เมนู

7. อาวฏฺฏหารวิภงฺควิภาวนา

[29] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน จตุพฺยูหหารวิภงฺเคน เนรุตฺตาทโย วิภตฺตา, โส…เป.… จตุพฺยูหหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม อาวฏฺโฏ หารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺโฏ หาโร อาวฏฺฏหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน’’นฺติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺฏหารวิภงฺโค นามาติ คหิโตฯ ‘‘ตตฺถ เทสนายํ เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน เทสนารุฬฺเห เสสกํ ปทฏฺฐานํ ปริเยสติ, ปริเยสิตฺวา กถํ ปฏิปกฺเข อาวฏฺเฏตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา –

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ อิธ คาถายํ เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน เทสนารุฬฺเห เสสกํ ปทฏฺฐานํ ปริเยสตีติ วุตฺตํ โหติฯ คาถาตฺโถ ปน อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 29) วุตฺโตฯ

‘‘อารมฺภถา’ติอาทิคาถายํ กตรสฺมิํ ปทฏฺฐาเน เทสนารุฬฺเห กตมํ เสสกํ ปทฏฺฐานํ ปริเยสตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘วีริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ สามญฺญวเสน วุตฺตมฺปิ อารมฺภธาตุสงฺขาตํ วีริยํ นิกฺกมธาตุสงฺขาตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺฐานํ, นิกฺกมธาตุสงฺขาตํ วีริยํ ปรกฺกมธาตุสงฺขาตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺฐานํ, ปรกฺกมธาตุสงฺขาตํ วีริยํ สมถภาวนาสหิตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺฐานนฺติอาทินา ปริเยสิตพฺพนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ยุญฺชถา’’ติ อิมินา วุตฺตํ สมถภาวนาสหิตํ วีริยํ ‘‘พุทฺธสาสเน’’ติ อิมินา วุตฺตสฺส มหคฺคตสมาธิสฺส ปทฏฺฐานํ, เทสนารุฬฺหํ สุขาทิกํ เสสกมฺปิ ปทฏฺฐานํ ปริเยสิตพฺพํฯ ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสน’’นฺติ ปเทน คหิตํ วิปสฺสนาสหิตํ วีริยํ กิเลสธุนเน สมตฺถาย ปญฺญาย ปทฏฺฐานํ, เทสนารุฬฺหํ สมาธิอาทิกํ เสสกมฺปิ ปทฏฺฐานํ ปริเยสิตพฺพํฯ

‘‘ยทิ ‘อารมฺภถา’ติอาทิกํ วุตฺตํ วีริยํ สามญฺญภูตานํ วีริยสมาธิปญฺญานํเยว ปทฏฺฐานํ สิยา, เอวํ สติ กถํ วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา วิวฏฺฏํ ปาเปสฺสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ปุน ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อาธิปจฺจกิจฺจตาย ยุตฺตสฺสาปิ วีริยาธิกสฺส ปทฏฺฐานตฺตา อารภนฺตา โยคาวจรปุคฺคลา วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา วิวฏฺฏํ ปาเปนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิกา ปน ยสฺมา วีริยารมฺภวตฺถุอาทิเทสนา โหติ, ตสฺมา อารมฺภวตฺถุอาทีนิเยว สํวณฺณิตานิ ปทฏฺฐานนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อิมานิ ปทฏฺฐานานิ เทสนา’’ติฯ ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิกา ยถาวุตฺตปทฏฺฐานานิ เทสนา โหติ, น วีริยารมฺภวตฺถุอาทีนิ, ตสฺมา ปทฏฺฐานํเยว สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิเทสนาย ปทฏฺฐานวเสน อตฺโถ วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ ตสฺสาเยว เทสนาย ปฏิปกฺขวเสน อตฺโถ วิภชิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อยุญฺชนฺตานํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โยเค ภาวนายํ อยุญฺชนฺตานํ สตฺตานํ อปริปกฺกญาณานํ โยเค โยคเหตุ วาสนาภาคิยวเสน อายติํ ชานนตฺถาย ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธาฯ ยุญฺชนฺตานํ ปริปกฺกญาณานํ สตฺตานํ อารมฺเภ อารมฺภเหตุ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปริชานนตฺถาย ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธาฯ

ตตฺถ เตสุ ยุญฺชนฺตายุญฺชนฺเตสุ ปริปกฺกาปริปกฺกญาเณสุ เย อปริปกฺกญาณา สตฺตา น ยุญฺชนฺติ, เต อปริปกฺกญาณา สตฺตา ปมาทมูลกา หุตฺวา โยเค ภาวนายํ เยน ปมาเทน น ยุญฺชนฺติ, โส ปมาโท ตณฺหามูลโก ปมาโท, อวิชฺชามูลโก ปมาโทติ ทุพฺพิโธ โหติฯ ตตฺถ ตสฺมิํ ทุพฺพิเธ ปมาเท อญฺญาเณน นิวุโต อวิชฺชามูลโก สตฺโต เยน ปมาเทน เญยฺยฏฺฐานํ ‘‘อิเม อุปฺปาทวยธมฺมา ปญฺจกฺขนฺธา เญยฺยฏฺฐานํ นามา’’ติ นปฺปชานาติ, อยํ อญฺญาณเหตุโก ปมาโท อวิชฺชามูลโก ปมาทา นามฯ โย ปมาโท ตณฺหามูลโก, โส ปมาโท ติวิโธ อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทาย ปริเยสนฺโต ตณฺหิโก สตฺโต ยํ ปมาทํ อาปชฺชติ, อยํ ปมาโท จ, อุปฺปนฺนานํ โภคานํ ฐิตตฺถาย รกฺขนฺโต ตณฺหิโก สตฺโต อารกฺขนิมิตฺตํ ยํ ปมาทํ อาปชฺชติ, อยํ ปมาโท จ, ฐิตํ โภคํ ปริภุญฺชนฺโต ตณฺหิโก สตฺโต ปริโภคนิมิตฺตํ ยํ ปมาทํ อาปชฺชติ, อยํ ปมาโท จาติ ติวิโธ โหติฯ อิติ โลเก อยํ ปมาโท จตุพฺพิโธ อวิชฺชาปทฏฺฐาโน เอกวิโธ ปมาโท, ตณฺหาปทฏฺฐาโน ติวิโธ ปมาโทติ จตุพฺพิโธ โหติฯ ตตฺถ ตาสุ อวิชฺชาตณฺหาสุ นามกาโย ผสฺสาทินามสมูโห อวิชฺชาย ปทฏฺฐานํ, รูปกาโย ปถวีอาทิรูปสมูโห ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ โหติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อารมฺภธาตุนิกฺกมธาตุสงฺขาตสฺส วีริยสฺส ปฏิปกฺโข จตุพฺพิโธ ปมาโท นิทฺธาเรตพฺโพ, นิทฺธาเรตฺวา เอกวิธสฺส ปมาทสฺส อวิชฺชา ปทฏฺฐานํ, ติวิธสฺส ปมาทสฺส ตณฺหา ปทฏฺฐานํฯ อวิชฺชาย นามกาโย ปทฏฺฐานํ, ตณฺหาย รูปกาโย ปทฏฺฐานนฺติ ปฏิปกฺเข อาวฏฺเฏตฺวา ปทฏฺฐานํ ปริเยสิตพฺพนฺติฯ

‘‘กสฺมา นามกาโย อวิชฺชาย ปทฏฺฐานํ ภวติ, รูปกาโย ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘รูปีสุ ภเวสุ อชฺโฌสานํ, อรูปีสุ สมฺโมโห’’ติ วุตฺตํฯ รูปีสุ ภเวสุ รูปธมฺเมสุ อหํมมาทิวเสน อชฺโฌสานํ ตณฺหาภินิเวโส สตฺเตสุ ปติฏฺฐิโต ยสฺมา โหติ, ตสฺมา รูปกาโย ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ ภวติฯ อนมตคฺเค หิ สํสาเร อิตฺถิปุริสา อญฺญมญฺญรูปาภิรามา ภวนฺติฯ อรูปีสุ ผสฺสาทีสุ สุขุมภาวโต สมฺโมโห สตฺเตสุ ปติฏฺฐิโต ยสฺมา โหติ, ตสฺมา นามกาโย อวิชฺชาย ปทฏฺฐานํ ภวตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – รูปกายนามกาเยสุ อารมฺมณกรณวเสน ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จ อุปฺปชฺชนโต รูปกาโย ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ, นามกาโย อวิชฺชาย ปทฏฺฐานนฺติ นีหริตพฺพาวาติฯ

‘‘กตโม รูปกาโย, กตโม นามกาโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ รูปกาโย รูปกฺขนฺโธ, นามกาโย จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ รูปกายนามกาเยสุ รูปกาโย รูปสมูโห นาม รูปกฺขนฺโธ โหติ, นามกาโย นามสมูโห นาม จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติฯ อิเม ปญฺจกฺขนฺธา อวิชฺชาตณฺหานํ อารมฺมณตฺตา สอุปาทานา ภเวยฺยุํ, ‘‘กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา ภวนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตเถว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา? ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปาทานภูตาย ตณฺหาย จ อุปาทานภูตาย อวิชฺชาย จ อิเม ปญฺจกฺขนฺธา สอุปาทานา นาม ภวนฺตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘กิตฺตกานิ อุปาทานานิ ตณฺหา นาม ภวนฺติ, กิตฺตกานิ อุปาทานานิ อวิชฺชา นาม ภวนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตณฺหา ทฺเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตาสุ ตณฺหาอวิชฺชาสุฯ กามุปาทานญฺจ สีลพฺพตุปาทานญฺจ ทฺเว อุปาทานานิ ตณฺหา นาม ภวนฺติฯ ตณฺหาวเสน หิ ‘‘มม สีลํ, มม วต’’นฺติ ปรามสนํ ภวติฯ ทิฏฺฐุปาทานญฺจ อตฺตวาทุปาทานญฺจ ทฺเว อุปาทานานิ อวิชฺชา นาม ภวนฺติฯ อวิชฺชาวเสน หิ สสฺสตทิฏฺฐิ เจว อหํมมาทิทิฏฺฐิ จ ภวนฺติฯ ‘‘อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ สอุปาทานกฺขนฺธา จตูสุ สจฺเจสุ กิตฺตกํ สจฺจํ นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิเมหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เย โลกิยกฺขนฺธา สอุปาทานา ขนฺธา ภวนฺติ, อุปาทาเนน หิ อุปาทานานิปิ ภวนฺติ, อิทํ สอุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ นามฯ ยานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ ทุกฺขการณานิ ภวนฺติ, อยํ อุปาทานจตุกฺโก สมุทโย สมุทยสจฺจํ นาม ภวติฯ ปญฺจกฺขนฺธาติ สอุปาทานา ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขวตฺถุภาวโต ทุกฺขํฯ เตสนฺติ สอุปาทานานํ ปญฺจกฺขนฺธานํฯ ธมฺมํ เทเสตีติ ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิกํ ธมฺมํ เวเนยฺยานุรูปํ ภควา เทเสติฯ สามญฺเญน ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ อตฺถวเสน วิเสสํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย, สมุทยสฺส ปหานายา’’ติ วุตฺตํฯ

[30] อารมฺภปฏิปกฺขภูตปมาทวเสน ปุริมสจฺจทฺวยํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘อิตรสจฺจทฺวยํ กถํ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ตํ ทฺวยมฺปิ ปมาทมุเขเนว นิทฺธาริตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ โย ติวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ตณฺหามูลกอวิชฺชามูลเกสุ ปมาเทสุฯ ตสฺสาติ ติวิธสฺส ตณฺหามูลกสฺส ปมาทสฺสฯ สมฺปฏิเวเธนาติ อสฺสาทาทีนํ ปริชานเนนฯ รกฺขณาติ อตฺตจิตฺตสฺส รกฺขณสงฺขาตาฯ ปฏิสํหรณาติ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา วุตฺตสฺส ปมาทสฺส ปฏิปกฺขภูเตน อปฺปมาทานนุโยเคน สํหรณา ยา เขปนา อตฺถิ, อยํ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขภูเตน อปฺปมาทานุโยเคน ปวตฺตา เขปนสงฺขาตา ภาวนา สมโถ นามาติ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขมุเขน ปุน อาวฏฺเฏตฺวา สมโถ นิทฺธาริโตติฯ

‘‘โส สมโถ กถํ เกน อุปาเยน ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา อุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กถนฺติ เกน อุปาเยนฯ ‘‘กาเมนฺตีติ กามา, กามียนฺตีติ วา กามา’’ติ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ กามานํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ อสฺสาทญฺจ, ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.235) วจนโต อปฺปสฺสาทนียานํ กามานํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ อาทีนวญฺจฯ กามานนฺติ จ กมฺมตฺเถ สามิวจนํฯ เตน วุตฺตํ –‘‘กาเม ปฏิจฺจา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 30)ฯ ‘‘กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ (อิติวุ. 72) วจนโต นิสฺสรณนฺติ อิธ ปฐมชฺฌานํ อธิปฺเปตํฯ โวการนฺติ เอตฺถ -กาโร อาคโม, โอ-การํ ลามกภาวํฯ อานิสํสนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลาทิกํฯ ยทา ชานาติ, ตทา เตน อุปาเยน สมโถ ภวตีติ อตฺโถฯ

สมโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตมา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วิปสฺสนํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ ยา วีมํสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา กามานํ อสฺสาทาทโย ยทา ชานาติ, ตทา สมโถ ภวตีติ วุตฺโต, ‘‘ตสฺมิํ สมเถ ภวมาเน สติ กตมา ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา วีมํสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ สมเถ ภวมาเน สติ อสฺสาทาทีนํ ยา อนิจฺจาทิวีมํสา อุปปริกฺขา ปญฺญา ภวติ, อยํ วีมํสา อุปปริกฺขา ปญฺญา วิเสเสน ปสฺสนโต วิปสฺสนา นามฯ อถ วา ติวิธสฺส ตณฺหามูลกสฺส ปมาทสฺส สมฺปฏิเวเธน รกฺขณา ปฏิสํหรณา, อยํ สมโถติ อาจริเยน วุตฺโต, ‘‘กตมา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา วีมํสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต สมเถ สติ ยถาวุตฺตสฺส ปมาทสฺส อนิจฺจาทิวเสน ยา วีมํสา อุปปริกฺขา ปญฺญา อุปฺปนฺนา, อยํ วีมํสา อุปปริกฺขา ปญฺญา วิเสเสน ปสฺสนโต วิปสฺสนา นามฯ วีมํสาว ทุพฺพลา, อุปปริกฺขา พลวตีติ วิเสโสฯ

สมโถ เจว วิปสฺสนา จ ทฺเว ธมฺมา อาจริเยน นิทฺธาริตา, ‘‘อิเม นิทฺธาริตา ทฺเว ธมฺมา กิํ คจฺฉนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิเม ทฺเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมโถ สมถภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ, วิปสฺสนา วิปสฺสนาภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติฯ ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ภาวิยมาเนสุ กตเม โยคาวจเรน ปหียนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมเถ ธมฺเม ภาวิยมาเน ตณฺหา โยคาวจเรน ปหียติ, วิปสฺสนาย ภาวิยมานาย อวิชฺชา โยคาวจเรน ปหียตีติ อิเม ทฺเว ปหาตพฺพา ธมฺมา ปหียนฺติ ตณฺหา เจว อวิชฺชา จฯ ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปหียมาเนสุ กตเม ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุปาทานาทโยปิ นิรุชฺฌนฺตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขนิโรธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปหีเนสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตณฺหาย สมถภาวนาย ปหียมานาย, อวิชฺชาย วิปสฺสนาภาวนาย ปหียมานาย อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ทฺวีหิ ภาวนาหิ ปหีเนสุ กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ อุปาทานานิ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน นิรุชฺฌนฺติ, น ภงฺคกฺขณวเสนฯ

เอตฺถาห – ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตณฺหาย ปหียมานาย อุปาทานานิ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วจนํ ยุตฺตํ โหตุ, กถํ อวิชฺชาย ปหียมานาย อุปาทานานิ นิรุชฺฌนฺตีติ? ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ ปาเฐ อวิชฺชาสหิตตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ อตฺถสมฺภวโตฯ ยถา หิ ตณฺหาสหิตาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, เอวํ อวิชฺชาสหิตาว ตณฺหา อุปาทานานํ ปจฺจโย โหตีติ อวิชฺชาสหิตตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ อตฺโถ สมฺภวตีติ คเหตพฺโพฯ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน อุปาทานนิโรธา ตเถว ภวนิโรโธติ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธติ เอตฺถาปิ ตณฺหาสหิตอวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติอาทิโก คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิตีติ เอวํ วิสภาคสภาคธมฺมานํ อาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานิ จ ปุริมกานิ ทฺเว สจฺจานิ จ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ อิเม ทฺเว ธมฺมา มคฺโค จ มคฺคสจฺจญฺจ, วฏฺฏนิโรโธ วฏฺฏนิโรธสจฺจญฺจ นิพฺพานนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิฯ

‘‘วีริยปฏิปกฺขภูตสฺส ปมาทาทิธมฺมสฺส วเสน วา สภาคภูตสฺส ปมาทาทิธมฺมสฺส วเสน วา อาวฏฺเฏตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺธาริตพฺพภาโว อมฺเหหิ เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน ตถา นิทฺธาริตพฺพภาเวน ภควา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติอาทิคาถาวจนํ อาห, เตน ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติอาทิคาถาวจเนน ตถา จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺธาริตพฺพภาโว ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’ติอาทินา โวทานปกฺขํเยว นิกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว โวทานปกฺขสฺส วิสภาคธมฺมสภาคธมฺมวเสเนว อาวฏฺเฏตฺวา จตุสจฺจนิทฺธารณํ กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สํกิเลสปกฺขมฺปิ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว สํกิเลสสฺส วิสภาคธมฺมสภาคธมฺมวเสนปิ อาวฏฺเฏตฺวา จตุสจฺจนิทฺธารณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาปิ มูเล’’ติอาทิคาถาวจนมาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘เอวํ โวทานปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วิสภาคธมฺมวเสน, สภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สํกิเลสปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วิสภาคธมฺมวเสน, สภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนํ ทสฺเสตุํ ‘ยถาปิ มูเล’ติ คาถมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 30) –

วุตฺตํฯ คาถาตฺโถปิ อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ ตถาปิ ยติโปตานํ อตฺถาย อฏฺฐกถานุสาเรเนว กถยิสฺสามฯ

สมูโห รุกฺโข มูลติ ปติฏฺฐาติ เอเตน อวยเวน ภูมิภาเค ฐิเตนาติ มูลํ, กิํ ตํ? ภูมิภาเค ฐิโต มูลสงฺขาโต รุกฺขาวยโว, ตสฺมิํ มูเลฯ นตฺถิ อุปทฺทโว ผรสุเฉทาทิอนฺตราโย อสฺส มูลสฺสาติ อนุปทฺทโวฯ ทฬฺเหติ อุปทฺทวาภาเวน สภาวโต ถิเร สติฯ ฉินฺทียตีติ ฉินฺโน, โก โส? ภูมิยํ ปติฏฺฐิตมูลสหิโต รุกฺขาวยโว, น ฉินฺทิตฺวา คหิโต รุกฺขาวยโวฯ รุหติ วฑฺฒตีติ รุกฺโขฯ โส จ ภูมิยํ ปติฏฺฐิตมูลสหิโต รุกฺขาวยโว รุกฺโขติ วุตฺโต ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติฯ ปุนเรว รูหตีติ ปุน องฺกุรุปฺปาทนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตณฺหานุสเยติ อตฺตภาวสงฺขาตสฺส รุกฺขสฺส มูเลฯ อนูหเตติ อรหตฺตมคฺคญาเณน อนุปจฺฉินฺเน สติ อิทํ อตฺตภาวสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขเหตุ ปุนปฺปุนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ นิพฺพตฺตติ น นิรุชฺฌติเยวาติ คาถาตฺโถฯ

‘‘อิธ คาถายํ โย ตณฺหานุสโย อนูหตภาเวน ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตนสฺส มูลนฺติ วุตฺโต, อยํ ตณฺหานุสโย กตมสฺสา ตณฺหาย อนุสโย’’ติ ปุจฺฉติ, ‘‘ตณฺหาย กามตณฺหาทิวเสน พหุวิธตฺตา ภวตณฺหาย อนุสโย’’ติ วิสฺสชฺเชติ ภวสฺสาทตณฺหาภาวโตฯ โย อนุสโย เอตสฺส ภวตณฺหาสงฺขาตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย โหติ, อยํ อนุสโย อวิชฺชานุสโย โหติฯ ‘‘อนุสโย พหุวิโธ, กสฺมา อวิชฺชานุสโยติ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา หิ ภวตณฺหา’’ติ วุตฺตํฯ อวิชฺชาย ภวตณฺหาย ปจฺจยตฺตา อวิชฺชานุสโย สทฺทหิตพฺโพฯ อวิชฺชาย หิ ภเวสุ อาทีนวสฺส อทสฺสนวเสน ภวสฺสาทตณฺหา ภวตีติฯ อิเม ทฺเว กิเลสาติอาทิมฺหิ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา วิสภาคสภาคธมฺมาวฏฺฏนํ วิญฺญาตพฺพํ, สมถวิปสฺสนา ปน มคฺคสมฺปยุตฺตาว คเหตพฺพาฯ

‘‘สพฺพปาปสฺสา’’ติอาทิกสฺส อนุสนฺธฺยตฺโถ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 30) วุตฺโตฯ สพฺพปาปสฺสาติ กมฺมปถภาวปฺปตฺตาปตฺตสฺส นิรวเสสสฺส อกุสลสฺสฯ อกรณนฺติ สปรสนฺตาเนสุ อนุปฺปาทนํ กุสลสฺสาติ กมฺมปถภาวปฺปตฺตาปตฺตสฺส เตภูมกกุสลสฺส เจว โลกุตฺตรกุสลสฺส จฯ อุปสมฺปทาติ สนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน สมฺปทาฯ

สสฺส อตฺตโน จิตฺตนฺติ สจิตฺตํ, สจิตฺตสฺส ปริโยทาปนํ โวทานํ อรหตฺตผลุปฺปตฺติยาติ สจิตฺตปริโยทาปนํ ฯ อรหตฺตมคฺคุปฺปาโท ปน ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติ ปเทน คหิโตฯ เอตํ อกรณาทิตฺตยทีปนํ พุทฺธานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สาสนํ โอวาโทติ คาถาตฺโถฯ

คาถายํ ยสฺส ปาปสฺส อกรณํ วุตฺตํ, ตํ ปาปํ ทุจฺจริตกมฺมปถวเสน วิภชิตุํ ‘‘สพฺพปาปํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โทสสมุฏฺฐานนฺติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, โลภสมุฏฺฐานมฺปิ ภวติฯ โลภสมุฏฺฐานนฺติปิ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, โทสสมุฏฺฐานมฺปิ ภวติฯ โมหสมุฏฺฐานมฺปิ ตเถว วุตฺตํฯ โลภสมุฏฺฐานโทสสมุฏฺฐานมฺปิ สมฺภวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพปาโป ทุจฺจริตกมฺมปถปฺปเภเทน วิภตฺโต, ‘‘เอตฺตเกเนว วิภชิตพฺโพ, อุทาหุ อญฺเญน วิภชิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อญฺเญน อกุสลมูลอคติคมนเภเทนปิ วิภชิตุํ ‘‘ยา อภิชฺฌา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ ทุจฺจริตอกุสลกมฺมปถกมฺมวิภาเคน ‘สพฺพปาป’นฺติ เอตฺถ วุตฺตปาปํ วิภชิตฺวา อิทานิสฺส อกุสลมูลวเสน อคติคมนวิภาคมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘อกุสลมูล’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 30) อนุสนฺธฺยตฺโถ วุตฺโตฯ โมหวเสน สภาวํ อชานนฺตสฺส ภยสมฺภวโต ยํ ภยา จ โมหา จ อคติํ คจฺฉติ, อิทํ โมหสมุฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ

สพฺพปาโป อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตมํ สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ โลโภ อสุภายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘เอตฺตาวตา ‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’นฺติ เอตฺถ ปาปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส อกรณํ ทสฺเสนฺโต ‘โลโภ…เป.… ปญฺญายา’ติ ตีหิ กุสลมูเลหิ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน สพฺพปาปสฺส อกรณํ อนุปฺปาทนมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 30) –

วุตฺตํฯ

สุภาธิมุตฺตวเสน ปวตฺโต โลโภ อสุภาย อสุภภาวนาย ตถาปวตฺเตน อโลเภน ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหียติ, สตฺเตสุ กุชฺฌนทุสฺสนวเสน ปวตฺโต โทโส เมตฺตาย เมตฺตาภาวนาย ตถาปวตฺเตน อโทเสน จ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหียติ, สตฺเตสุ เจว สงฺขาเรสุ จ มุยฺหนวเสน ปวตฺโต โมโห ปญฺญาย วิจารณปญฺญาย จ ภาวนามคฺคปญฺญาย จ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปหียติ

‘‘ยทิ ตีหิ กุสลมูเลเหว อกุสลมูลานิ ปหียนฺติ, เอวํ สติ อุเปกฺขากรุณามุทิตา นิรตฺถกา ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตถา โลโภ อุเปกฺขายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุเปกฺขายาติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา กมฺมสฺสกา’’ติอาทินา ภาวิตาย อุเปกฺขายฯ มุทิตา อรติํ วูปสเมตฺวา อรติยา มูลภูตํ โมหมฺปิ ปชหตีติ มนสิ กตฺวา ‘‘โมโห มุทิตาย ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อกุสลมูลานํ กุสลมูลาทีหิ ปหาตพฺพตฺตํ เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน ตถา ปหาตพฺพตฺเตน ภควา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ วจนํ อาห, เตน ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ วจเนน ตถา ปหาตพฺพตฺตํ ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[31] ‘‘เอตฺตาวตา จ สพฺพปาโป วิภตฺโต, ตสฺส อกรณญฺจ วิภตฺตํ สิยา, เอวํ สติ อฏฺฐมิจฺฉตฺตานํ อกรณํ อนิวาริตํ สิยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สพฺพปาปํ นาม อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มิจฺฉาสตีติ อนิจฺจาทีสุ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อนุสฺสรณจินฺตนาทิวเสน ปวตฺตอกุสลปฺปวตฺติฯ

สพฺพปาปสฺส อกรณํ พหุธา อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ วิญฺญาตํ, ‘‘กถํ กุสลสฺส สมฺปทา วิภชิตพฺพา วิญฺญาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา กุสลสฺส สมฺปทํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อฏฺฐสุ มิจฺฉตฺเตสุ ปหีเนสู’’ติอาทิมาหฯ อฏฺฐ สมฺมตฺตานีติ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธีติ อฏฺฐสมฺมตฺตานิ วิสภาคปริวตฺตนธมฺมวเสน สมฺปชฺชนฺติฯ อตีตสฺสาติ อตีเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตสฺสฯ วิปสฺสิโน หิ ภควโต อยํ ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถาฯ จิตฺเต ปริโยทาปิเตติ จิตฺตปฏิพทฺธา ปญฺจกฺขนฺธาปิ ปริโยทาปิตา ภวนฺติฯ ‘‘จิตฺตปริโยทาปิเตน ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริโยทาปิตภาโว กถํ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ภควา ยํ ‘‘เจโตวิสุทฺธตฺถํ ภิกฺขเว ตถาคเต พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ วจนํ อาห, เตน ‘‘เจโต…เป.… วุสฺสตี’’ติ วจเนน ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปริโยทาปนา กติวิธา ภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุวิธา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สมถวิปสฺสนาย นีวรณปฺปหานญฺจ อริยมคฺคภาวนาย อนุสยสมุคฺฆาโต จาติ ปริโยทาปนสฺส ทุวิธตฺตา ปญฺจกฺขนฺธา ปริโยทาปิตา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ ปหีนนีวรณานุสยา หิ ปุคฺคลา ปสาทนียวณฺณา โหนฺติฯ

‘‘ปริโยทาปนสฺส กิตฺติกา ภูมิโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ปริโยทาปนภูมิโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’นฺติอาทิคาถาย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ กตมํ ทุกฺขสจฺจํ, กตมํ สมุทยสจฺจํ , กตมํ มคฺคสจฺจํ, กตมํ นิโรธสจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยํ ปฏิเวเธนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ คาถาย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ ยํ ขนฺธปญฺจกํ ปฏิเวเธน ปริญฺญาภิสมเยน ปริโยทาเปติ, อิทํ ขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ ภเวฯ ยโต ตณฺหาสํกิเลสโต ขนฺธปญฺจกํ ปริโยทาเปติ, อยํ ตณฺหาสํกิเลโส สมุทโย สมุทยสจฺจํฯ เยน อริยมคฺคงฺเคน ปริโยทาเปติ, อยํ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํฯ ยํ อสงฺขตธาตุํ อธิคเตน ปุคฺคเลน ปริโยทาปิตํ, อยํ อสงฺขตธาตุธมฺโม นิโรโธ นิโรธสจฺจํ ภเวฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ คาถาย เทสิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานิฯ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิกสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทิคาถาย เทสิตานํ ธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ อาจริเยน นิทฺธาริตานิ, อมฺเหหิ จ วิญฺญาตานิฯ

‘‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’ติ –

คาถาย เทสิตานํ ธมฺมานํ วิสภาคสภาคธมฺมานํ อาวฏฺฏนวเสน กถํ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ธมฺโม หเว’’ติอาทิมาหฯ ตาย คาถาย เทสิเต ธมฺเม วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺโม นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธมฺโม นามาติ ปุญฺญธมฺโม นามฯ อินฺทฺริยสํวโรติ มนจฺฉฏฺฐินฺทฺริยสํวรสีลาทิโก สพฺโพ สํวโรฯ

เตน วุตฺตํ –‘‘อินฺทฺริยสํวรสีเสน เจตฺถ สพฺพมฺปิ สีลํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 31)ฯ จตฺตาโร อปายา ทุกฺกฏกมฺมการีนํ คติภูตตฺตา ทุคฺคติฯ สพฺพา อุปปตฺติโย ปน ทุกฺขทุกฺขสงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขสมงฺคีนํ คติภูตตฺตา ทุคฺคติ นามฯ

‘‘ตสฺมิํ ทุวิเธ ธมฺเม อินฺทฺริยสํวรธมฺโม กตฺถ ฐิโต, กถํ สุจิณฺโณ, กุโต รกฺขตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา สํวรสีเล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ทุวิเธ ธมฺเมฯ สํวรสีเล ฐิตา ยา อขณฺฑการิตา โหติ, อยํ อขณฺฑวเสน กาตพฺโพ สํวรสีเล ฐิโต สุฏฺฐุ อาจิณฺณปริจิณฺโณ ปุญฺญธมฺโม จตูหิ อปาเยหิ อตฺตโน อาธารํ อตฺตานํ รกฺขนฺตํ ปุคฺคลํ เอกนฺติกภาเวน รกฺขติ, อเนกนฺติกภาเวน ปน รกฺขิตมตฺโต ปุญฺญธมฺโมปิ รกฺขตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อปาเยหีติ จ ปธานวเสน วุตฺตํ, โรคาทิอนฺตรายโตปิ รกฺขติฯ โรคาทิอนฺตราโย วา อยโต อปคตตฺตา อปายนฺโตคโธติ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘ตถา รกฺขตีติ เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวํ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ลกฺขณปการทสฺสนํ ภควา ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, สีลวโต คติโย เทวา จ มนุสฺสา จา’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน ‘‘ทฺเวมา…เป.… มนุสฺสา จา’’ติ วจเนน ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สํวรสีเล ฐิตสฺส อขณฺฑกาตพฺพสฺส สุจิณฺณสฺส ปุญฺญธมฺมสฺส อปาเยหิ รกฺขเณ เอกนฺติกภาโว เกน สุตฺเตน ทีเปตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวญฺจ นาฬนฺทาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวญฺจาติ อิมินา อิทานิ วุจฺจมาเนน ปกาเรนปิ วุตฺตปฺปกาโร อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นาฬนฺทายนฺติ นาฬนฺทนามเก นิคเม นิสินฺโน อสิพนฺธกนามสฺส ปุตฺโต คามณิ คามเชฏฺฐโก ภควนฺตํ เอตํ วุจฺจมานํ ‘‘พฺราหฺมณา, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

พฺราหฺมณาติ พาหิรกา พฺราหฺมณาฯ ภนฺเตติ ภควนฺตํ คามณิ อาลปติฯ ปจฺฉาภูมกาติ ปจฺฉิมทิสาย นิสินฺนกาฯ อุยฺยาเปนฺตีติ มนุสฺสโลกโต อุทฺธํ เทวโลกํ ยาเปนฺติ ปาเปนฺติฯ

อิธสฺสาติ อิธโลเก อสฺส ภเวยฺยฯ ปุริโส ปาณาติปาตี…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐิโก อสฺส ภเวยฺยาติ โยชนาฯ เสสํ ปาฬิโต เจว วุตฺตานุสาเรน จ เญยฺยํฯ

[32] ‘‘วิสภาคธมฺมสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺธาริตภาโว เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห มหากจฺจาโน เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘เอตฺตาวตา จ อาวฏฺโฏ หาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต อาวฏฺโฏ หาโร’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺสํ ยสฺสํ ปาฬิยํ โย โย อาวฏฺโฏ หาโร ยถาลาภวเสน โยชิโต, ตสฺสํ ตสฺสํ ปาฬิยํ โส โส อาวฏฺโฏ หาโร ตถา นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ อาวฏฺฏหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรเนว คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

8. วิภตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

[33] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน อาวฏฺฏหารวิภงฺเคน อาวฏฺเฏตพฺพา ปทฏฺฐานาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต อาวฏฺฏหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติหาโร วิภตฺติหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘ธมฺมญฺจ ปทฏฺฐานํ ภูมิญฺจา’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘ทฺเว สุตฺตานี’’ติอาทิโก วิตฺถารภูโต สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติหาโร วิภตฺติหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘เยสุ สุตฺเตสุ วุตฺตา ธมฺมปทฏฺฐานภูมิโย อิมินา วิภตฺติหาเรน วิภตฺตา, ตานิ สุตฺตานิ กิตฺตกานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตานิ สุตฺตานิ ปฐมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว สุตฺตานิ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ