เมนู

ตณฺหาย เววจนานิ อาจริเยน นิทฺทิฏฺฐานิ, อมฺเหหิ จ ญาตานิ, ‘‘กตมานิ จิตฺตสฺส เววจนานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จิตฺตํ มโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํฯ มนติ ชานาตีติ มโนฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณ’’นฺติอาทินา อตฺโถ ปกรเณสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. 5) วุตฺโตว, ตสฺมา อมฺเหหิ น วิตฺถาริโตฯ เววจนานิเยว อิมานิ อิมสฺส เววจนานีติ เอตฺตกานิเยว กถยิสฺสามฯ ‘‘ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพล’’นฺติอาทีนิ ปญฺญาเววจนานิฯ

‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีนิ พุทฺธสฺส เววจนานิฯ ‘‘ตานิ กตฺถ เทสิตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ พุทฺธานุสฺสติเทสนายํ ยถา จ ยํยํปการํ เววจนํ ภควตา ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… ภควโต’’ติ วุตฺตํ, เอตํปการํ เววจนํ พุทฺธานุสฺสติยา เววจนํ พุทฺธสฺส เววจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ยถา จ ธมฺมานุสฺสติยํ วุตฺต’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘เตนาหา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต เววจโน หาโร’’ติอานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อิติ เววจนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

11. ปญฺญตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

[39] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภงฺเคน เววจนานิ วิภตฺตานิ, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปญฺญตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปญฺญตฺติหาโร ปญฺญตฺติหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘ยา ปกติกถาย เทสนา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปญฺญตฺติหาโร ปญฺญตฺติหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพฯ

‘‘ยาหิ วิวิธาหิ ปญฺญตฺตีหิ เอกํ ธมฺมํ ภควา เทเสติ, กตมา ตา วิวิธา ปญฺญตฺติโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยา ปกติกถายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปกติกถายาติ อสฺสาทาทิปทตฺถวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวา อตฺถสภาเวน ปวตฺตาย กถาย สาธุกํ มนสิการธมฺมกถาย ยา เทสนา ยถาธิปฺเปตมตฺถํ เวเนยฺยสนฺตาเน นิกฺขิปติ ปติฏฺฐเปติ ปกาเรน ญาเปติ, ตสฺมา นิกฺเขปปญฺญตฺติ, ตาย ปญฺญตฺติยา ธมฺมํ เทเสตีติ อตฺโถฯ ‘‘ยา ปญฺญตฺติ ‘ปกติกถาย เทสนา’ติ วุตฺตา, กตมา สา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –‘‘อิติ ‘ปกติกถาย เทสนา’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน วิภชิตุํ ‘กา จ ปกติกถาย เทสนา’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘จตฺตาริ สจฺจานี’ติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 39) วุตฺตํฯ ตตฺถ เทสนาเทเสตพฺพสฺส เภทภาเวปิ อเภโทปจาเรน ‘‘เทสนา จตฺตาริ สจฺจานี’’ติ วุตฺตํ, จตุนฺนํ สจฺจานํ ปญฺญตฺติ เทสนา นามาติ อตฺโถฯ

‘‘กถํ ตํ สจฺจปญฺญตฺติํ ภควา อาหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา ภควา อาหา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา เยน ปกาเรน ภควา ยํ ยํ ปญฺญตฺติํ อาห, ตถา เตน ปกาเรน สา ปญฺญตฺติ ชานิตพฺพาฯ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยํ ปญฺญตฺติํ ภควา อาห, อยํ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ปญฺญตฺติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิกฺเขปปญฺญตฺติ, ฉนฺนํ ธาตูนํ นิกฺเขปปญฺญตฺติ, อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ นิกฺเขปปญฺญตฺติ, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ นิกฺเขปปญฺญตฺติ, ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปญฺญตฺตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ ขนฺธธาตุอายตนินฺทฺริยานิ จ โลกิยาเนวฯ ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามตฺถตาสามญฺเญน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วุตฺตาฯ ทสนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสชีวิตมนเวทนินฺทฺริยานํ ทสนฺนํฯ อนุภวนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา เวทนินฺทฺริยํ เอกนฺติ คหิตํ, สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปน มคฺคปริยาปนฺนตฺตา น คหิตานิฯ

กพฬีกาเรติ ฐานูปจาเรน โวหริเต โอชาสงฺขาเต อาหาเร, ราโค อริยมคฺเคน อปฺปหาตพฺพตฺตา อนุสยวเสน, อาสาวเสน วา ปตฺถนาวเสน วา อตฺถิ นนฺทีฯ อตฺถิ ตณฺหาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปติฏฺฐิตํ วิรุฬฺหนฺติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาปตฺติยา ปติฏฺฐิตตฺตา ปติฏฺฐิตญฺเจว วิรุฬฺหญฺจาติ คเหตพฺพํฯ

สงฺขารานนฺติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺตกสฺส ภวสฺส อภินิพฺพตฺติเหตุกานํ สงฺขารานํฯ ชาติชรามรณนฺติ อภินิพฺพตฺตนลกฺขณา ชาติ, น อุปฺปาโทว, ปริปากลกฺขณา ชรา, น ฐิติเยว, เภทนลกฺขณํ มรณํ, น ภงฺคเมวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สโสกํ สทรํ สอุปายาส’’นฺติฯ

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป.… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป.… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค…เป.… วทามี’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จ ปภวสฺส ปญฺญาปนโต ปภวปญฺญตฺติ นามฯ

วฏฺฏวเสน ปญฺญตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ วิวฏฺฏวเสน ปญฺญตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กพฬีกาเร…เป.… อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย จ ปญฺญาปนโต ปริญฺญาปญฺญตฺติ นาม, สมุทยสฺส ปหานสฺส จ ปญฺญาปนโต ปหานปญฺญตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นาม, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปญฺญาปนโต สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นามฯ

[40] วิวฏฺฏวเสน ปญฺญตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ สมฺมสนวเสน ปญฺญตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ…เป.… ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นาม, ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย จ ปญฺญาปนโต ปริญฺญาปญฺญตฺติ นาม, สมุทยสฺส ปหานสฺส จ ปญฺญาปนโต ปหานปญฺญตฺติ นาม, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปญฺญาปนโต สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นามฯ

สมฺมสนวเสน ปญฺญตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ อุปาทานกฺขนฺธวเสน ปญฺญตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘รูปํ, ราธ, วิกิรถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘รูปํ, ราธ, วิกิรถ…เป.… นิพฺพาน’’นฺติ อยํ ปญฺญตฺติ ตณฺหาสงฺขาตสฺส โรธสฺส นิโรธสฺส จ ปญฺญาปนโต นิโรธปญฺญตฺติ นาม, อสฺสาทสฺส นิพฺพิทาย จ ปญฺญาปนโต นิพฺพิทาปญฺญตฺติ นาม, ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย จ ปญฺญาปนโต ปริญฺญาปญฺญตฺติ นาม, สมุทยสฺส ปหานสฺส จ ปญฺญาปนโต ปหานปญฺญตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นาม, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปญฺญาปนโต สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นามฯ

‘‘รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานิ วิกิรนฺโต วิทฺธํเสนฺโต วิกีฬนิยํ กโรนฺโต ปญฺญาย ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชนฺโต กิํ ปชานาตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาตีติ…เป.… นิโรธคามินิปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ สจฺจานํ ปฏิเวธสฺส ปญฺญาปนโต ปฏิเวธปญฺญตฺติ นาม, ทสฺสนภูมิยา นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นาม, โสตาปตฺติผลสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปญฺญาปนโต สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘โส ‘อิเม อาสวา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘อาสวา อเสสํ นิรุชฺฌนฺตี’ติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ ขเยญาณสฺส อุปฺปาทสฺส จ ปญฺญาปนโต อุปฺปาทปญฺญตฺติ นาม, อนุปฺปาเทญาณสฺส โอกาสสฺส จ ปญฺญาปนโต โอกาสปญฺญตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นาม, ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย จ ปญฺญาปนโต ปริญฺญาปญฺญตฺติ นาม, สมุทยสฺส ปหานสฺส จ ปญฺญาปนโต ปหานปญฺญตฺติ นาม, วีริยินฺทฺริยสฺส อารมฺภสฺส จ ปญฺญาปนโต อารมฺภปญฺญตฺติ นาม, อาสาฏิกานํ อาหฏนาย จ ปญฺญาปนโต อาหฏนาปญฺญตฺติ นาม, ภาวนาภูมิยา นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นาม, ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อภินิฆาตสฺส จ ปญฺญาปนโต อภินิฆาตปญฺญตฺติ นามฯ

[41] วฏฺฏวเสน วา วิวฏฺฏวเสน วา ธมฺมสมฺมสนวเสน วา อุปาทานกฺขนฺธวเสน วา ปชานนวเสน วา สจฺเจสุ นานาวิโธ ปญฺญตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ เตปริวฏฺฏวเสน สจฺเจสุ ปญฺญตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เตปริวฏฺฏวเสน สจฺเจสุ ปญฺญตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม, ภิกฺขเว’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘เอวํ วฏฺฏวิวฏฺฏมุเขน สมฺมสนอุปาทานกฺขนฺธมุเขเนว สจฺเจสุ ปญฺญตฺติวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตปริวฏฺฏวเสน ทสฺเสตุํ ‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม ภิกฺขเว’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 41) วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺเพ ปริชานนโต ปฏฺฐายฯ อนนุสฺสุเตสูติ ปริชานนวเสน อนนุสฺสุเตสุ จตูสุ สจฺจธมฺเมสุฯ จกฺขุนฺติ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ นามฯ ยถาสภาวโต กิจฺจปริชานนฏฺเฐน สจฺฉิกิริยปริชานนฏฺเฐน ญาณํ นามฯ

ยถาสภาวโต กิจฺจปริชานนาทีนํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา นามฯ ตถา วิทิตกรณฏฺเฐน วิชฺชา นามฯ อาโลโกภาสกรณฏฺเฐน อาโลโก นามฯ อิทํ จกฺขาทิกํ สพฺพํ ปญฺญาเววจนเมวฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม ภิกฺขเว…เป.… อุทปาที’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ สจฺจานํ เทสนาย ปญฺญาปนโต เทสนาปญฺญตฺติ นาม, สุตมยิยา ปญฺญาย นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นาม, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปญฺญาปนโต สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นาม, ธมฺมจกฺกสฺส ปวตฺตนาย จ ปญฺญาปนโต ปวตฺตนาปญฺญตฺติ นามฯ

‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ…เป.… อุทปาที’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ มคฺคสฺส ภาวนาย ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นาม, จินฺตามยิยา ปญฺญาย นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นาม, อญฺญินฺทฺริยสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปญฺญาปนโต สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นามฯ

‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริญฺญาตํ…เป.… อุทปาที’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ มคฺคสฺส ภาวนาย ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นาม, ภาวนามยิยา ปญฺญาย นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นาม, อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปญฺญาปนโต สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นาม, ธมฺมจกฺกสฺส ปวตฺตนาย จ ปญฺญาปนโต ปวตฺตนาปญฺญตฺติ นามฯ

เตปริวฏฺฏวเสน สจฺเจสุ นานาวิโธ ปญฺญตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ กุสลากุสลาทิวเสน เทสิตธมฺมสฺส ปญฺญตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ธมฺมจกฺกสุตฺเต ปญฺญตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘ตุลมตุลญฺจาติอาทิคาถาย กถํ ปญฺญตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตุลมตุลญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตุลียติ ปริจฺฉิชฺชียตีติ ตุลํ, กามาวจรกมฺมํ, นตฺถิ ตุลํ สทิสํ อญฺญํ โลกิยกมฺมํ อสฺส มหคฺคตกมฺมสฺสาติ อตุลํ, รูปารูปาวจรกมฺมํฯ ปุนพฺภวํ สมฺภวติ เอเตน สงฺขาเรนาติ สมฺภโว, ตํ สมฺภวํฯ ปุนพฺภวํ สงฺขโรตีติ ภวสงฺขาโรฯ อชฺฌตฺเต วิปสฺสนาวเสน รมตีติ อชฺฌตฺตรโตฯ สมถวเสน สมาธิยตีติ สมาหิโตฯ อตฺตนิ สมฺภวตีติ อตฺตสมฺภโว, ตํ อตฺตสมฺภวํฯ มุนิ สมฺพุทฺโธ สมฺภวํ ภวสงฺขารํ ตุลญฺจ อตุลญฺจ อวสฺสชิ, อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต กวจํ อภินฺทิ อิว, เอวํ อตฺตสมฺภวํ อภินฺทิ ปทาลยีติ โยชนา กาตพฺพาฯ

อถ วา มุนิ สมฺพุทฺโธ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา, นิพฺพานํ ปน นิจฺจํ สุขํ อสงฺขตํ อวิปริณามธมฺม’’นฺติ ตุลํ ตุลยนฺโต อตุลํ นิพฺพานํ ทิสฺวา สมฺภวํ ภวสงฺขารํ อริยมคฺเคน อวสฺสชิฯ กถํ อวสฺสชิ? โส หิ มุนิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต จ หุตฺวา, สมถวเสน อุปจารปฺปนาสุ สมาหิโต จ หุตฺวา กวจํ อภินฺทิ อิว, เอวํ อตฺตสมฺภวํ อตฺตนิ สญฺชาตํ กิเลสํ อภินฺทิ ปทาลยิ, กิเลสาภาเวน กมฺมญฺจ ชหีติ คาถาตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภว’’นฺติ ปญฺญตฺติ สพฺพธมฺมานํ อภิญฺญาย ปญฺญาปนโต อภิญฺญาปญฺญตฺติ นาม, ธมฺมปฏิสมฺภิทาย นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นาม, ‘‘ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนี’’ติ ปญฺญตฺติ สมุทยสฺส ปริจฺจาคสฺส จ ปญฺญาปนโต ปริจฺจาคปญฺญตฺติ นาม, ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย จ ปญฺญาปนโต ปริญฺญาปญฺญตฺติ นาม, ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติ ปญฺญตฺติ กายคตาย สติยา ภาวนาย จ ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นาม, จิตฺเตกคฺคตาย ฐิติยา จ ปญฺญาปนโต ฐิติปญฺญตฺติ นาม, ‘‘อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ ปญฺญตฺติ จิตฺตสฺส อภินิพฺพิทาย จ ปญฺญาปนโต อภินิพฺพิทาปญฺญตฺติ นาม, สพฺพญฺญุตาย อุปาทานสฺส จ ปญฺญาปนโต อุปาทานปญฺญตฺติ นาม, อวิชฺชาณฺฑโกสานํ ปทาลนาย จ ปญฺญาปนโต ปทาลปญฺญตฺติ นาม, ‘‘ยถาวุตฺโต ปญฺญตฺติปฺปเภโท เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถาวุตฺตสฺส ปญฺญตฺติปฺปเภทสฺส สมฺภวโต ภควา ยํ ‘‘ตุลมตุล’’นฺติอาทิคาถมาห, ตถาสมฺภวโต ยถาวุตฺตาย คาถาย ยถาวุตฺโต ปญฺญตฺติปฺปเภโท สทฺทหิตพฺโพติฯ

‘‘ตุลมตุลญฺจา’’ติอาทิคาถายํ ปญฺญตฺติปฺปเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโตฯ

‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานํ, กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;

กามา หิ โลเก สงฺโคติ ญตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข’ติฯ –

คาถายํ ปน กถํ ปญฺญตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โย อารทฺธวิปสฺสโก ชนฺตุ ยโตนิทานํ สพฺพํ เตภูมกํ เหตุผลํ ทุกฺขํ อทฺทกฺขิ, โส อารทฺธวิปสฺสโก ชนฺตุ กาเมสุ กถํ นเมยฺย นเมตุํ นารหติฯ กามา โลเก ‘‘สงฺโค’’ติ หิ ยสฺมา ปสฺสิตพฺพา, ตสฺมา นเมตุํ นารหติ, อิติ เอตํ ทุกฺขภาวํ ทุกฺขเหตุภาวํ ญตฺวา เตสํ กามานํ วินยาย วูปสมาย สติมา กายคตาสติสมฺปนฺโน ตีณิ สิกฺขานิ สิกฺเข สิกฺเขยฺยาติ คาถาตฺโถ สงฺเขเปน วิญฺญาตพฺโพฯ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 41) ปน วิตฺถาเรน สํวณฺณิโตฯ

‘‘โย ทุกฺข’’นฺติ ปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส เววจนสฺส จ ปริญฺญาย จ ปญฺญาปนโต เววจนปญฺญตฺติ, ปริญฺญาปญฺญตฺติ จ โหติฯ ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติ ปญฺญตฺติ สมุทยสฺส ปภวสฺส จ ปหานสฺส จ ปญฺญาปนโต ปภวปญฺญตฺติ เจว ปหานปญฺญตฺติ จ โหติฯ ‘‘อทฺทกฺขี’’ติ ปญฺญตฺติ ญาณจกฺขุสฺส เววจนสฺส จ ปฏิเวธสฺส จ ปญฺญาปนโต เววจนปญฺญตฺติ เจว ปฏิเวธปญฺญตฺติ จ โหติฯ ‘‘กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺยา’’ติ ปญฺญตฺติ กามตณฺหาย เววจนสฺส จ อนภินิวิสสฺส จ ปญฺญาปนโต เววจนปญฺญตฺติ เจว อนภินิเวสปญฺญตฺติ จ โหติฯ ‘‘กามา หิ โลเก สงฺโคติ ญตฺวา’’ติ ปญฺญตฺติ กามานํ ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนสฺส จ ปญฺญาปนโต ทสฺสนปญฺญตฺติ นามฯ กามา หิ อนตฺถชานนโต ปจฺจตฺถิกสทิสาฯ

‘‘กีทิสา หุตฺวา อนตฺถชนกา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กามา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กามา ราคคฺคิอาทีหิ อนฺโตทยฺหนโต องฺคารกาสูปมา จ, ปูติภาวาปชฺชนโต มํสเปสูปมา จ, พหิ อญฺเญน ทยฺหนโต ปาวกกปฺปา ชลิตคฺคิกฺขนฺธูปมา จ, ปติฏฺฐานาภาวโต ปปาตูปมา จ, วิสสทิเสหิ โทสาทีหิ ปรหิํสนโต อุรโคปมา จฯ ‘‘เตสํ สตีมา’’ติ ปญฺญตฺติ ปหานาย อปจยสฺส จ ปญฺญาปนโต อปจยปญฺญตฺติ นาม, กายคตาย สติยา นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปญฺญาปนโต ภาวนาปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘วินยาย สิกฺเข’’ติ ปญฺญตฺติราควินยสฺส โทสวินยสฺส โมหวินยสฺส ปฏิเวธสฺส จ ปญฺญาปนโต ปฏิเวธปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘ชนฺตู’’ติ ปญฺญตฺติ โยคิสฺส เววจนสฺส จ ปญฺญาปนโต เววจนปญฺญตฺติ นามฯ

‘‘ชนฺตูติ สามญฺญสตฺตวาจโก สทฺโท กสฺมา โยคิวาจโกติ วิญฺญาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โยคี ยทา ยสฺมิํ กาเล กามา สงฺโคติ ปชานาติ, ตทา ตสฺมิํ กาเล โส โยคี กามานํ อนุปฺปาทาย กุสเล ธมฺเม กายคตาสติอาทีหิ อุปฺปาทยติ, โส กุสเล ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต โยคี อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมติ กุสลวีริยํ กโรติ, ตสฺมา โยคีวาจโก ชนฺตุสทฺโทติ วิญฺญาตพฺโพฯ ‘‘ชนฺตู’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ อปฺปตฺตสฺส กุสลสฺส ฌานธมฺมาทิกสฺส ปตฺติยา วายามสฺส จ ปญฺญาปนโต วายามปญฺญตฺติ นาม, โอรมตฺติกาย อสนฺตุฏฺฐิยา นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมตี’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ วายามปญฺญตฺติ, ‘‘เหตุโส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา วายมตีติ ปญฺญตฺติ กตมา ปญฺญตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โส อุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺมิํ ‘‘อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทิมฺหิฯ ‘‘โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา วายมตี’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ ภาวนาย อปฺปมาทสฺส จ ปญฺญาปนโต อปฺปมาทปญฺญตฺติ นาม, วีริยินฺทฺริยสฺส นิกฺเขปสฺส จ ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นาม, กุสลานํ ธมฺมานํ อารกฺขสฺส จ ปญฺญาปนโต อารกฺขปญฺญตฺติ นาม, อธิจิตฺตสิกฺขาย ฐิติยา จ ปญฺญาปนโต ฐิติปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘เกน ยถาวุตฺตปฺปกาโร ปญฺญตฺติปฺปเภโท สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทาน’’นฺติอาทิคาถาย ปญฺญตฺติปฺปเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโตฯ

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก, ภพฺพรูโปว ทิสฺสติ;

อุปธิพนฺธโน พาโล, ตมสา ปริวาริโต;

อสฺสิรี วิย ขายติ, ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจนนฺติฯ –

คาถายํ ปน กถํ ปญฺญตฺติปฺปเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โมหสมฺพนฺธโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โมหสมฺพนฺธโนติ โมหเหตุเกหิ สํโยชเนหิ สมฺพนฺโธฯ โลโกติ อปฺปหีนสํโยชโน สตฺตโลโกฯ ภพฺพรูโปว ทิสฺสตีติ อภพฺโพปิ อตฺตา ภพฺพรูโปว ภพฺพชาติโก วิย พาลานํ อวิปสฺสกานํ ทิสฺสติฯ อุปธิพนฺธโนติ กิเลสูปธีหิ พนฺธิตพฺโพฯ ยุ-ปจฺจโย หิ กมฺมตฺเถ วิหิโตฯ อุปธีสุ วา กิเลสานํ พนฺธนํ ยสฺส พาลสฺสาติ อุปธิพนฺธโนฯ ทฺเว อวฑฺฒิโย ลาติ คณฺหาตีติ พาโลฯ

ตมสา สมฺโมเหน ปริวาริโต ปฏิจฺฉาทิโต ปณฺฑิตานํ วิปสฺสกานํ อสฺสิรี วิย สิรีวิรหิโต วิย ขายติ อุปฏฺฐาติฯ ปสฺสโต ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺส ปณฺฑิตสฺส กิญฺจนํ นตฺถีติ สงฺเขปตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติ ปญฺญตฺติ โมหสีเสน คหิตานํ วิปลฺลาสานํ เทสนาย ปญฺญาปนโต เทสนาปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘ภพฺพรูโปว ทิสฺสตี’’ติ ปญฺญตฺติ โลกสฺส วิปรีตสฺส วิปรีตากาเรน อุปฏฺฐหนฺตสฺส ปญฺญาปนโต วิปรีตปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปญฺญตฺติ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ ปภวสฺส ปญฺญาปนโต ปภวปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปญฺญตฺติ ปริยุฏฺฐานานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ พนฺธนกิจฺจสฺส ปญฺญาปนโต กิจฺจปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปญฺญตฺติ กิเลสานํ พนฺธนพลมูหนพลานํ ปญฺญาปนโต พลปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปญฺญตฺติ สงฺขารานํ วิรุหนาย ปญฺญาปนโต วิรุหนาปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘ตมสา ปริวาริโต’’ติ ปญฺญตฺติ อวิชฺชนฺธการสฺส เทสนาย ปญฺญาปนโต เทสนาปญฺญตฺติ นาม, อวิชฺชนฺธการสฺส เววจนสฺส จ ปญฺญาปนโต เววจนปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘อสฺสิรี วิย ขายตี’’ติ ปญฺญตฺติ ทิพฺพจกฺขุสฺส ทสฺสนกิริยาย ปญฺญาปนโต ทสฺสนปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘อสฺสิรี วิย ขายตี’’ติ ปญฺญตฺติ ปญฺญาจกฺขุสฺส นิกฺเขปสฺส ปญฺญาปนโต นิกฺเขปปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจน’’นฺติ ปญฺญตฺติ สตฺตานํ อริยานํ ปฏิเวธสฺส ปญฺญาปนโต ปฏิเวธปญฺญตฺติ นามฯ

‘‘กตมํ กิญฺจน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ราโค กิญฺจน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ยถาวุตฺโต ปญฺญตฺติปฺปเภโท กถํ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถาวุตฺตสฺส ปญฺญตฺติปฺปเภทสฺส สมฺภวโต ภควา ยํ ‘‘โมหสมฺพนฺธโน’’ติอาทิมาห, ตถาสมฺภวโต ตาย คาถาย ยถาวุตฺโต ปญฺญตฺติปฺปเภโท คาถานุสาเรน สทฺทหิตพฺโพฯ

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติอาทิคาถาย ปญฺญตฺติปฺปเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาต’นฺติอาทิปาฐสฺส ปญฺญตฺติปฺปเภโท กถํ วิภตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทิปาฬิมาหฯ ‘‘สา ปน ปาฬิ กิมตฺถํ ภควตา วุตฺตา’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย? ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา นิพฺพานํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อตฺถิ นิพฺพาน’’นฺติ วจนํ สสวิสาณวจนํ วิย อนตฺถํ, โวหารมตฺตเมตนฺติ วทนฺตานํ มิจฺฉาวาทํ ภญฺชิตุํ ภควตา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กุโตจิปิ อชาตตฺตา อภูตตฺตา อชาตํ อภูตํฯ ปจฺจเยหิ อกตตฺตา อกตํฯ สงฺขตาภาวโต อสงฺขตํ นิพฺพานํ อตฺถิฯ เอตํ อชาตาทิกํ นิพฺพานํ โน เจ อภวิสฺส, เอวํ สติ นิสฺสรณํ น ปญฺญาเยถ, นิพฺพานสฺส จ อริยมคฺคผลานํ อารมฺมณตฺตา, มคฺคผลานญฺจ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนโต ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต, สมุจฺฉินฺทเนน จ ติวิธสฺส วฏฺฏสฺส อปวฏฺฏนโต อชาตาทิกํ นิพฺพานํ อตฺถิเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ…เป.… อสงฺขต’’นฺติ อยํ ปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส เทสนาปญฺญตฺติ จ นิพฺพานสฺส เววจนปญฺญตฺติ จ โหติฯ ‘‘นยิธ ชาตสฺส…เป.… ปญฺญาเยถา’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ สงฺขตสฺส เววจนปญฺญตฺติ จ สงฺขตสฺส อุปนยนปญฺญตฺติ จ โหติฯ ‘‘ยสฺมา จ…เป.… อสงฺขต’’นฺติ อยํ ปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส เววจนปญฺญตฺติ จ นิพฺพานสฺส โชตนาปญฺญตฺติ จ โหติฯ ‘‘ยสฺมา ชาตสฺส…เป.… ปญฺญายตี’’ติ อยํ ปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส เววจนปญฺญตฺติ จ มคฺคสฺส สํสารโต นิยฺยานิกปญฺญตฺติ จ นิสฺสรณปญฺญตฺติ จ โหตีติ ปญฺญตฺติวิเสโส ปณฺฑิเตหิ นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺโพฯ

‘‘ยถาวุตฺโต นิพฺพานสฺส ปญฺญตฺติปฺปเภโท เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เตนาห อายสฺมา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต ปญฺญตฺติหาโร’’ติ อนุสนฺธฺยาทิอตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อิติ ปญฺญตฺติหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

12. โอตรณหารวิภงฺควิภาวนา

[42] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปญฺญตฺติหารวิภงฺเคน ปญฺญตฺติโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม โอตรโณ หารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร โอตรณหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร โอตรณหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพฯ

ตตฺถ ปาเฐ ‘‘กตเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ นิทฺธาริเตหิ ธมฺเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมสฺมิํ ปาเฐ อิเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย นิทฺธาเรตฺวา อิเมหิ นิทฺธาริเตหิ ธมฺเมหิ โอตรตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุทฺธนฺติ กามธาตุโต อุทฺธํ อุปริภาเค ปวตฺตาย รูปธาตุอรูปธาตุยาฯ อโธติ รูปธาตุโต เหฏฺฐาภาเค ปวตฺตาย กามธาตุยาฯ สพฺพธีติ สพฺพสฺมิํ กามรูปอรูปธาตุมฺหิฯ วิปฺปมุตฺโตติ ปฏิสนฺธิวเสน อปฺปวตฺตนโต วิปฺปมุตฺโต อเสกฺโขฯ อยํ เสกฺโข ทสฺสนมคฺเคน สกฺกายทิฏฺฐิยา สมุคฺฆาตตฺตา ‘‘อหํ อสฺมี’’ติ อนานุปสฺสี วิหรติฯ เอวํ เสกฺขาย วิมุตฺติยา เจว อเสกฺขาย วิมุตฺติยา จ เสกฺโข เจว อเสกฺโข จ อติณฺณปุพฺพํ โอฆํ อปุนพฺภวาย วิมุตฺโต อุทตารีติ คาถาตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตสฺมิํ คาถาปาเฐ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อุทฺธนฺติ รูปธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุทฺธนฺติ มนุสฺสโลกโต อุทฺธํ จาตุมหาราชิกาทโยปิ คหิตาติ อตฺถสมฺภวโต ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘รูปธาตุ อรูปธาตู’’ติ วุตฺตํฯ อโธติ มนุสฺสภวโต อโธ จตฺตาโร อปายภูมิโย จ คหิตาติ อตฺถสมฺภวโต ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘กามธาตู’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพธีติ จตุภูมิเกติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘เตธาตุเก’’ติ วุตฺตํฯ อยํ อเสกฺขา วิมุตฺตีติ วิมุตฺตสฺส อเสกฺขสฺส ยา วิราคตา อตฺถิ, อยมฺปิ วิราคตา อเสกฺขผลวิมุตฺติฯ ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ ปาเฐ วุตฺตปฺปการา อยํ อเสกฺขา วิมุตฺติ นิทฺธาริตาติ อตฺโถฯ นิทฺธาริตาย อเสกฺขาย วิมุตฺติยา ยานิ สทฺธาทิปญฺจินฺทฺริยานิ นิทฺธาริตานิ, ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภวนฺติฯ อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา อินฺทฺริเยหิ วิมุตฺติยา โอตรณา นาม ปเวสนา นามฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชาย อุปการกตฺตา, ปญฺญาปทฏฺฐานตฺตา วา วิชฺชา ภวนฺติฯ