เมนู

[32] ‘‘วิสภาคธมฺมสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺธาริตภาโว เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห มหากจฺจาโน เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘เอตฺตาวตา จ อาวฏฺโฏ หาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต อาวฏฺโฏ หาโร’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺสํ ยสฺสํ ปาฬิยํ โย โย อาวฏฺโฏ หาโร ยถาลาภวเสน โยชิโต, ตสฺสํ ตสฺสํ ปาฬิยํ โส โส อาวฏฺโฏ หาโร ตถา นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ อาวฏฺฏหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรเนว คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

8. วิภตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

[33] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน อาวฏฺฏหารวิภงฺเคน อาวฏฺเฏตพฺพา ปทฏฺฐานาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต อาวฏฺฏหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติหาโร วิภตฺติหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘ธมฺมญฺจ ปทฏฺฐานํ ภูมิญฺจา’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘ทฺเว สุตฺตานี’’ติอาทิโก วิตฺถารภูโต สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติหาโร วิภตฺติหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘เยสุ สุตฺเตสุ วุตฺตา ธมฺมปทฏฺฐานภูมิโย อิมินา วิภตฺติหาเรน วิภตฺตา, ตานิ สุตฺตานิ กิตฺตกานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตานิ สุตฺตานิ ปฐมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว สุตฺตานิ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ วาสนาภาคิยนฺติ ปุญฺญภาวนา วาสนา นาม, วาสนาย ภาโค โกฏฺฐาโส วาสนาภาโค, วาสนาภาเค วาจกภาเวน นิยุตฺตํ สุตฺตนฺติ วาสนาภาคิยํ, กตมํ ตํ? ยสฺมิํ สุตฺเต ตีณิ ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ภควตา เทสิตานิ, ตํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยํฯ นิพฺเพธภาคิยนฺติ โลภกฺขนฺธาทีนํ นิพฺพิชฺฌนํ ปทาลนํ นิพฺเพโธ, นิพฺเพธสฺส ภาโค โกฏฺฐาโส นิพฺเพธภาโค, นิพฺเพธภาเค วาจกภาเวน นิยุตฺตํ สุตฺตนฺติ นิพฺเพธภาคิยํ, กตมํ ตํ? ยสฺมิํ สุตฺเต เสกฺขาเสกฺขธมฺมา ภควตา เทสิตา, ตํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํฯ

‘‘เตสํ สุตฺตานํ ปฏิคฺคาหกา ปุคฺคลา ยาหิ ปฏิปทาหิ สมฺปชฺชนฺติ, ตา ปฏิปทา กิตฺติกา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทานสีลภาวนามยปุญฺญภาเค ภวา ปฏิปทาติ ปุญฺญภาคิยาฯ ผลภาเค ภวา ปฏิปทาติ ผลภาคิยาฯ ‘‘เยสุ สีเลสุ ฐิตา ปฏิคฺคาหกา ปฏิปชฺชนฺติ, ตานิ สีลานิ กิตฺตกานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว สีลานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สํวรติ เอเตน สํวเรนาติ สํวโร, โส สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, สติสํวโร, ญาณสํวโร, ขนฺติสํวโร, วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธฯ สพฺโพปิ ปาปสํวรณโต สํวโร, โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติฏฺฐานตฺตา สีลํ นามฯ ปชหติ เอเตน ปหาตพฺเพติ ปหานํ, ปชหนํ วา ปหานํ, ตญฺจ ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิธํฯ ตตฺถ นิสฺสรณปฺปหานํ วชฺเชตฺวา จตุพฺพิธํ ปหานํ วุตฺตนเยน สีลํ นามฯ

‘‘เตสุ สุตฺตาทีสุ ภควา กตมํ สุตฺตํ กตมาย ปฏิปทาย เทสยติ, กตรสฺมิํ สีเล ฐิโต ปุคฺคโล กตเมน สีเลน พฺรหฺมจารี ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ วาสนาภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ตตฺถ ตาสุ ปุญฺญภาคิยาทิปฏิปทาสุ ปุญฺญภาคิยาย ปฏิปทาย ภควา ยสฺส ปุคฺคลสฺส เทสยติ, โส วาสนาภาคิยสุตฺตปฏิคฺคาหโก ปุคฺคโล ตตฺถ สํวรสีลาทีสุ สํวรสีเล ฐิโต หุตฺวา เตน สํวรสีลสงฺขาเตน พฺรหฺมจริเยน เสฏฺฐจริเยน พฺรหฺมจารี เสฏฺฐาจารปูรโก ภวติฯ

ตตฺถ เตสุ วาสนาภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ ตตฺถ ตาสุ ปุญฺญภาคิยาทิปฏิปทาสุ ผลภาคิยาย ปฏิปทาย ยสฺส ปุคฺคลสฺส ภควา เทสยติ, โส นิพฺเพธภาคิยสุตฺตปฏิคฺคาหโก ปุคฺคโล ตตฺถ สํวรสีลาทีสุ ปหานสีเล สมุจฺเฉทปฺปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน ฐิโต หุตฺวา เตน ปหานสีลสงฺขาเตน วิเสสภูเตน มคฺคสงฺขาเตน พฺรหฺมจริเยน พฺรหฺมจารี ภวตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุฯ ทานกถาติ สปฺปุริสทานทานผลอสปฺปุริสทานทานผลกถาฯ สีลกถาติ ปญฺจสีลาทิสีลผลกถาฯ สคฺคกถาติ สคฺคสมฺปตฺติสุขกถา เจว สคฺเค นิพฺพตฺตาปกปุญฺญกถา จฯ อาทีนโวติ อาทีนวทสฺสโก สุตฺตนฺโตฯ อานิสํโสติ อานิสํสทสฺสโก สุตฺตนฺโตฯ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ โยชนาฯ

‘‘ตตฺถ กตม’’นฺติอาทีสุ อนุสนฺธฺยตฺโถ วุตฺตนโยวฯ ยา เทสนา จตุสจฺจปฺปกาสนา, สา เทสนา นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ โยชนาฯ เอวญฺจ สติ วาสนาภาคิยสุตฺตสฺสปิ นิพฺเพธภาคิยสุตฺตภาโว อาปชฺเชยฺย จตุสจฺจปฺปกาสนโตติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘วาสนาภาคิเย สุตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วาสนาภาคิเย สุตฺเต ปชานนา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อริยมคฺคปทฏฺฐานภูตา ปญฺญา นตฺถิ, มคฺโค อริยมคฺโค นตฺถิ, ผลํ อริยผลํ นตฺถิฯ นิพฺเพธภาคิเย สุตฺเต ปน ปชานนาทโย อตฺถิ, วาสนาภาคิเย สุตฺเต นตฺถิฯ ‘‘ปชานนา’’ติอาทินา จตุสจฺจปฺปกาสนา ทานกถาทิกา นิพฺเพธภาคิเย สุตฺเต อนฺโตคธา, อิตรํเยว วาสนาภาคิยสุตฺตนฺติ นามาติ ทสฺเสติฯ เยสุ สุตฺเตสุ วุตฺตา ธมฺมปทฏฺฐานภูมิโย วิภตฺตา, ตานิ สุตฺตานิ ทฺเวเยว น โหนฺติ, กสฺมา ‘‘ทฺเวเยว สุตฺตานิ นิทฺธาริตานี’’ติ เจ วเทยฺยุํ? อสงฺกรโต สุตฺเต วุตฺตานํ ธมฺมปทฏฺฐานภูมีนํ วิภชิตพฺพานํ สุวิญฺเญยฺยตฺตาฯ ‘‘ยทิ เอวํ สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺตานิปิ นิทฺธาริตานิ อสงฺกรตฺตา’’ติ เจ วเทยฺยุํ? โน นิทฺธาริตานิ, วาสนาภาคิยสุตฺเต นิทฺธาริเต สํกิเลสภาคิยสุตฺตมฺปิ นิทฺธาริตํ, สํกิเลสธมฺมโต นิสฺสฏฺฐธมฺมานํเยว วาสนาภาคิยธมฺมตฺตา นิพฺเพธภาคิยสุตฺเต จ นิทฺธาริเต อเสกฺขภาคิยสุตฺตมฺปิ นิทฺธาริตํ อนญฺญตฺตาฯ

‘‘เยสุ สุตฺเตสุ วุตฺตา ธมฺมปทฏฺฐานภูมิโย วิภตฺติหาเรน วิภตฺตา, ตานิ สุตฺตานิ กตเมน ผเลน โยชยิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานีติ ยถานิทฺธาริตานิ วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตานิ เจว ตํนิทฺธารเณน นิทฺธาริตานิ สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺตานิ จาติ จตฺตาริ สุตฺตานิ อิเมสํเยว จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนาย นเยน นีเตน ผเลน สพฺพโต สพฺพภาเคน สํวรสีลปฺปหานสีเลน พฺรหฺมจริเยน โยชยิตพฺพานิฯ โยเชนฺเตน จ สพฺพโต สพฺพภาเคน จ ปทาทิวิจเยน หาเรน สํวรสีลาทิกํ ผลํ วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน ยุตฺตํ ผลํ คเวสิตฺวา ‘‘อิทํ ผลํ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส ผลํ, อิทํ ผลํ อิมสฺส สุตฺตสฺส ผล’’นฺติ สุตฺตานิ วิสุํ วิสุํ ผเลน โยชยิตพฺพานีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘กิตฺตเกน ผเลน พฺรหฺมจริเยน โยเชตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยาวติกา ญาณสฺส ภูมี’’ติ วุตฺตํฯ ภควตา เทสิเตน วาสนาภาคิยสุตฺเตน สิทฺธา ยาวติกา ปุญฺญภาคิยา ปฏิปทาทโย วิภชนญาณสฺส ภูมิ อารมฺมณา ภวิตุมรหนฺติ, ตาวติกาหิ ภูมีหิ วาสนาภาคิยสุตฺตํ โยชยิตพฺพํฯ นิพฺเพธภาคิยสุตฺเตน สิทฺธา ยาวติกา ผลภาคิยา ปฏิปทาทโย วิภชนญาณสฺส ภูมิ อารมฺมณา ภวิตุมรหนฺติ, ตาวติกาหิ ภูมีหิ นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ โยเชตพฺพํฯ อิตรทฺวยมฺปิ สุตฺตํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ เอเตน ญาณสฺส ภูมีนํ สุตฺตตฺถานํ พหุวิธตฺตํ ทสฺเสติฯ

[34] วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุ วุตฺตา ธมฺมา วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยภาเวหิ อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กถํ สํกิเลสภาคิยอเสกฺขาภาคิยภาเวหิ อสาธารณาสาธารณภาเวหิ วิภชิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อฏฺฐกถาย ปน –

‘‘เอวํ วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยภาเวหิ ธมฺเม เอกเทเสน วิภชิตฺวา อิทานิ เตสํ กิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยภาเวหิ สาธารณาสาธารณภาเวหิ วิภชิตุํ ‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 34) –

วุตฺตํฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ เย ธมฺมา สุตฺเต วุตฺตา วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพา, เตสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา สาธารณาติ ปุจฺฉติ, ทฺเว ธมฺมา สาธารณาติ วิสฺสชฺเชติฯ เต ทฺเว ธมฺเม สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘นามสาธารณา, วตฺถุสาธารณา จา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นามสาธารณาติ นาเมน นามปญฺญตฺติยา สาธารณา สมานา, ‘‘กุสลา’’ติ นาเมน เอกวีสติ จิตฺตุปฺปาทา สมานา, ‘‘อกุสลา’’ตฺยาทินาเมน ทฺวาทส จิตฺตุปฺปาทา สมานา, กุสลาทินามปญฺญตฺติวจเนน วจนียา อตฺถา กุสลาทินามสาธารณาติ วุตฺตาฯ เตน ฏีกายํ

‘‘นามํ นามปญฺญตฺติ, ตํมุเขเนว สทฺทโต ตทตฺถาวคโมฯ สทฺเทน จ สามญฺญรูเปเนว ตถารูปสฺส อตฺถสฺส คหณํ, น วิเสสรูเปนฯ ตสฺมา สทฺทวจนียา อตฺถา สาธารณรูปนามายตฺตคหณียตาย นามสาธารณา วุตฺตา’’ติ –

วุตฺตํฯ วตฺถุสาธารณาติ ปติฏฺฐานภูเตน วตฺถุนา สาธารณาฯ ยสฺมิํ ปติฏฺฐานภูเต สนฺตาเน วา จิตฺตุปฺปาทาทิมฺหิ วา เย ธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เต ธมฺมา เตน สนฺตาเนน วา วตฺถุนา เตน จิตฺตุปฺปาทาทินา วา สาธารณา สมานาติ อตฺโถฯ เอกสนฺตาเน ปติตตฺตา ผุสนาทิสภาวโต ภินฺนาปิ วตฺถุสาธารณา สมานวตฺถุกาเยว ภวนฺตีติ วิภตฺติหาเรน วิภชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘กิํ นามสาธารณวตฺถุสาธารณาเยว วิภชิตพฺพา, อญฺญํ วิภชิตพฺพํ นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นามสาธารณวตฺถุสาธารเณหิ อญฺญํ ยํ วา ปน กิจฺจสาธารณปจฺจยสาธารณปฏิปกฺขาทิสาธารณมฺปิ ธมฺมชาตํ เอวํชาติยํ สาธารณชาติยํ, ตมฺปิ สพฺพํ วิจยหาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน คเวสิตฺวา ยุตฺตํ สาธารณํ วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เตสุ นามสาธารณาทีสุ กตเม นามสาธารณา, กตเม วตฺถุสาธารณา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ มาตุฆาตกาทีนํ ฉนฺนํ มิจฺฉตฺตนิยตกมฺมกรานํ สตฺตานญฺจ ทุคฺคติอเหตุกสุคติอเหตุกทุเหตุกติเหตุกานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ อนิยตกมฺมกรานํ สตฺตานญฺจ สนฺตาเน ปวตฺตา ทสฺสนปหาตพฺพา กิเลสา ทสฺสนปหาตพฺพนามสาธารณา สมานา ภวนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามสนวเสน ภินฺนสภาวานมฺปิ ทสฺสนปหาตพฺพนามนาติวตฺตนโตฯ

วุตฺตปฺปการานํ นิยตานิยตสตฺตานํ ทสฺสนปหาตพฺพานํ กิเลสานํ ปติฏฺฐานวตฺถุภาวโต วตฺถุสาธารณา จ สมานวตฺถุกาติ อตฺโถฯ ปุถุชฺชนสฺส ทุคฺคติอเหตุกาทิจตุพฺพิธสตฺตสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ สนฺตาเน ปวตฺตา กามราคพฺยาปาทา กิเลสา กามราคพฺยาปาทนามสาธารณา สมานา ภวนฺติ สกทาคามิมคฺคปฺปหาตพฺพอนาคามิมคฺคปฺปหาตพฺพวเสน ภินฺนสภาวานมฺปิ กามราคพฺยาปาทนามนาติวตฺตนโตฯ วุตฺตปฺปการสฺส ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทานํ ปติฏฺฐานวตฺถุภาวโต วตฺถุสาธารณา สมานวตฺถุกาติ อตฺโถ จ คเหตพฺโพฯ ปุถุชฺชนสฺส, อนาคามิสฺส จ สนฺตาเน ปวตฺตา อุทฺธํภาคิยา สํโยชนา อุทฺธมฺภาคิยนามสาธารณา สมานา ภวนฺติ รูปราคาทิวเสน ภินฺนสภาวานมฺปิ อุทฺธํภาคิยนามนาติวตฺตนโตฯ ปุถุชฺชนสฺส, อนาคามิสฺส จ อุทฺธํภาคิยานํ ปติฏฺฐานวตฺถุภาวโต วตฺถุสาธารณา สมานวตฺถุกาติ อตฺโถ จ คเหตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ฏีกายํ – ‘‘ทสฺสนปหาตพฺพานญฺหิ ยถา มิจฺฉตฺตนิยตสตฺตา ปวตฺติฏฺฐานํ, เอวํ อนิยตาปี’’ติ วุตฺตํฯ สงฺเขปโต ปน สํกิเลสปกฺเข ปหาเนกฏฺฐา กิเลสา นามสาธารณา โหนฺติ, สหเชกฏฺฐา กิเลสา วตฺถุสาธารณาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

สํกิเลสปกฺเข สาธารณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กถํ โวทานปกฺเข สาธารณา วิภตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ กิญฺจิ อริยสาวโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจีติ สามญฺญวเสน วุตฺตา ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทิกา โลกิยา สมาปตฺติเยว คหิตาฯ อริยสาวโกติ อริยสฺส ภควโต สาวโก อริยสาวโกติ วตฺตพฺโพ, ฌานลาภี จ ผลฏฺโฐ จ ปุคฺคโล, น มคฺคฏฺโฐฯ มคฺคฏฺโฐ หิ โลกิยํ ยํ กิญฺจิ สมาปตฺติํ น สมาปชฺชติฯ สพฺพา สา โลกิยสมาปตฺติ รูปาวจรา อรูปาวจรา ทิพฺพวิหาโร พฺรหฺมวิหาโร ปฐมชฺฌานสมาปตฺตีติ เอวมาทีหิ ปริยาเยหิ สาธารณา ตํสมงฺคีหิ วีตราคาวีตราเคหิ สาธารณา โลกิยสมาปตฺตินามนาติวตฺตนโต จ วีตราคาวีตราเคหิ สมาปชฺชิตพฺพโต จฯ ‘‘อริยสาวโก จ โลกิยํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺโต โอธิโส โอธิโส สมาปชฺชติ, เอวํ สติ กถํ วีตราเคหิ สาธารณาติ สทฺทหิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สาธารณา หิ ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘กถํ เต โอธิโส คหิตา, อถ โอธิโส คเหตพฺพา, กถํ สาธารณาติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา ตํ วิโสเธนฺโต อาห – ‘สาธารณา หิ ธมฺมา เอวํ อญฺญมญฺญ’นฺติอาที’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ เอวํ วีตราคาวีตราเคหิ โอธิโส โอธิโส สมาปชฺชิตพฺพา ธมฺมา ปรํ ปรํ ปจฺฉา ปจฺฉา ปวตฺติยมานํ ธมฺมชาตํ สกํ สกํ ปุพฺเพ ปุพฺเพ ชาตํ ‘‘โลกิยสมาปตฺตี’’ติ นามํ นิยตวิสยํ อญฺญมญฺญํ หุตฺวา หิ ยสฺมา นาติวตฺตนฺติ, ตสฺมา สาธารณาติ สทฺทหิตพฺพา คเหตพฺพาติ อตฺโถฯ ‘‘ปรํ ปรํ สมาปชฺชนฺโต กถํ นาติวตฺตตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา นาติวตฺตนํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘โยปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย อริยสาวโก วา อวีตราโค วาฯ อิเมหิ โลกิยสมาปตฺติธมฺเมหิ สมนฺนาคโต, โส อริยสาวโก วา อวีตราโค วา ปรํ ปรํ สมาปชฺชนฺโตปิ ตํ ธมฺมํ โลกิยํ สมาปตฺติธมฺมํ นาติวตฺตติ, อญฺญํ อุปคนฺตฺวา นาติกฺกมตีติ อตฺโถฯ เยหิ โลกิยสมาปตฺติธมฺเมหิ สมนฺนาคโต, อิเม โลกิยสมาปตฺติ ธมฺมา สาธารณาวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘วาสนาภาคิยาทิสุตฺเตสุ วุตฺตา เย ธมฺมา อิมินา วิภตฺติหาเรน วิภตฺตา, เยสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา อสาธารณา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา อสาธารณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ วิภชิตพฺเพสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา อสาธารณาติ ปุจฺฉติ, ปุจฺฉิตฺวา ยาว เทสนํ อุปาทาย อสาธารณา ธมฺมา คเวสิตพฺพา, ‘‘เสกฺขาเสกฺขา’’ติ วา คเวสิตพฺพา, ‘‘ภพฺพาภพฺพา’’ติ วา คเวสิตพฺพาฯ อถ วา ยาว ‘‘เสกฺขาเสกฺขา ภพฺพาภพฺพา’’ติ เทสนา วุตฺตา, ตาว เทสนํ อุปาทาย อสาธารณา คเวสิตพฺพาฯ กถํ คเวสิตพฺพา? อริเยสุ เสกฺขาเสกฺขธมฺมวเสน ‘‘เสกฺขา’’ติ นามํ อเสกฺเขน อสาธารณํ, ‘‘อเสกฺขา’’ติ นามํ เสกฺเขน อสาธารณนฺติ วา, อนริเยสุ ‘‘ภพฺพา’’ติ นามํ อภพฺเพน อสาธารณํ, ‘‘อภพฺพา’’ติ นามํ ภพฺเพน อสาธารณนฺติ วา คเวสิตพฺพาฯ กามราคพฺยาปาทา สํโยชนา อปฺปหีนตฺตา อนุสยภาเวน อุปฺปชฺชนารหตฺตา อฏฺฐมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺส จ โสตาปนฺนสฺส ผลฏฺฐสฺส จ สาธารณา ภวนฺติ, ธมฺมตา ธมฺมสภาโว อสาธารโณฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อฏฺฐมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐตา โสตาปนฺนสฺส อสาธารณา, โสตาปนฺนสฺส โสตาปนฺนผลฏฺฐตา จ อฏฺฐมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺส อสาธารณาฯ อฏฺฐมกสฺส วา ปหียมานกิเลสตา โสตาปนฺนสฺส อสาธารณา, โสตาปนฺนสฺส ปหีนกิเลสตา จ อฏฺฐมกสฺส อสาธารณา’’ติฯ

อุทฺธมฺภาคิยา สํโยชนา อปฺปหีนตฺตา อนุสยภาเวน อุปฺปชฺชนารหตฺตา อฏฺฐมกสฺส มคฺคฏฺฐภาเวน อฏฺฐมกสทิสสฺส อนาคามิมคฺคฏฺฐสฺส จ อนาคามิสฺส ผลฏฺฐสฺส จ สาธารณา, ธมฺมตา ธมฺมสภาโว อสาธารณาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อฏฺฐมกสฺส อนาคามิมคฺคฏฺฐตา อนาคามิสฺส ผลฏฺฐสฺส อสาธารณา, อนาคามิสฺส อนาคามิผลฏฺฐตา จ อฏฺฐมกสฺส อสาธารณาฯ อฏฺฐมกสฺส วา ปหียมานกิเลสตา อนาคามิสฺส อสาธารณา, อนาคามิสฺส ผลฏฺฐสฺส ปหีนกิเลสตา จ อฏฺฐมกสฺส อสาธารณา’’ติฯ ‘‘มคฺคฏฺฐตา ผลฏฺฐตาย อสาธารณา, ผลฏฺฐตา จ มคฺคฏฺฐตาย อสาธารณา’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ สพฺเพสํ สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปุคฺคลานํ นามํ ‘‘เสกฺขา’’ติ นามํ สาธารณํธมฺมตา อสาธารณาติ จตุนฺนํ มคฺคฏฺฐานํ ตํตํมคฺคฏฺฐตา อญฺญมญฺญํ มคฺคฏฺฐานํ อสาธารณาฯ เหฏฺฐิมผลตฺตยฏฺฐานญฺจ อสาธารณา, เหฏฺฐิมผลตฺตยฏฺฐานํ ตํตํผลฏฺฐตา จ อญฺญมญฺญํ ผลฏฺฐานํ อสาธารณา, จตุนฺนํ มคฺคฏฺฐานญฺจ อสาธารณาติ อตฺโถฯ ‘‘เสกฺขานํ ตํตํมคฺคฏฺฐตา ตํตํผลฏฺฐตาย อสาธารณา, ตํตํผลฏฺฐตา จ ตํตํมคฺคฏฺฐตาย อสาธารณา’’ติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติฯ สพฺเพสํ ปฏิปนฺนกานนฺติ ผลตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตีติ ปฏิปนฺนกา, เตสํ มคฺคสมงฺคีนํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ นามํ ‘‘ปฏิปนฺนกา’’ติ นามํ สาธารณํ, ธมฺมตา ตํตํมคฺคฏฺฐตา อสาธารณาฯ สพฺเพสํ เสกฺขานํ สตฺตนฺนํ ปุคฺคลานํ เสกฺขานํ สีลํ สาธารณํ, ธมฺมตา ตํตํมคฺคฏฺฐผลฏฺฐตา อสาธารณาติฯ วาสนาภาคิยสํกิเลสภาคิยสุตฺเตสุ วุตฺตา ทสฺสเนนปหาตพฺพาทโย เจว นิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺเตสุ วุตฺตา เสกฺขาทโย จ ธมฺมา สาธารณาสาธารณเภเทน วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพาติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

‘‘อฏฺฐมกสฺสา’’ติอาทินา อริเยสุ ปุคฺคเลสุ อสาธารณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กถํ อนริเยสุ อสาธารณา วิภตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อริเยสุ วุตฺตนยานุสาเรน อนริเยสุปิ วิภชิตฺวา คเวสิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วิเสสานุปสฺสินา’’ติอาทิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘เอวํ ‘อฏฺฐมกสฺสา’ติอาทินา อริยปุคฺคเลสุ อสาธารณธมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสุ นยทสฺสนตฺถํ ‘เอวํ วิเสสานุปสฺสินา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ อริเยสุ วุตฺตนยานุสาเรน ภพฺพาภพฺเพสุ อนริเยสุ วิเสสานุปสฺสินา อสาธารณโต วิเสสํ อสาธารณํ อนุปสฺสินา คเวสเกน ปณฺฑิเตน ภพฺพาภพฺเพสุปิ หีนุกฺกฏฺฐมชฺฌิมํ อุปาทาย คเวสิตพฺพํฯ กถํ? มาตุฆาตาทิวเสน ปวตฺตานํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตสตฺตมชวนจิตฺตุปฺปาทานํ มิจฺฉตฺตนิยตานํ ตํสมงฺคีนํ วา ตถาปวตฺตา ปฐมชวนจิตฺตุปาทาทโย อนิยตา ธมฺมา ปฏิฆสมฺปยุตฺตาทิภาเวน สาธารณา, มิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา เอกจิตฺตุปฺปาทตฺตา อสาธารณาฯ ยถา หิ จิตฺตํ ‘‘จิตฺตสํสฏฺฐ’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, เอวํ มิจฺฉตฺตนิยตาปิ ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตสาธารณา’’ติ น วตฺตพฺพาฯ มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิกานํ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตสตฺตมชวนจิตฺตุปฺปาทสมงฺคีนํ อนิยตา ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตปฐมชวนจิตฺตุปฺปาทาทโย ธมฺมา ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาทิภาเวน สาธารณา, นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิ เอกจิตฺตุปฺปาทสมงฺคีภาวโต อสาธารณาฯ เตนาห อฏฺฐกถาจริโย –

‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ อนิยตา ธมฺมา สาธารณ, มิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา อสาธารณาฯ มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิกานํ อนิยตา ธมฺมา สาธารณา, นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิ อสาธารณาติ อิมินา นเยน วิเสสานุปสฺสินา เวทิตพฺพา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 34)ฯ

ตตฺถ ‘‘อิมินา นเยนา’’ติ อิมินา มิจฺฉตฺตนิยตานํ อุปฺปชฺชิตุํ ภพฺพา อนิยตา ธมฺมา สาธารณา, อุปฺปชฺชิตุํ อภพฺพา อนิยตา ธมฺมา อสาธารณาติ คหิตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภพฺพาภพฺพา’’ติฯ ตถา หีนสฺส หีโน หีนภาเวน สาธารโณ, มชฺฌิมุกฺกฏฺฐา อสาธารณาฯ มชฺฌิมสฺส มชฺฌิโม สาธารโณ, หีนุกฺกฏฺฐา อสาธารณาฯ อุกฺกฏฺฐสฺส อุกฺกฏฺโฐ อุกฺกฏฺฐภาเวน สาธารโณ, หีนมชฺฌิมา อสาธารณาติปิ คเวสิตพฺพาฯ เตนาห – ‘‘หีนุกฺกฏฺฐมชฺฌิมํ อุปาทาย คเวสิตพฺพ’’นฺติฯ

‘‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา’’ติอาทินา นานาวิเธน วิภตฺติหารนเยน ธมฺมา วิภชิตฺวา ทสฺสิตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กถํ ภูมิปทฏฺฐานานิ วิภตฺติหารนเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ธมฺมวิภชนานนฺตรํ ภูมิปทฏฺฐานานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสฺสนภูมี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทสฺสนภูมีติ ทสฺสนํ ภวติ เอตฺถ ปฐมมคฺเคติ ทสฺสนภูมิ, โสตาปตฺติมคฺโค นิยามาวกฺกนฺติยาติ นิยมนํ นิยาโม, โก โส? สมฺปตฺตนิยาโม, อวกฺกนํ อวกฺกนฺติ, โสตาปตฺติผลํ, นิยามสฺส อวกฺกนฺติ นิยามาวกฺกนฺติ, ตายฯ ทสฺสนภูมินามโก โสตาปตฺติมคฺโค นิยามาวกฺกนฺตินามกสฺส โสตาปตฺติผลสฺส ปตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ ปฐมมคฺคสมงฺคี ปุคฺคโล หิ นิยามํ โอกฺกมนฺโต นาม, ผลสมงฺคี ปน นิยามํ โอกฺกนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา นิยามาวกฺกนฺติสทฺเทน ปฐมผลุปฺปตฺติ คหิตาฯ ภาวนาภูมีติ อุปริมคฺคตฺตยํฯ อุตฺตริกานนฺติ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อุปริปวตฺตานํ ตํตํผลานํ ปตฺติยา ปทฏฺฐานนฺติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ

ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา มนฺทปญฺญสฺส อุปฺปชฺชนโต สมถํ อาวหนฺตี หุตฺวา สมถสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ, สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ญาณาธิกสฺส อุปฺปชฺชนโต วิปสฺสนาวหนฺตี หุตฺวา วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานํ, อวเสสา ทฺเว ปฏิปทาปิ นาติปญฺญสฺส อุปฺปชฺชนโต สมถสฺส ปทฏฺฐานนฺติ คเหตพฺพาฯ เตน อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ – ‘‘อิตรา ปน ติสฺโสปิ ปฏิปทา สมถํ อาวหนฺตี’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 34)ฯ ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ สยเมว เอกนฺเตน ธมฺมสฺสวนสฺส ปทฏฺฐานํ น โหติ, วนฺทนยาจนปญฺหาปุจฺฉนาทโยปิ ปทฏฺฐานํ โหนฺติ, ตสฺมา เตหิ การเณหิ สาธารณํ หุตฺวา ปรโตโฆสสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ, ปรโตโฆโส จ ธมฺมสฺสวนปญฺหาวิสฺสชฺชนาทิวเสน ปวตฺโตฯ ทาตพฺพวตฺถุปริจฺจชนวนฺทนยาจนกาเลสุ หิ เยภุยฺเยน ธมฺมํ เทเสนฺติ, ปญฺหาปุจฺฉนาทิกาเลสุ จ วิสฺสชฺเชนฺติ, ปฏิปุจฺฉสากจฺฉาทีนิ วา กโรนฺติฯ สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิสุขสมาธีหิ ปทฏฺฐานภาเวน สาธารณํ หุตฺวา จินฺตามยิยา ปญฺญาย ปทฏฺฐานํ โหติฯ สีลวนฺตสฺส หิ สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปาโมชฺชาทโย โหนฺติ, สมาหิโต จ ธมฺมจินฺตเน สมตฺโถ โหติฯ

ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถูติ ปุริมา ปุริมา สมถภาวนา เจว วิปสฺสนาภาวนา จ ปุญฺญกิริยวตฺถุทานสีลาทีหิ การเณหิ สาธารณํ หุตฺวา ภาวนามยิยา ปญฺญาย ปจฺฉิมาย ปจฺฉิมาย สมถภาวนาย เจว วิปสฺสนาภาวนาย จ ปทฏฺฐานํฯ

เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ – ‘‘สาธารณนฺติ น พีชํ วิย องฺกุรสฺส, ทสฺสนภูมิอาทโย วิย นิยามาวกฺกนฺติอาทีนํ อาเวณิกํ , อถ โข สาธารณํ ตทญฺญการเณหิปี’’ติฯ ‘‘ทานมยสีลมยภาวนามยปุญฺญกิริยวตฺถูนํ ปรโตโฆสจินฺตามยิภาวนามยิปญฺญานํ ปทฏฺฐานภาโว อาจริเยน วิภตฺโต, เอวํ สติ เตสํ ทานมยาทีนํ ยถากฺกมํ ปริยตฺติพาหุสจฺจกมฺมฏฺฐานานุโยคมคฺคสมฺมาทิฏฺฐีนํ ปทฏฺฐานภาโว น ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ตถาปวตฺตํ ปทฏฺฐานภาวมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ ปรโต จ โฆสสฺส สุตมยิยา จ ปญฺญายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘อิทานิ ยสฺมา ทานํ, สีลํ, โลกิยภาวนา จ น เกวลํ ยถาวุตฺตปรโตโฆสาทีนํเยว, อถ โข ยถากฺกมํ ปริยตฺติพาหุสจฺจกมฺมฏฺฐานานุโยคมคฺคสมฺมาทิฏฺฐีนมฺปิ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา ตมฺปิ นยํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘ทานมย’นฺติอาทินา เทสนํ วฑฺเฒสี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 34) –

วุตฺตํฯ ตตฺถ ทานมยปุญฺญกิริยวตฺถุโน ปรโตโฆสสฺส สาธารณปทฏฺฐานภาโว เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ญาตพฺโพฯ ทานํ ปน ทตฺวา เทสนํ สุตฺวา สุตานุสาเรน วิตฺถาเรตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ปวตฺตมานาย สุตมยิยา ปญฺญาย วนฺทนยาจนาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺฐานํ โหติฯ สีลมยปุญฺญกิริยวตฺถุโนปิ จินฺตามยิยา ปญฺญาย สาธารณปทฏฺฐานภาโว วุตฺโตเยวฯ ปริสุทฺธสีลํ ปน นิสฺสาย ‘‘ฌานํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ, มคฺคผลํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติอาทินา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปวตฺตมานสฺส โยนิโสมนสิการสฺส ปาโมชฺชาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺฐานํ โหติฯ ภาวนามยปุญฺญกิริยวตฺถุโน ภาวนามยิยา ปญฺญาย สาธารณปทฏฺฐานภาโวปิ วุตฺโตเยวฯ สมถภาวนาสงฺขาตํ ปน ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วา ปริปากํ วิปสฺสนาภาวํเยว วา นิสฺสาย ปวตฺตมานาย สมฺมาทิฏฺฐิยา ปริสุทฺธสีลาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺฐานํ โหติฯ

ทานมยปุญฺญกิริยวตฺถุอาทีนํ ปรโตโฆสาทีนํ ปทฏฺฐานภาโว ปุนปฺปุนํ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘ปติรูปเทสวาสาทโยปิ อิเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานานีติ ยถา วิภชิตพฺพา, อมฺเหหิ จ วิญฺญาตพฺพา, ตถา วิภชิตฺวา ทสฺเสถา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เตปิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปติรูปเทสวาโส’’ติอาทิมาหฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ตถา ปติรูปเทสวาสาทโย กายวิเวกจิตฺตวิเวกาทีนํ การณํ โหนฺตีติ อิมํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘ปติรูปเทสวาโส’ติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 34) วุตฺตํฯ ปติรูปเทสํ นิสฺสาย วสนฺตสฺส กายวิเวกจิตฺตวิเวกวฑฺฒนโต, สมาธิวฑฺฒนโต จ ปติรูปเทสวาโส กายจิตฺตวิเวกสฺส จ อุปจารสมาธิอปฺปนาสมาธิสฺส จ สีลาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺฐานํฯ สปฺปุริสูปนิสฺสโยติ สปฺปุริสสนฺตาเน ปวตฺโต ปยิรุปาสโต อาลมฺพิตพฺโพ ปสาโท, ตโต วา อุปนิสฺสยํ ลภิตฺวา ปยิรุปาสนฺตานํ สนฺตาเน ปวตฺโต ปุพฺพปสาโท ยถาวิโธ สปฺปุริสูปนิสฺสโย ปยิรุปาสนฺตสฺส สทฺธาสมฺปนฺนสฺส รตนตฺตเย ติณฺณํ อเวจฺจปฺปสาทานํ รตนตฺตยคุณาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺฐานํ, สมถสฺส ลภนนิมิตฺตทายกํ สปฺปุริสํ ปยิรุปาสิตฺวา เตน ทินฺนนเย ฐตฺวา ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส สปฺปุริสูปนิสฺสโย สีลปาโมชฺชปีตาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺฐานํฯ อตฺตสมฺมาปณิหิตสฺส ปาปชิคุจฺฉาทีนํ สมฺภวโต อตฺตสมฺมาปณิธานํ ชาติวยาทิปจฺจเวกฺขเณน สาธารณํ หุตฺวา หิริยา จ ปทฏฺฐานํ, อตฺตสมฺมาปณิหิตสฺส นิพฺพิทาทีนํ สมฺภวโต สีลาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา วิปสฺสนาย จ ปทฏฺฐานํฯ

ตทงฺคาทิวเสน อกุสลปริจฺจาโค นิพฺพิทาญาณาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา กุสลวีมํสาย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปญฺญาย จ อริยมคฺคสมาธินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺฐานํฯ ธมฺมสฺวากฺขาตตา สฺวากฺขาตธมฺมสฺสวนานุสาเรน ปวตฺตกุสลมูลกา โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติ กุสลมูลโรปนา นาม, ตาย จ ตถาวิธกุสลมูลกาย ผลสมาปตฺติยา จ ปทฏฺฐานํฯ สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตา สงฺฆสุฏฺฐุตาย สงฺฆสฺส อุปฏฺฐากานํ สุฏฺฐุภาวาย สปฺปติสฺสวาย วจนสมฺปฏิจฺฉนภาวาย ปทฏฺฐานํฯ สตฺถุสมฺปทา สตฺถริ เจว ธมฺมาทีสุ จ คุณอชานนตาย อปฺปสนฺนานญฺจ ปสาทาย ปสนฺนานญฺจ อปฺปมตฺตกปสาทานญฺจ ภิยฺโยภาวาย วฑฺฒนาย ปทฏฺฐานํฯ อปฺปฏิหตปาติโมกฺขตา สงฺฆมชฺเฌ วา ปริสมชฺเฌ วา ทุมฺมงฺกูนํ ทุมฺมุขานํ ทุสฺสีลานํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, เปสลานํ ปาติโมกฺขสํวราทิสีลสมฺปนฺนานํ ปุคฺคลานํ ผาสุวิหาราย จ ปทฏฺฐานํ โหติฯ โหนฺโต ปน ยถานุรูเปหิ อญฺเญหิ การเณหิ สาธารณํ หุตฺวา โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

‘‘วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุ วุตฺตธมฺมภูมิปทฏฺฐานานํ วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพภาโว อมฺเหหิ เกน ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

‘‘เอตฺตาวตา จ วิภตฺติหาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิภตฺติหาโร’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถ ยตฺถ สุตฺเต เย เย ธมฺมาทโย วุตฺตา, ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต วุตฺเตสุ เตสุ เตสุ ธมฺมาทีสุ ยถาลาภวเสน โย โย วิภตฺติหาโร โยชิโต, โส โส วิภตฺติหาโร นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ วิภตฺติหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรเนว คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

9. ปริวตฺตนหารวิภงฺควิภาวนา

[35] เยน เยน สํวณฺณาวิเสสภูเตน วิภตฺติหารวิภงฺเคน สุตฺเต วุตฺตา ธมฺมาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปริวตฺตนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร ปริวตฺตนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร ปริวตฺตนหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ