10. เววจนหารวิภงฺควิภาวนา

[37] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปวตฺตนหารวิภงฺเคน ปริวตฺเตตพฺพา สุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริวตฺตนหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม เววจนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร เววจนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เอกํ ภควา ธมฺม’’นฺติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร เววจนหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘ยานิ เววจนานิ นิทฺธาริตานิ, กตมานิ ตานิ เววจนานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา เอก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอกํ วิญฺญาตพฺพํ ธมฺมํ สภาวธมฺมํ ปญฺญาเปตพฺพํ วา ธมฺมํ อญฺญมญฺเญหิ ยถา เยหิ ปกาเรหิ เจว เววจเนหิ จ ภควา นิทฺทิสติ, ตถาปการานิ เววจนานิ วิญฺญาตพฺพานีติ อตฺโถฯ ‘‘ตานิ เววจนานิ กินฺติ ภควา อาหา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ยํยํปการานิ เววจนานิ –

‘‘อาสา จ ปิหา จ อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;

อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา’’ติฯ –

ภควา อาห, ตํตํปการานิ เววจนานิ วิญฺญาตพฺพานีติ อตฺโถฯ

เอกสฺเสว ธมฺมสฺส อเนเกหิ ปริยายภูเตหิ เววจเนหิ นิทฺทิสเน ผลํ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 37) พหุธา วุตฺตํ, ตสฺมา อมฺเหหิ น ทสฺสิตํฯ ‘‘กตมา อาสา, กตมา ปิหาที’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อาสา นาม วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺส อาสีสนา อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ ยา อาสา อสฺส อาสีสนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อาสีสนา ‘‘อาสา นามา’’ติ วุจฺจติฯ วตฺตมานสฺส ยา ปตฺถนา อสฺส ปตฺถยนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, เสยฺยตรํ วา อญฺญํ ทิสฺวา ‘‘เอทิโส อหํ ภเวยฺย’’นฺติ ยา ปิหา อสฺส ปิหยนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, สา ปตฺถนา ‘‘ปิหา นามา’’ติ วุจฺจติฯ อนาคตตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘อาสา’’ติ วุจฺจติ, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘ปิหา’’ติ วุจฺจติ, ตถาปิ ตณฺหาภาเวน เอกตฺตา เอโก ธมฺโมว อตฺถสฺส อิจฺฉิตสฺส นิปฺผตฺติ อตฺถนิปฺผตฺติ, ปฏิปาเลติ เอตาย ตณฺหายาติ ปฏิปาลนา, อตฺถนิปฺผตฺติยา ปฏิปาลนาติ อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาฯ ยา ตณฺหา อสฺส ปาลยนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชติ, สา ตณฺหา ‘‘อภินนฺทนา’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘ยา อตฺถนิปฺผตฺติ ตณฺหาย ปฏิปาเลตพฺพา, กตมา สา อตฺถนิปฺผตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตํ อตฺถนิปฺผตฺติํ สตฺตโต วา สงฺขารโต วา วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิยํ วา ญาติํ, ปิยํ วา ธมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ญาติ’’นฺติ อิมินา มิตฺตพนฺธวาทโยปิ คหิตาฯ ธมฺมํ ปน ปิยรูปารมฺมณาทิกํ ฉพฺพิธมฺปิ ยาย ตณฺหาย ตณฺหิโก อภินนฺทติ, สา ตณฺหา ‘‘อภินนฺทนา นามา’’ติ วุจฺจติฯ

ปฏิกฺกูลํ ญาติํ วา ธมฺมํ วา วิปลฺลาสวเสน อปฺปฏิกฺกูลํ ญาติํ วา ธมฺมํ วา สภาววเสน อปฺปฏิกฺกูลโต ยาย ตณฺหาย ตณฺหิโก อภินนฺทติ , สา ตณฺหา วา ‘‘อภินนฺทนา นามา’’ติ วุจฺจตีติ โยเชตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘ยาสุ อเนกาสุ ธาตูสุ วุตฺตปฺปการา ตณฺหา ‘สรา’ติ ภควตา วุตฺตา, กตมา ตา ธาตุโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตา ธาตุโย สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘ตาสุ ธาตูสุ กตมาย ธาตุยา กตมา สรา ปติฏฺฐิตา ปวตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมาย ธาตุยา อยํ สรา ปติฏฺฐิตา ปวตฺตาติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สราติ เกจิ รูปาธิมุตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เกจีติ สราสงฺขาตาย รูปตณฺหาย ตณฺหิกา ปุคฺคลาฯ รูปาธิมุตฺตาติ รูปธาตุสงฺขาเต อารมฺมเณ อธิมุตฺตา อชฺโฌสิตาฯ อิมินา ปเทน รูปตณฺหาสงฺขาตา สรา รูปธาตุยา ปติฏฺฐิตา ปวตฺตาติ คหิตา, ‘‘เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา’’ติอาทีหิปิ สทฺทตณฺหาสงฺขาตาทโย สรา สทฺทธาตุยาทีสุ ปติฏฺฐิตา ปวตฺตา สราว คหิตาฯ เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตาติ เอตฺถ ธมฺมคฺคหเณน จกฺขุธาตุโสตธาตุฆานธาตุชิวฺหาธาตุกายธาตุสตฺตวิญฺญาณธาตุธมฺมธาตุโย คหิตา, ตสฺมา อฏฺฐารส ธาตุโย ปติฏฺฐานภาเวน คหิตาปิ ฉพฺพิธาว คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘รูปาธิมุตฺตาทีสุ กิตฺตกานิ ปทานิ ตณฺหาปกฺเข ตณฺหาย เววจนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เอตาทิสานิ เอตฺตกานิ ปทานิ ตณฺหาปกฺเข ตณฺหาเววจนานีติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยานิ ฉ เคหสิตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ รูปาทีสุฯ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานีติ ฉสุ รูปาทีสุ ปวตฺตํ ตณฺหาเปมํ นิสฺสาย ปวตฺตานิ ฉ โทมนสฺสานิฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘ฉ อุเปกฺขา เคหสิตาปิ ภควตา วุตฺตา, กสฺมา น คหิตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยา ฉ อุเปกฺขา เคหสิตา, อยํ ทิฏฺฐิปกฺโข’’ติ วุตฺตํ, ทิฏฺฐิปกฺขตฺตา น คหิตาติ อตฺโถฯ

[38] ‘‘กถํ วุตฺตปฺปการา ตณฺหา เอว คหิตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สาเยว ปตฺถนากาเรนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สา วุตฺตปฺปการา เอว ตณฺหา ปตฺถนากาเรน ปวตฺตนโต อาสาทิปริยาเยน วุตฺตา, รูปาทิอารมฺมณธมฺเมสุ นนฺทนโต ‘‘ธมฺมนนฺที’’ติ ปริยาเยน วุตฺตา, รูปาทิอารมฺมณธมฺเมสุ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปติ วิย อชฺโฌสาย ติฏฺฐนโต ‘‘ธมฺมชฺโฌสาน’’นฺติ ปริยาเยน วุตฺตา, ตสฺมา ตณฺหาย เววจนานิ โหนฺติฯ

ตณฺหาย เววจนานิ อาจริเยน นิทฺทิฏฺฐานิ, อมฺเหหิ จ ญาตานิ, ‘‘กตมานิ จิตฺตสฺส เววจนานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จิตฺตํ มโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํฯ มนติ ชานาตีติ มโนฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณ’’นฺติอาทินา อตฺโถ ปกรเณสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. 5) วุตฺโตว, ตสฺมา อมฺเหหิ น วิตฺถาริโตฯ เววจนานิเยว อิมานิ อิมสฺส เววจนานีติ เอตฺตกานิเยว กถยิสฺสามฯ ‘‘ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพล’’นฺติอาทีนิ ปญฺญาเววจนานิฯ

‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีนิ พุทฺธสฺส เววจนานิฯ ‘‘ตานิ กตฺถ เทสิตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ พุทฺธานุสฺสติเทสนายํ ยถา จ ยํยํปการํ เววจนํ ภควตา ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… ภควโต’’ติ วุตฺตํ, เอตํปการํ เววจนํ พุทฺธานุสฺสติยา เววจนํ พุทฺธสฺส เววจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ยถา จ ธมฺมานุสฺสติยํ วุตฺต’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘เตนาหา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต เววจโน หาโร’’ติอานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อิติ เววจนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

11. ปญฺญตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

[39] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภงฺเคน เววจนานิ วิภตฺตานิ, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปญฺญตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปญฺญตฺติหาโร ปญฺญตฺติหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘ยา ปกติกถาย เทสนา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปญฺญตฺติหาโร ปญฺญตฺติหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพฯ