทญฺจ สรูปโต ญาตพฺพนฺติฯ

เอวํ ปฐมคาถาย ‘‘สาสนวร’’นฺติ วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส ปริยตฺติภาวญฺเจว อตฺถปทพฺยญฺชนปทภาเวน เวทิตพฺพตฺตญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส สุตฺตสฺส ปวิจยูปายํ เนตฺติปฺปกรณํ ปทตฺถวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โสฬสหารา’’ตฺยาทิมาหฯ อถ วา ทุติยคาถาย เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยํ สาสนวรํ นิยเมตฺวา ทสฺสิตํ, ‘‘เนตฺติ นาม กตมา, กติวิธา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เนตฺตินาม เอตฺติกาติ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘โสฬสหารา’’ตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺส สาสนสฺส สุตฺตสฺส อตฺถปริเยฏฺฐิ เนตฺติสํวณฺณนา มยา มหากจฺจายเนน นิทฺทิฏฺฐา เนตฺติ นาม โสฬสหารสมุทายา ปญฺจนยสมุทายา อฏฺฐารสมูลปทสมุทายาติ วิชานิตพฺพาติฯ

เต หาราทโย เกนฏฺเฐน เนตฺติ นาม? เวเนยฺยสตฺเต อริยธมฺมํ เนตีติ เนตฺตีติ เอวมาทิ อตฺโถ สํวณฺณนาสุ (เนตฺติ. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) วุตฺโตวฯ อิมาย ตติยคาถายปิ ‘‘มหากจฺจาเนน นิทฺทิฏฺฐา’’ติ ปาโฐ สุนฺทโรฯ ‘‘มหากจฺจายเนน นิทฺทิฏฺฐา’’ติ วา ปาโฐ, น สุนฺทโรฯ ลกฺขณญฺหิ มยา เหฏฺฐา วุตฺตนฺติฯ ‘‘โสฬสหาราทิสมุทายา เนตฺตี’’ติ วุตฺตา, เต หารา สุตฺตสฺส พฺยญฺชนวิจโย วา โหนฺติ, อตฺถวิจโย วา, นยา จ พฺยญฺชนวิจโย วา โหนฺติ, อตฺถวิจโย วาติ วิจารณายํ สติ ‘‘อิเม อิมสฺส วิจโย’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘หารา พฺยญฺชนวิจโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หารา สุตฺตสฺส พฺยญฺชนวิจโย โหนฺติ, น อตฺถวิจโย โสฬสหารานํ มูลปทนิทฺธารณํ วชฺเชตฺวา พฺยญฺชนมุเขเนว สํวณฺณนาภาวโตฯ ตโย ปน นยา สุตฺตสฺส อตฺถวิจโย โหนฺติ, ติณฺณํ นยานํ มูลปทสงฺขาตอวิชฺชาทิสภาวธมฺมนิทฺธารณมุเขเนว สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโตติฯ

‘‘ตํ อุภยํ สุตฺเต สํวณฺณนาภาเวน เกนจิ กตฺถจิเยว โยเชตพฺพํ, อุทาหุ สพฺพถา สพฺพตฺถ โยชิต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ตํ อุภยํ สพฺพตฺถ สุตฺเตสุ สพฺพถา โยชิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภยํ ปริคฺคหีต’’นฺติ วุตฺตํฯ หารา เจว นยา จ อุภยํ สุตฺตสฺส อตฺถนิทฺธารณวเสน ปริโต สมนฺตโต คหิตํ สพฺพถา สุตฺเตสุ โยชิตนฺติฯ

‘‘หาราทิสมุทายภูตํ เนตฺติสงฺขาตํ สุตฺตํ กถํ สํวณฺเณตพฺพํ สุตฺตํ สํวณฺเณตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต วุตฺตํ ‘‘วุจฺจติ สุตฺตํ ยถาสุตฺต’’นฺติฯ

เนตฺติสงฺขาตํ สํวณฺณนาสุตฺตํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ ยถา เยน เยน เทสนาหาเรน วา อญฺเญน วา สํวณฺเณตพฺพํ, เตน เตน วุจฺจติ สํวณฺเณตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘เนตฺติสงฺขาตํ สุตฺตํ กิตฺตกํ สํวณฺเณตพฺพํ สุตฺตํ สํวณฺเณตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต วุตฺตํ ‘‘วุจฺจติ สุตฺตํ ยถาสุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ ยถาสุตฺตํ ยํ ยํ สุตฺตํ ภควตา วุตฺตํ, ตํ ตํ สพฺพํ สุตฺตํ เนตฺติสงฺขาตํ สุตฺตํ วุจฺจติ วทติ อสฺสาทาทีนวทสฺสนวเสน สํวณฺเณตีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เนตฺตินเยน หิ สํวณฺเณตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นาม สุตฺตํ นตฺถี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา)ฯ

‘‘ยํ ยํ ภควตา เทสิตํ สุตฺตํ เนตฺติสํวณฺณนาย สํวณฺณิตํ, สา สํวณฺเณตพฺพา เทสนา จ วิญฺเญยฺยา, อุทาหุ เทสิตพฺพญฺจา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ยา เจว เทสนา’’ตฺยาทิมาหฯ ยา เจว เทสนา ปาฬิ สํวณฺณิตา, สา จ, ตาย เทสนาย เทสิตํ ยํ ธมฺมชาตํ, ตญฺจ อุภยํ วิมุตฺตายตนเทสนาสีเสน ปริจยํ กโรนฺเตหิ เอกนฺเตน วิญฺเญยฺยํ อุภยสฺเสว อนุปาทิเสสปรินิพฺพานปริโยสานานํ สมฺปตฺตีนํ เหตุภาวโตฯ ‘‘ตสฺส อุภยสฺส วิชานเน สาเธตพฺเพ สาเธตพฺพสฺส วิชานนสฺส เหตุภูตา กตมา อนุปุพฺพี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต วุตฺตํ ‘‘ตตฺรา’’ตฺยาทิฯ ตตฺถ ตตฺร วิชานเน สาเธตพฺเพ สุตฺตาทินวงฺคสฺส สาสนสฺส อตฺถปริเยสนา อตฺถวิจารณา หารนยานํ อยํ อนุปุพฺพี วิชานนสฺส สาเธตพฺพสฺส เหตุภูตา อนุปุพฺพี นามาติ อตฺโถฯ อถ วา ตสฺส อุภยสฺส วิชานเน สาเธตพฺเพ สุตฺตาทินวงฺคสฺส สาสนสฺส อตฺถปริเยสนาย อตฺถวิจารณาย อยํ อนุปุพฺพี วิชานนสฺส สาเธตพฺพสฺส เหตุภูตา อนุปุพฺพี นามาติฯ อถ วา วกฺขมานาย หารนยานุปุพฺพิยา นววิธสุตฺตนฺตปริเยสนา วิชานนสฺส เหตุภูตาติ เวทิตพฺพาฯ เตนากาเรเนว อฏฺฐกถายํ ติธา วุตฺตาติฯ

สงฺคหวารสฺส อตฺถวิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

[1] เอวํ สงฺคหวาเรน สงฺเขปโต ทสฺสิเต หาราทโย อิทานิ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธา ฯ อถ วา โสฬสหาราทิสมุทายา เนตฺติ นาม มยา มหากจฺจาเนน นิทฺทิฏฺฐาติ วุตฺตา, ‘‘กตเม เต โสฬส หารา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ โสฬส หารา’’ตฺยาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหาราทีสุฯ เทสนา หาโร, วิจโย หาโร…เป.… สามาโรปโน หาโรติ อิเม โสฬส หาราติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ตตฺถ สพฺพสาธารณตฺตา หารปทสฺส วจนตฺโถ ปฐมํ วตฺตพฺโพฯ เกนฏฺเฐน หาราติ? หรียนฺติ เอเตหีติ หาราฯ เอเตหิ สํวณฺณนาวิเสเสหิ สํวณฺณิเยสุ สุตฺตเคยฺยาทีสุ อญฺญาณสํสยวิปลฺลาสา หรียนฺติ, อิติ อญฺญาณาทิหรณการณตฺตา ‘‘เอเตหี’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺฐา สํวณฺณนาวิเสสา หารา นาม, หร-ธาตุยา อาจริยสฺส วจีเภทสทฺโท, ตํสมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโท จ มุขฺยตฺโถ, เวเนยฺยานํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตสฺส อตฺถชานนาทิญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท การณูปจารตฺโถ, ตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภูตานํ สํวณฺณนาวิเสสานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สา อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติเยว ปรามสียติฯ ตํสตฺติสมฺปนฺนา สํวณฺณนาวิเสสา ณ-ปจฺจยตฺถา โหนฺติฯ เอส นโย เอวรูเปสุ ฐาเนสุปิฯ วิตฺถาโร อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 1) วุตฺโต เอวฯ

อสาธารณโต ปน เทสียติ เอตายาติ เทสนาฯ เอตาย สํวณฺณนาย สํวณฺเณตพฺพสุตฺตตฺโถ เทสียติ สํวณฺณียติ สํวณฺณนานุสาเรน ญาปียติ, อิติ ญาปนการณตฺตา ‘‘เอตายา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺฐา วิเสสสํวณฺณนา เทสนา นาม, น ปาฬิเทสนา, ปาฬิเทสนาย สํวณฺเณตพฺพสํวณฺณนาภาเวน สหจรณโต วา เทสนาฯ กิญฺจาปิ อญฺเญ หารา เทสนาปาฬิสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโต เทสนาย สหจาริโน โหนฺติ, อยํ ปน หาโร เยภุยฺเยน ยถารุตวเสเนว วิญฺญายมานตฺตา ปาฬิเทสนาย สห จรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ตถา ปเรฯ น หิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณาทิสนฺทสฺสนลกฺขณรหิตา ปาฬิเทสนา อตฺถิ, อยญฺจ หาโร อสฺสาทาทิสนฺทสฺสนลกฺขโณติฯ

วิจิยนฺติ เอเตนาติ วิจโย