12. โอตรณหารวิภงฺควิภาวนา

[42] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปญฺญตฺติหารวิภงฺเคน ปญฺญตฺติโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม โอตรโณ หารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร โอตรณหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร โอตรณหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพฯ

ตตฺถ ปาเฐ ‘‘กตเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ นิทฺธาริเตหิ ธมฺเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมสฺมิํ ปาเฐ อิเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย นิทฺธาเรตฺวา อิเมหิ นิทฺธาริเตหิ ธมฺเมหิ โอตรตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุทฺธนฺติ กามธาตุโต อุทฺธํ อุปริภาเค ปวตฺตาย รูปธาตุอรูปธาตุยาฯ อโธติ รูปธาตุโต เหฏฺฐาภาเค ปวตฺตาย กามธาตุยาฯ สพฺพธีติ สพฺพสฺมิํ กามรูปอรูปธาตุมฺหิฯ วิปฺปมุตฺโตติ ปฏิสนฺธิวเสน อปฺปวตฺตนโต วิปฺปมุตฺโต อเสกฺโขฯ อยํ เสกฺโข ทสฺสนมคฺเคน สกฺกายทิฏฺฐิยา สมุคฺฆาตตฺตา ‘‘อหํ อสฺมี’’ติ อนานุปสฺสี วิหรติฯ เอวํ เสกฺขาย วิมุตฺติยา เจว อเสกฺขาย วิมุตฺติยา จ เสกฺโข เจว อเสกฺโข จ อติณฺณปุพฺพํ โอฆํ อปุนพฺภวาย วิมุตฺโต อุทตารีติ คาถาตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตสฺมิํ คาถาปาเฐ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อุทฺธนฺติ รูปธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุทฺธนฺติ มนุสฺสโลกโต อุทฺธํ จาตุมหาราชิกาทโยปิ คหิตาติ อตฺถสมฺภวโต ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘รูปธาตุ อรูปธาตู’’ติ วุตฺตํฯ อโธติ มนุสฺสภวโต อโธ จตฺตาโร อปายภูมิโย จ คหิตาติ อตฺถสมฺภวโต ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘กามธาตู’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพธีติ จตุภูมิเกติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘เตธาตุเก’’ติ วุตฺตํฯ อยํ อเสกฺขา วิมุตฺตีติ วิมุตฺตสฺส อเสกฺขสฺส ยา วิราคตา อตฺถิ, อยมฺปิ วิราคตา อเสกฺขผลวิมุตฺติฯ ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ ปาเฐ วุตฺตปฺปการา อยํ อเสกฺขา วิมุตฺติ นิทฺธาริตาติ อตฺโถฯ นิทฺธาริตาย อเสกฺขาย วิมุตฺติยา ยานิ สทฺธาทิปญฺจินฺทฺริยานิ นิทฺธาริตานิ, ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภวนฺติฯ อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา อินฺทฺริเยหิ วิมุตฺติยา โอตรณา นาม ปเวสนา นามฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชาย อุปการกตฺตา, ปญฺญาปทฏฺฐานตฺตา วา วิชฺชา ภวนฺติฯ

วิชฺชุปฺปาทา ตาทิสาย วิชฺชาย อุปฺปาทา อุปฺปาทเหตุโต อวิชฺชานิโรโธ อวิชฺชาย นิโรโธ โหติ…เป.… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ, อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา นามฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ สทฺธาวีริเยหิ สีลสมฺภวโต, สติยา จ ปญฺญานุวตฺตกตฺตาฯ เสสา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ ปาเฐ นิทฺธาเรตฺวา โอตรณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติ ปาเฐ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรเณหิ โอตรตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสีติ อยํ สกฺกายทิฏฺฐิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย อยํ เสกฺโข ‘‘อหมสฺมี’’ติ นานุปสฺสี, ตสฺส เสกฺขสฺส สกฺกายทิฏฺฐิยา โย สมุคฺฆาโต อตฺถิ, ยา สมุคฺฆาตสงฺขาตา สมุคฺฆาตวิมุตฺติ เสกฺขา วิมุตฺติ โหติ, ตสฺสา เสกฺขาย วิมุตฺติยา ยานิ สทฺธาทิปญฺจินฺทฺริยานิ นิทฺธาริตานิ, ตานิเยว เสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภวนฺติฯ อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา อินฺทฺริเยหิ โอตรณา นามฯ เสสา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

[43] ‘‘อุทฺธํ อโธ’’ติอาทิคาถายํ โอตรณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติอาทิปาเฐ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิสฺสิตสฺส ปุคฺคลสฺส จลิตํ จลนํ อตฺถิ, อนิสฺสิตสฺส ปุคฺคลสฺส จลิตํ จลนํ นตฺถิฯ จลิเต จลเน อสติ ปสฺสทฺธิ ภวติ, ปสฺสทฺธิยา สติ วิชฺชมานาย นติ น โหติ, นติยา อสติ อวิชฺชมานาย อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ อวิชฺชมานาย จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ อวิชฺชมาเน อิธ ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อตฺตานํ เนว ปสฺสติ, หุรํ วา ฉสุ พาหิรายตเนสุ อตฺตานํ น ปสฺสติ, อุภยํ อนฺตเรน วชฺเชตฺวา ผสฺสาทิสมุทาเยสุ ธมฺเมสุ อตฺตานํ น ปสฺสติ, เอโสว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ‘‘อวิชฺชานิโรธา’’ติอาทิโก ทุกฺขสฺส อนฺโต อวสานํ กโรตีติ อตฺโถฯ

นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ เอตฺถ ‘‘นิสฺสโย กติวิโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ นิสฺสโย นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถาติ เตสุ ทุวิเธสุ ตณฺหานิสฺสยทิฏฺฐินิสฺสเยสุ ยา เจตนา รตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺธาริตา, อยํ เจตนาธมฺโม ตณฺหานิสฺสโย นามฯ ยา เจตนา มูฬฺหสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺธาริตาฯ อยํ เจตนาธมฺโม ทิฏฺฐินิสฺสโย นามฯ สา ทุวิธา เจตนา ปน สงฺขารา นามฯ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นิทฺธาริโตฯ อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา นามฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตณฺหานิสฺสยทิฏฺฐินิสฺสเย ยา เวทนา รตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺธาริตา, อยํ สุขา เวทนาฯ ยา เจตนา สมฺมูฬฺหสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺธาริตา, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ เยภุยฺเยน เสสา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

[44] ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติอาทิปาเฐ โอตรณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตาฯ

‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา…เป.…

ปิยํ น กยิราถ กุหิญฺจิ โลเก’’ติฯ –

คาถาปาเฐ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เย เกจิ โสกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เย เกจิ โสกา วา ยา กาจิ ปริเทวิตา วา อเนกรูปา ยา กาจิ ทุกฺขา วา โลกสฺมิํ สมฺภวนฺติฯ เอเต โสกาทโย ปิยํ ปฏิจฺจ ปภวนฺติ, ปิเย อสนฺเต เอเต โสกาทโย น ภวนฺติฯ ตสฺมา ปิเย อสนฺเต โสกาทีนํ อภาวโต เยสํ วีตโสกานํ กุหิญฺจิ โลเกปิ นตฺถิ, เต วีตโสกา สุขิโน ภวนฺติฯ ตสฺมา วีตโสกานํ สุขสมฺปนฺนตฺตา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน สปฺปุริโส กุหิญฺจิ โลเก ปิยํ น กยิราถาติ คาถาตฺโถฯ

‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา จ โลกสฺมิมเนกรูปา ปิยํ ปฏิจฺจ ปภวนฺติ เอเต’’ติ เอตฺถ ปาเฐ ยา เวทนา นิทฺธาริตา, อยํ ทุกฺขา เวทนาฯ เสสา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

‘‘เย เกจิ โสกา’’ติอาทิคาถาปาเฐ โอตรณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา , ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติอาทิคาถาปาเฐ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสํ คาถายํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘ปีติมโน โหตี’’ติ ปาเฐ ยา ปีติมนตา วุตฺตา นิทฺธาริตา, อยํ ปีติมนตา อนุนโย โหติฯ ‘‘สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติ ปาเฐ ยํ รุปฺปนํ อาห, อิทํ รุปฺปนํ ปฏิฆํ โหติ, อนุนโย จ ปฏิฆญฺจ นิทฺธาริตาติ อตฺโถฯ

‘‘อนุนเย จ ปฏิเฆ จ นิทฺธาริเต กตโม ธมฺโม นิทฺธาริโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนุนโย ปฏิฆญฺจ ปน ตณฺหาปกฺโข’’ติ วุตฺตํฯ ตณฺหาปกฺโขติ ตณฺหาปกฺขตฺตา ตณฺหา นิทฺธาริตาฯ ‘‘อนุนโย ตณฺหาปกฺโข โหตุ, ปฏิฆํ ปน ตณฺหาปกฺขํ น สิยา’’ติ เจ วเทยฺย? ปฏิฆสฺส อตฺตสิเนหวเสน ปวตฺตนโต ปฏิฆมฺปิ ตณฺหาปกฺขํ โหติฯ ‘‘ตณฺหาย นิทฺธาริตาย กตโม นิทฺธาริโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตณฺหาย จ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทสนฺนํ รูปายตนานํ ตณฺหาย ปทฏฺฐานตฺตา ทส รูปานิ อายตนานิ นิทฺธาริตานิฯ อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา อายตเนหิ โอตรณา นามฯ สุตฺเต อาคตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย เตน สํวณฺณนาวิเสเสน นเยน นิทฺธาริตา, สุตฺตตฺถมุเขน วา นิทฺธาริตา, เตน…เป.… นเยน นิทฺธาริเตสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุ โย สํวณฺณนานยวิเสโส ตทตฺถวาจกวเสน วา ตทตฺถญาปกวเสน วา โอตรติ ปวิสติ สโมสรติ, โส สํวณฺณนานยวิเสโส โอตรโณ หาโร นามาติ อธิปฺปาโย ทฏฺฐพฺโพฯ เสเสสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน โอตรณา คเหตพฺพาฯ ‘‘เตนาห อายสฺมา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต โอตรโณ หาโร’’ติ อนุสนฺธฺยาทิอตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อิติ โอตรณหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

13. โสธนหารวิภงฺควิภาวนา

[45] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน โอตรณหารวิภงฺเคน โอตเรตพฺพา สุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม โสธนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส โสธโน หาโร โสธนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘ยถา อายสฺมา อชิโต’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส โสธนหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพฯ ‘‘กถํ ตตฺถ ปญฺเห โสธโน หาโร วิญฺญาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา อายสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา เยน ปกาเรน อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ตถา เตน ปกาเรน วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห อยํ โสธโน หาโร วิญฺญาตพฺโพติฯ ‘‘นิยเมตฺวา วิภเชหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘เกนสฺสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คาถาตฺโถ วุตฺโตวฯ

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ –

ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตคาถายญฺจ –

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา,)

วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ –

วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตคาถายญฺจาติ อิมาสุ ทฺวีสุ คาถาสุ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ อิมินา ปเทน ปญฺเห ปุจฺฉิเต ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ อิมินา ปเทน ภควา ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปทํ ตทตฺเถ อญฺญาณสํสยาทิมลานํ อปนยเนน โสเธติฯ ตทตฺเถ หิ วิสฺสชฺชิเต อญฺญาณสํสยาทีนํ อภาวโต อตฺโถ โสธิโต นาม, อตฺเถ จ โสธิเต ปทมฺปิ โสธิตํเยวฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ – ‘‘ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 45), ฏีกายญฺจ ‘‘ตพฺพิสยอญฺญาณสํสยาทิมลาปนยเนน โสเธตี’’ติ วุตฺตํฯ