‘‘เอกสฺมิํ ธมฺเม สรูปโต วุตฺเต เอกลกฺขณาทิโต อวสิฏฺฐธมฺมานมฺปิ วุตฺตภาโว เกน อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตน อวสิฏฺฐธมฺมานมฺปิ วุตฺตภาเวน ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติอาทิกํ ยํ วจนํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ อวสิฏฺฐานมฺปิ วุตฺตภาโว ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘เอตฺตาวตา จ ลกฺขณหาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ลกฺขโณ หาโร’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺสํ ปาฬิยํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐธมฺมาปิ เยน ลกฺขณหาเรน นิทฺธาริตา, ตสฺสํ ปาฬิยํ โส ลกฺขโณ หาโร นิยุตฺโต นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติฯ

อิติ ลกฺขณหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

6. จตุพฺยูหหารวิภงฺควิภาวนา

[25] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ลกฺขณหารวิภงฺเคน สุตฺตตฺเถหิ สมานตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ลกฺขณหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม จตุพฺยูหหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุฯ กตโมติ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส จตุพฺยูโห หาโร จตุพฺยูหหารวิภงฺโค นามาติ วิญฺเญยฺโยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโรติ จตุพฺยูหหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 25)ฯ ‘‘อิมินา จตุพฺยูหหาเรน กตมสฺส เนรุตฺตาทโย คเวสิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘พฺยญฺชเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พฺยญฺชเนนาติ จตุพฺยูหหารสฺส สุตฺตสฺส วิเสสโต พฺยญฺชนวิจยภาวโต ‘‘พฺยญฺชนา’’ติ โวหาริเตน อิมินา จตุพฺยูหหาเรน สุตฺตสฺส เนรุตฺตญฺจ, สุตฺตสฺส อธิปฺปาโย จ, สุตฺตสฺส นิทานญฺจ, สุตฺตสฺส ปุพฺพาปรสนฺธิ จ สํวณฺเณนฺเตหิ คเวสิตพฺโพติ อตฺโถฯ

‘‘จตุพฺยูหหาเรน คเวสิตพฺเพสุ เนรุตฺตาทีสุ กตมํ สุตฺตสฺส คเวสิตพฺพํ เนรุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ เนรุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ตตฺถ เตสุ อิมินา จตุพฺยูหหาเรน คเวสิตพฺเพสุ เนรุตฺตาทีสุ กตมํ สุตฺตสฺส เนรุตฺตํ นิพฺพจนํ นามาติ เจ ปุจฺเฉยฺย? สุตฺตสฺส ยา นิรุตฺติ นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตา สภาวปญฺญตฺติ คเวสิตพฺพา, อิทํ สภาวนิรุตฺติภูตํ นิพฺพจนํ เนรุตฺตํ นามาติฯ ‘‘ยา นิรุตฺติ เนรุตฺตํ นามาติ วุตฺตา, กา ปน สา นิรุตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปทสํหิตา’’ติ วุตฺตํฯ ปเทสุ สํหิตา ยุตฺตา ปทสํหิตาฯ ยถา ยถา สุตฺตตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตถา ตถา ยา สภาวนิรุตฺติ ปวตฺตา, สา ปวตฺตา สภาวนิรุตฺติเยว นิรุตฺติ นามาติ โยชนาฯ ‘‘กา ปน สา สภาวนิรุตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จ ‘‘ยํ ธมฺมานํ นามโส ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ยาย การณภูตาย นามปญฺญตฺติยา ธมฺมานํ เนยฺยานํ นามโส ปถวีนามาทินา วา ผสฺสนามาทินา วา ขนฺธนามาทินา วา วิวิเธน นาเมน อตฺถธมฺมาทีสุ กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ญาณํ ปวตฺตติ, สา การณภูตา นามปญฺญตฺติ สภาวนิรุตฺติ นามาติ อตฺโถฯ ยนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส, ยายาติ อตฺโถฯ ‘‘ลิงฺคปกติธมฺมานํ นามโส ปวตฺตมานํ ญาณํ วิวริตฺวา กเถหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ยทา หิ ภิกฺขูติอาทินา ‘ธมฺมานํ นามโส ญาณ’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 25) วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ อฏฺฐกถายํ วิภชิตฺวา วุตฺโตวาติ น วิจาริโตฯ

[26] เนรุตฺตํ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ ‘‘กตโม สุตฺเต คเวสิตพฺโพ ภควโต อธิปฺปาโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อธิปฺปาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ ปากโฏฯ อปิจ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขตี’’ติอาทีสุ เยน ปุคฺคเลน อตฺตนา รกฺขิเตน ธมฺเมน รกฺขิตพฺพภาโว อิจฺฉิโต, โส ธมฺมํ รกฺขิสฺสตีติ ภควโต อธิปฺปาโยฯ โย ปุคฺคโล ทุคฺคติโต มุจฺจิตุกาโม, โส ธมฺมํ รกฺขิสฺสตีติ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหิโตติอาทีสุ โย โจโร ฆาตนโต มุจฺจิตุกาโม, โส โจรกมฺมํ น กริสฺสตีติ ภควโต อธิปฺปาโยฯ โย ปุคฺคโล อปายาทิทุกฺขโต มุจฺจิตุกาโม, โส ปาปกมฺมํ น กริสฺสตีติ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

สุขกามานีติอาทีสุ เย ปุคฺคลา สุขํ อิจฺฉนฺติ, เต ปรหิํสนโต วิวชฺชิสฺสนฺตีติ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จาติอาทีสุ เย ปุคฺคลา ปุนปฺปุนํ ปวตฺตมานชาติชรามรณโต มุจฺจิตุกามา, เต โภชเน มตฺตญฺญุโน ภวิสฺสนฺติ, สนฺตุฏฺฐา ภวิสฺสนฺติ, สุทฺธาชีวา ภวิสฺสนฺติ, ปาติโมกฺขสํวรสีลสมฺปนฺนา ภวิสฺสนฺติ, อตนฺทิโน ภวิสฺสนฺติ, วิปสฺสกา ภวิสฺสนฺติ, สคารวา สปฺปติสฺสา ภวิสฺสนฺตีติ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

อปฺปมาโท อมตปทนฺติอาทีสุ เย ปุคฺคลา มจฺจุโน ภายนฺติ, นิพฺพานมิจฺฉนฺติ, เต ปุคฺคลา ทานสีลภาวนากมฺเมสุ อปฺปมตฺตา ภวิสฺสนฺตีติ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

[27] สุตฺเต คเวสิตพฺโพ อธิปฺปาโย อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ วิญฺญาโต, ‘‘กตมํ สุตฺตสฺส คเวสิตพฺพํ นิทาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิทานนฺติ ผลํ นีหริตฺวา เทตีติ นิทานํฯ กิํ ตํ? การณํฯ ธนิโยติ ธนวฑฺฒนการเณ นิยุตฺโตติ ธนิโยฯ โคปาลโกติ คาโว อิสฺสรภาเวน ปาเลติ รกฺขตีติ โคปาลโกฯ อุปธีหีติ ปุตฺตโคณาทีหิ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.33)ฯ นรสฺสาติ ปุตฺติมนฺตสฺส วา โคปาลกสฺส วา นรสฺสาติ จ ปทฏฺฐานวเสน วา เยภุยฺยวเสน วา คาถายํ อาคตวเสน วา วุตฺตํ, นาริยาปิ อุปธีหิ นนฺทนา อตฺเถวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อิมินา วตฺถุนาติ อุปธิสงฺขาเตน อิมินาว ปุตฺตควาทินา วตฺถุนาฯ วสติ ปวตฺตติ นนฺทนา เอตฺถ ปุตฺตโคณาทิเกติ วตฺถุฯ นนฺทนํ นีหริตฺวา เทติ ปุตฺตโคณาทิกนฺติ นิทานนฺติ อตฺถํ คเหตฺวา ธนิโย ‘‘อุปธีหิ นรสฺส นนฺทนา’’ติ อาหฯ ภควา ปน ‘‘วสติ ปวตฺตติ โสจนา เอตฺถ ปุตฺตโคณาทิเกหิ วตฺถุ, โสจนํ นีหริตฺวา เทติ ปุตฺตโคณาทิกนฺติ นิทาน’’นฺติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘อุปธีหิ นรสฺส โสจนา’’ติ อาหฯ ปริคฺคหียเตติ ปริคฺคหํฯ กิํ ตํ? ปุตฺตโคณาทิกํ, ตํ ปริคฺคหํ ‘‘อุปธี’’ติ อาห, น กิเลสูปธิกายขนฺธูปธินฺติฯ

อุปธีสูติ ขนฺธสงฺขาเตสุ กาเยสุฯ กายํ ‘‘อุปธี’’ติ อาห, น ปุตฺตควาทิกํ, น ปริคฺคหํฯ

พาหิเรสุ วตฺถูสูติ มณิกุณฺฑลปุตฺตทาราทีสุ วตฺถูสุฯ

กามสุขนฺติ กามนีเยสุ อสฺสาทสุขวเสน ปวตฺตา ตณฺหาฯ พาหิรวตฺถุกาย ตณฺหายาติ กามนีเยสุ พาหิรวตฺถูสุ อสฺสาทสุขวเสน ปวตฺตาย ตณฺหายฯ

อชฺฌตฺติกวตฺถุกายาติ รูปกายสงฺขาเต อชฺฌตฺติกวตฺถุมฺหิ อภินนฺทนวเสน ปวตฺตายฯ

ปุน อชฺฌตฺติกวตฺถุกายาติ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาเต อชฺฌตฺติกวตฺถุมฺหิ สิเนหวเสน ปวตฺตายฯ

คเวสิตพฺพํ นิทานํ วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตโม คเวสิตพฺโพ ปุพฺพาปรสนฺธี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เนรุตฺตาธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรสนฺธีสุฯ ยถาติ เยน อนฺธการาทินา สภาเวน ‘‘กามนฺธา…เป.… มาตร’’นฺติ ยํ กามตณฺหํ ภควา อาห, อยํ กามตณฺหา ตถา เตน อนฺธการาทินา สภาเวน ‘‘กามนฺธา…เป.… มาตร’’นฺติ คาถา วุตฺตาติ โยชนาฯ

คาถาตฺโถ ปน – กาเมตีติ กาโม, กามตณฺหา, กาเมน อตฺถสฺส อชานนตาย ธมฺมสฺส, อปสฺสนตาย จ อนฺธาติ กามนฺธาฯ กามตณฺหาสงฺขาเตน ชาเลน อตฺถธมฺมานํ อชานนาปสฺสเนน สญฺฉนฺนา ปลิคุณฺฐิตาติ ชาลสญฺฉนฺนาฯ ตณฺหาสงฺขาเตน ฉทเนน เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ อชานนาปสฺสเนน ฉาทิตา ปิหิตาติ ตณฺหาฉทนฉาทิตาฯ อตฺถธมฺเมสุ ปมตฺตสงฺขาเตน ปมาเทน พนฺธเนน พทฺธา พนฺธิตพฺพา ปุคฺคลา ชรามรณํ อนฺเวนฺติ, กุมินามุเข ปวตฺตา มจฺฉา มรณํ อนฺเวนฺติ อิว จ, ขีรปโก วจฺโฉ มาตรํ อนฺเวติ อิว จ, ตถา ชรามรณํ อนฺเวนฺตีติ คเหตพฺโพฯ

‘‘กามนฺธา…เป.… มาตร’นฺติ ยาย เทสนาย, คาถาย วา กามตณฺหา วุตฺตา, สา เทสนา, คาถา วา กตเมน เทสนาภูเตน อปเรน ยุชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา อิมาย เทสนาย, คาถาย วา ยุชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สา กตเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาติ ‘‘กามนฺธา…เป.… อนฺเวนฺตี’’ติ เทสนา, คาถา วาฯ ปุพฺพาปเรนาติ ตโต เทสนาโต ปุพฺเพน เทสนาวจเนน, คาถาวจเนน วา อปเรน เทสนาวจเนน, คาถาวจเนน วาฯ ยุชฺชติ ยุชฺชนํ เอติ สเมตีติ ปุจฺฉติฯ

ยถาติ เยน อนฺธกรณาทินาฯ ‘‘รตฺโต…เป.… นร’’นฺติ ยํ คาถาวจนํ ภควา อาห, เตน คาถาวจเนน ตถา อนฺธกรณาทินา ยุชฺชตีติ โยชนาฯ คาถาตฺโถ ปน – รตฺโต รญฺชนฺโต ปุคฺคโล อตฺถํ อตฺตหิตปโยชนํ ปรหิตปโยชนํ น ชานาติฯ รตฺโต รญฺชนฺโต ธมฺมํ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เหตุํ ปญฺญาจกฺขุนา น ปสฺสติฯ ราโค ยํ นรํ ยทา สหเต, ตทา ตสฺส นรสฺส อนฺธํ อนฺธการํ ตมํ อญฺญาณํ โหตีติ คเหตพฺโพฯ

อิตีติ เอวํฯ อนฺธตาย อนฺธกรณตาย สญฺฉนฺนตาย สญฺฉนฺนกรณตายฯ สาเยว ตณฺหาติ ‘‘กามนฺธา…เป.… มาตร’’นฺติ คาถาวจเนน ยา กามตณฺหา วุตฺตา, สาเยว กามตณฺหาฯ อภิลปิตาติ ‘‘รตฺโต…เป.… นร’’นฺติ อปเรน คาถาวจเนน ภควตา โวหาริตา โวหรเณน ญาปิตา, อภิลปิตสฺส อตฺถสฺส สมานตา ปุพฺพเทสนา อปรเทสนาย ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘ทฺวีสุ คาถาสุ กตเมหิ ปเทหิ สาเยว ตณฺหา อภิลปิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิเมหิ อภิลปิตาติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยญฺจาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฐมคาถายํ ‘‘กามนฺธา…เป.… ฉาทิตา’’ติ ยญฺจ ปทํ อาห, ทุติยคาถายญฺจ ‘‘รตฺโต…เป.… น ปสฺสตี’’ติ ยญฺจ ปทํ อาหฯ ปริยุฏฺฐาเนหิ ปริยุฏฺฐานทีปเกหิ อิเมหิ ‘‘กามนฺธา…เป.… ปสฺสตี’’ติ ปเทหิ สาเยว ปฐมคาถาย วุตฺตา กามตณฺหา จ ภควตา อภิลปิตาฯ

‘‘ยํ อนฺธการํ วุตฺตํ, กตมํ ตํ? ยา ตณฺหา โปโนภวิกา วุตฺตา, กตมา สา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ อนฺธการ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนฺธการํ ยํ อญฺญาณํ วุตฺตํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย ภเวฯ ยา จ ตณฺหา โปโนภวิกา วุตฺตา, อยญฺจ ทุกฺขสมุทโย ภเวติ โยชนาฯ

‘‘กามา’’ติ ยญฺจ ปทํ ภควา อาห, เตน ปเทน อิเม กิเลสกามา วุตฺตาฯ ‘‘ชาลสญฺฉนฺนา’’ติ ยญฺจ ปทํ ภควา อาห, เตน ปเทน เตสํเยว กิเลสกามานํ ปโยเคน สมุทาจาเรน ปริยุฏฺฐานํ ภควา ทสฺเสติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยสฺมิํ สนฺตาเน ตณฺหา อุปฺปนฺนา, ตํ สนฺตานํ สํสารโต นิสฺสริตุํ อทตฺวา รูปารมฺมณาทีหิ ปโลภยมานา หุตฺวา จิตฺตํ กิเลเสหิ ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ตสฺมา ตณฺหาย จิตฺตํ ปริยาทาย สนฺตาเน ติฏฺฐมานตฺตาฯ กิเลสวเสนาติ วีติกฺกมกิเลสวเสนฯ

ปริยุฏฺฐานวเสนาติ วีติกฺกมนํ อปฺปตฺวา อุปฺปชฺชมานวเสนฯ เยติ วุตฺตปฺปการตณฺหาสหิตปุคฺคลสทิสาฯ เตติ เต ตณฺหาพนฺธนพทฺธา จ เอทิสกา จ ปุคฺคลาฯ ชรามรณํ อนฺเวนฺติ ชรามรณํ อติกฺกมิตุํ น สกฺกุณนฺติฯ อยนฺติ ชรามรณานุปฺปวตฺติ ‘‘ชรามรณมนฺเวนฺตี’’ติ อิมินา วจเนน ภควตา ทสฺสิตาติ โยชนาฯ

‘‘กามนฺธา’’ติอาทิคาถาย เจว ‘‘รตฺโต’’ติอาทิคาถาย จ ปุพฺพาปรสนฺธิ อาจริเยน วิภตฺโต , อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ ‘ยสฺส ปปญฺจา ฐิตี จา’ติอาทิคาถาสุ ปุพฺพาปรสนฺธิ อมฺเหหิ วิญฺญาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ยสฺส ปปญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสา คาถาย – ยสฺส มุนิโน ปปญฺจา ตณฺหามานทิฏฺฐี จ นตฺถิ, ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ อภิสงฺขตา สงฺขารา จ นตฺถิ, ฐิตี อนุสยา ตณฺหา จ นตฺถิ, สนฺทานสทิสํ ตณฺหาปริยุฏฺฐานํ นตฺถิ, ปลิฆสทิโส โมโห จ นตฺถิ, โส มุนิ ปปญฺจาทิกํ สพฺพํ วีติวตฺโต อติกฺกนฺโตติ วุจฺจติฯ นิตฺตณฺหํ นิมานํ นิทิฏฺฐิํ นิสนฺทานํ นิปลิฆํ โลเก จรนฺตํ ตํ มุนิํ สเทวโก ตณฺหาสหิโต โลโก น วิชานาตีติ อตฺโถฯ

คาถายํ ปปญฺจาทโย ภควตา วุตฺตา, ‘‘กตเม เต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปปญฺจา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺตโน อาธารปุคฺคลํ สํสาเร จิรํ ปปญฺจนฺตาเปนฺตี ตณฺหามานทิฏฺฐิโย จ, ตาหิ ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ สหชาตวเสน วา อุปตฺถมฺภนวเสน วา อภิสงฺขตา สงฺขารา จ ปปญฺจา นามฯ สนฺตาเน อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยา ตณฺหา สตฺตานํ ติฏฺฐนเหตุตฺตา ฐิตี นามฯ ปวตฺตมานาย ตณฺหาย ยํ ปริยุฏฺฐานญฺจ ฉตฺติํสตณฺหาย ชาลินิยา ยานิ วิจริตานิ จ วุตฺตานิ, อิทํ สพฺพํ อตฺตโน อาธารํ ปุคฺคลํ พนฺธนฏฺเฐน สนฺทานสทิสตฺตา สนฺทานํ นามฯ โมโห อตฺตโน อาธารสฺส ปุคฺคลสฺส นิพฺพานนครปฺปเวสนสฺส ปฏิเสธกตฺตา ปลิฆสทิสตฺตา ปลิโฆ นามฯ ‘‘ยสฺส ปปญฺจาทโย นตฺถิ, โส กิํ วีติวตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เย จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เย วุตฺตปฺปการา ปปญฺจา สงฺขารา, ยา จ วุตฺตปฺปการา ฐิติ, ยํ วุตฺตปฺปการํ สนฺทานญฺจ, ยํ วุตฺตปฺปการํ ปลิฆญฺจ นตฺถีติ วุตฺตา, สพฺพํ เอตํ ปปญฺจาทิกํ โย มุนิ สมติกฺกนฺโต, อยํ มุนิ ‘‘นิตฺตณฺโห’’ติ วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[28] ‘‘ยสฺส ปปญฺจาติอาทิคาถายํ เย ปปญฺจาทโย วุตฺตา, เตสุ ตณฺหามานทิฏฺฐิเหตุกา สงฺขารา กทา กติวิธํ ผลํ เทนฺติ, ตํสงฺขารสมฺปยุตฺตา ตณฺหา กทา กติวิธํ ผลํ เทตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ปริยุฏฺฐานสงฺขารา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปปญฺจสงฺขาราทีสุฯ ปริยุฏฺฐานสงฺขาราติ วีติกฺกมวเสน ปวตฺตา ปริยุฏฺฐานา อกุสลสงฺขารา เจตนาฯ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทีติ ทิฏฺเฐ ปสฺสิตพฺเพ ธมฺเม อตฺตภาเว เวทนียํ ผลํ เทตีติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา, ทิฏฺเฐ ธมฺเม ผลํ เวเทตีติ วา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาฯ กา สา? อปทุสฺสนียาทีสุ อติทุสฺสนาทิวเสน ปวตฺตา ปฐมชวนเจตนาฯ อุปปชฺเช ผลํ เวเทตีติ อุปปชฺชเวทนียา, สตฺตมชวนเจตนาฯ อปราปริยาเย อตฺตภาเว ผลํ เวเทตีติ อปราปริยายเวทนียา, มชฺเฌ ปวตฺตา ปญฺจ ชวนเจตนาฯ ติผลทานวเสน ติวิธา สงฺขาราฯ เอวํ อิมาย ติวิธาย สงฺขารเจตนาย สมฺปยุตฺตา ติวิธา ตณฺหา ติวิธํ ผลํ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม อตฺตภาเว , อุปปชฺเช วา อนนฺตรภเว, อปเร วา ปริยาเย ภเว เทติ นิพฺพตฺเตตีติ เอวํ ผลนิพฺพตฺตกสงฺขารํ วา ตํสมฺปยุตฺตํ ตณฺหํ วา ภควา อาหฯ

‘‘ยาย เทสนาย, คาถาย วา ผลนิพฺพตฺตกํ สงฺขารํ อาห, สา เทสนา, คาถา วา กตเมน เทสนาภูเตน วา อปเรน ยุชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ โลภปกตํ กมฺมํ กโรตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยา ‘‘ยสฺส…เป.… โลโก’’ติ เทสนา จ ยา ‘‘ยํ โลภปกตํ กมฺมํ…เป.… อปเร วา ปริยาเย’’ติ เทสนา จ วุตฺตา, ภควโต อิทํ เทสนาทฺวยํ อญฺญมญฺญํ ปุพฺพาปเรน ปุพฺพํ อปเรน อปรํ ปุพฺเพน ยุชฺชติ ยุชฺชนํ เอติ สเมติ, ยถา คงฺโคทกํ ยมุโนทเกน, ยมุโนทกมฺปิ คงฺโคทเกน สํสนฺทติ สเมติฯ ‘‘ยสฺส…เป.… โลโก’’ติ เทสนา ‘‘ยํ โลภปกตํ…เป.… ปริยาเย’’ติ เทสนาย สํสนฺทติ สเมติ, ‘‘ยํ โลภปกตํ…เป.… ปริยาเย’’ติ เทสนาปิ ‘‘ยสฺส…เป.… โลโก’’ติ เทสนาย สํสนฺทติ สเมตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘กถํ ยุชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ปริยุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทิผลตฺตยนิพฺพตฺตกฏฺเฐน ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยํ ยํ สุตฺตํ ภควตา เทสิตํ ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ, ตํ ตํ สุตฺตมฺปิ นีหริตฺวา ปุพฺพาปรสํสนฺทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สํสนฺทนากาโร วุตฺตนยานุสาเรน คเหตพฺโพฯ ตตฺถาติ เตสุ ปริยุฏฺฐานสงฺขารตณฺหาวิจริเตสุฯ ปริยุฏฺฐานนฺติ รูปารมฺมณาทีนิ อโยนิโสมนสิกาเรน อารพฺภ สตฺตสนฺตาเน ปวตฺตํ ตณฺหาจริตํฯ

ปฏิสงฺขานพเลนาติ อสุภานิจฺจาทิทสฺสนพเลน ตทงฺคปฺปหานวเสน ปหาตพฺพํฯ สงฺขาราติ ทสฺสนปหาตพฺพา สงฺขาราฯ ทสฺสนพเลนาติ ทสฺสนสงฺขาตปฐมมคฺคญาณพเลน ปหาตพฺพาฯ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานีติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพตณฺหาวิจริเตหิ อวเสสานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิฯ นิคฺคตา ตณฺหา ยสฺส โส นิตฺตณฺโห, นิตฺตณฺหสฺส ภาโว นิตฺตณฺหตา, กา สา? สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ

ปปญฺจสงฺขาราภินนฺทนตฺตยํ ยทิปิ อตฺถโต เอกํ สมานํ, เทสนาย ปน ปทกฺขราทีหิ วิเสโส อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘โยยํ ปุพฺพาปรสนฺธิ อาจริเยน วิภตฺโต, โสยํ กติวิโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส จายํ ปุพฺพาปโร สนฺธี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘‘น เกวลํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนเมว ปุพฺพาปรสนฺธิ, อถ โข อญฺโญปิ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘โส จาย’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 28)ฯ ตตฺถ อตฺถสนฺธีติ กิริยาการกาทิวเสน อตฺถสฺส อตฺเถน สนฺธิฯ ปทสนฺธีติ นามปทาทิกสฺส นามปทาทิกนฺตเรน สนฺธิฯ เทสนาสนฺธีติ วุตฺตปฺปการสฺส เทสนนฺตรสฺส วุตฺตปฺปกาเรน เทสนนฺตเรน สนฺธิฯ นิทฺเทสสนฺธีติ นิทฺเทสนฺตรสฺส นิทฺเทสนฺตเรน สนฺธิฯ

สนฺธิ จ นาม อตฺถาทโย มุญฺจิตฺวา อญฺโญ สภาวธมฺโม นาม นตฺถิ, อตฺถาทีนญฺจ ฉอตฺถปทาทีสุ อวโรธนโต ‘‘อตฺถสนฺธิ ฉปฺปทานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อตฺถสนฺธิพฺยญฺชนสนฺธโย อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตมา เทสนาสนฺธี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เทสนาสนฺธิ น จ ปถวิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ น จ ปถวิํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จาติ เอตฺถ ฌายี ฌานสมงฺคี ปุคฺคโล ปถวิํ นิสฺสาย อาลมฺพิตฺวา น จ ฌายติ, สพฺพสงฺขารนิสฺสฏํ ปน นิพฺพานํ นิสฺสาย อาลมฺพิตฺวา ผลสมาปตฺติํ ฌายติ สมาปชฺชติ เอวาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ น จ อาปนฺติอาทีสุปิ เอส นโย โยเชตพฺโพฯ ผลสมาปตฺติสมงฺคี ปุคฺคโล หิ ปถวีอาทโย มุญฺจิตฺวา นิพฺพานเมว อารพฺภ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชตีติฯ เอตฺถ จ ปถวีอาทีหิ มหาภูเตหิ กามภวรูปภวา คหิตา รูปปฏิพทฺธวุตฺติตายฯ

อากาสานญฺจายตนาทีหิปิ อรูปภโว คหิโต, ภวตฺตยํ วชฺเชตฺวา จ ฌายตีติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ ปถวีอาทโย นิสฺสาย น ฌายี ฌายติ จ, เอวํ สติ อิธโลกสงฺขาตํ สตฺตสนฺตานํ วา ปรโลกสงฺขาตํ สตฺตสนฺตานํ วา อนินฺทฺริยสนฺตานํ วา นิสฺสาย ฌายี ฌายตีติ อาสงฺกนียตฺตา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘น จ อิมํ โลก’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิมํ โลกนฺติ อิธโลกสงฺขาโต ทิฏฺโฐ อตฺตภาโว สตฺตสนฺตาโน วุตฺโต, ตสฺมิํ นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จฯ ปรโลกนฺติ อิธโลกโต อญฺโญ ภวนฺตรสงฺขาโต สตฺตสนฺตาโน วุตฺโต, ตสฺมิํ นิสฺสาย น จ ฌายติ ฌายี ฌายติ จฯ

ยมิทํ อุภยนฺติอาทีสุ อิทํ อุภยํ อิธโลกปรโลกทฺวยํ อนฺตเรน วชฺเชตฺวา ยํ รูปายตนํ ทิฏฺฐํ, ตํ รูปายตนมฺปิฯ ยํ สทฺทายตนํ สุตํ, ตํ สทฺทายตนมฺปิฯ ยํ คนฺธายตนรสายตนโผฏฺฐพฺพายตนํ มุตํ, ตํ คนฺธายตนรสายตนโผฏฺฐพฺพายตนมฺปิฯ ยํ อาโปธาตุ อากาสธาตุ ลกฺขณรูปํ โอชาสงฺขาตํ ธมฺมายตเนกเทสรูปํ วิญฺญาตํ, ตํ อาโปธาตาทิกํ ธมฺมายตเนกเทสรูปมฺปิฯ ยํ วตฺถุ ปริเยสิตํ วา อปริเยสิตํ วา สนฺติเก ปตฺตํ, ตํ วตฺถุมฺปิฯ ยํ วตฺถุ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํ ปริเยสนารหํ สุนฺทรํ, ตํ วตฺถุมฺปิฯ ยํ วตฺถุ วิตกฺกิตํ วิตกฺกนวเสน อาลมฺพิตพฺพํ, ตํ วตฺถุมฺปิฯ ยํ วตฺถุ วิจาริตํ อนุมชฺชนวเสน อาลมฺพิตพฺพํ, ตํ วตฺถุมฺปิฯ ยํ วตฺถุ มนสา จิตฺเตเนว อนุจินฺติตํ อนุจินฺตนวเสน อาลมฺพิตพฺพํ, ตํ วตฺถุมฺปิ นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จาติ โยชนา กาตพฺพาฯ

เอตฺถ ทิฏฺฐาทิกํ พหิทฺธารูปเมว คเหตพฺพํ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห อฏฺฐกถาจริโย – ‘‘ตทุภยวินิมุตฺโต อนินฺทฺริยพทฺโธ รูปสนฺตาโน’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 28)ฯ ‘‘ยทิ ฌายี ปุคฺคโล ยถาวุตฺเต ปถวีอาทโย นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จ, เอวํ สติ อยํ ฌายี ปุคฺคโล อิทํ นาม นิสฺสาย ฌายตีติ โลเก เกนจิ ญายติ กิํ, อุทาหุ น ญายตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา น ญายตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ สเทวเก โลเก’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายนฺโต อยํ ขีณาสวปุคฺคโล สเทวเก โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ปชาย ยตฺถ กตฺถจิปิ อนิสฺสิเตน จิตฺเตน ฌายตีติ สเทวเก โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ปชาย เกนจิ น ญายตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ยสฺส เต นาภิชานาม, กิํ ตฺวํ นิสฺสาย ฌายสี’’ติฯ (สํ. นิ. 3.79; เนตฺติ. 104);

‘‘เกนจิ อวิญฺญายภาโว เกน สุตฺเตน วิภาเวตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมินา โคธิกสุตฺเตน (สํ. นิ. 1.159) วิภาเวตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา มาโร ปาปิมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิทานิ ขีณาสวจิตฺตสฺส กตฺถจิปิ อนิสฺสิตภาวํ โคธิกสุตฺเตน (สํ. นิ. 1.159) วกฺกลิสุตฺเตน (สํ. นิ. 3.87) จ วิภาเวตุํ ‘ยถา มาโร’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 28) วุตฺตํฯ ตตฺถ ทานาทิปุญฺญการเก, ปุญฺเญ วา มาเรติ นิวาเรตีติ มาโร, อตฺตหิตปรหิเต มาเรตีติ วา มาโรฯ ปาปจิตฺตุปฺปาทวนฺตตาย ปาปิมาฯ ปุพฺพตฺตภาเว โคธสฺส ฆาตกตฺตา ‘‘โคธิโก’’ติ ลทฺธนามสฺส ปรินิพฺพายนฺตสฺส กุลปุตฺตสฺส ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ ปฏิสนฺธาทิ วิญฺญาณํ สมนฺเวสนฺโต น ชานาติ น ปสฺสติฯ ‘‘ปรจิตฺตชานนโก มาโร กสฺมา น ชานาตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โส โคธิโก หิ ยสฺมา ปปญฺจาตีโต, ตสฺมา ตณฺหาปหาเนน ทิฏฺฐินิสฺสโยปิ อสฺส โคธิกสฺส ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา จ น ชานาตีติฯ

‘‘โคธิกสุตฺเตเนว วิภาเวตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘โคธิกสุตฺตวกฺกลิสุตฺเตหิ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา อนิสฺสิตภาโว วิภาวิโต, เอวํ สติ สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนิสฺสิตภาโว เกน วิญฺญายตีติ อตฺโถ ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ตทาปิ น วิญฺญายติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเทวเกน โลเกนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายมานา อิเม ขีณาสวา กตฺถจิ อนิสฺสิตจิตฺตา ฌายนฺตีติ สเทวเกน โลเกน น ญายนฺติ สมารเกน…เป.… สเทวมนุสฺสาย น ญายนฺตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ อนิสฺสิตจิตฺตา น ญายนฺตีติ เอตฺถ หิ น-กาโร จ ‘‘ฌายมานา’’ติ ปเท น สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘น ฌายมานา’’ติ อตฺถสฺส สมฺภวโตฯ

‘‘น ญายนฺตี’’ติ ปน สมฺพนฺธิตพฺโพ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายํ เอว ‘‘โลเก เกนจิปิ น ญายตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ อยํ เทสนาสนฺธีติ โคธิกสุตฺตวกฺกลิสุตฺตานํ อญฺญมญฺญํ อตฺถวเสน สํสนฺทนา นิทฺธาริตา วิย ‘‘น จ ปถวิํ นิสฺสายา’’ติอาทิเทสนาย จ ‘‘น จ อิมํ โลก’’นฺติอาทิเทสนาย จ ยาย เทสนาย อตฺถวเสน สํสนฺทนา นิทฺธาริตา, ตาย เทสนาย ยตฺถ กตฺถจิ ยํ กิญฺจิ นิสฺสาย ฌายี น ฌายติ, นิพฺพานํ นิสฺสาย ฌายี ฌายตีติ อตฺถวเสน นิทฺธาริตา, อยํ สํสนฺทนา เทสนาสนฺธิ นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

เทสนาสนฺธิ อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตมา นิทฺเทสสนฺธี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา นิทฺเทสสนฺธีติ นิสฺสิตจิตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อตฺถสนฺธิพฺยญฺชนสนฺธิเทสนาสนฺธินิทฺเทสสนฺธีสุ ยา สนฺธิ ‘‘นิทฺเทสสนฺธี’’ติ อุทฺทิฏฺฐา, สา นิทฺเทสโต กตมาติ ปุจฺฉตีติ อตฺโถฯ นิสฺสิตจิตฺตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิสหชาตวเสน วา อุปนิสฺสยวเสน วา นิสฺสิตํ จิตฺตํ เยสํ ปุถุชฺชนานนฺติ นิสฺสิตจิตฺตา, ปุถุชฺชนา ปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพา อิมาย เทสนาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานตฺตาฯ ยทิ เทสนา ธมฺมาธิฏฺฐานา, เอวํ สติ นิสฺสิตํ จิตฺตํ เอตฺถ สุตฺตปฺปเทเสสุ เทสิตนฺติ นิสฺสิตจิตฺตา นิสฺสิตจิตฺตชานนตฺถาย เทสิตา สุตฺตปฺปเทสาฯ อนิสฺสิตํ จิตฺตํ เยสํ อริยปุคฺคลานนฺติ อนิสฺสิตจิตฺตา, อริยปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพา อิมาย เทสนาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานตฺตาฯ ธมฺมาธิฏฺฐานาย ปน อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ยตฺถ สุตฺตปฺปเทเสสุ เทสิตนฺติ อนิสฺสิตจิตฺตา, อนิสฺสิตจิตฺตชานนตฺถาย เทสิตา สุตฺตปฺปเทสาฯ

‘‘นิสฺสิตจิตฺตา เกน นิทฺเทเสน นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา เกน นิทฺเทเสน นิทฺทิสิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิสฺสิตจิตฺตา อกุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อกุสลปกฺเขน นิทฺเทเสน นิทฺทิสิตพฺพาฯ กุสลปกฺเขนาติอาทีสุปิ เอส นโย โยเชตพฺโพฯ อกุสลปกฺขสามญฺญกุสลปกฺขสามญฺเญหิ ทสฺเสตฺวา อกุสลวิเสสกุสลวิเสเสหิ ทสฺเสตุํ ‘‘นิสฺสิตจิตฺตา สํกิเลเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ นิทฺเทสสนฺธีติ อกุสลปกฺขาทิกสฺส ปุริมนิทฺเทสสฺส สํกิเลสาทิเกน ปจฺฉิเมน นิทฺเทเสน นิสฺสิตจิตฺตวเสน อยํ สํสนฺทนา จ นิทฺเทสสนฺธิ นามฯ กุสลปกฺขาทิกสฺส ปุริมสฺส นิทฺเทสสฺส โวทานาทิเกน ปจฺฉิเมน นิทฺเทเสน อนิสฺสิตจิตฺตวเสน อยํ สํสนฺทนา จ นิทฺเทสสนฺธิ นามาติ วิภชิตฺวา เวทิตพฺพาฯ

‘‘จตุพฺยูหหารสฺส เนรุตฺตมธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรสนฺธิปฺปเภเทน เจว อตฺถพฺยญฺชนสนฺธินิทฺเทสสนฺธิเทสนาสนฺธิปฺปเภเทน จ วิภชิตพฺพภาโว เกน อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตน ตถา วิภชิตพฺพภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติอาทิกํ (เนตฺติ. 4 หารสงฺเขป) ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ จตุพฺยูหหารสฺส ตถา วิภชิตพฺพภาโว ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘เอตฺตาวตา จ จตุพฺยูหหาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต จตุพฺยูโห หาโร’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺสํ ยสฺสํ ปาฬิยํ โย โย จตุพฺพิโธ, โส โส จตุพฺยูหหาโร จ ยถาลาภวเสน โยชิโต, ตสฺสํ ตสฺสํ ปาฬิยํ โส โส จตุพฺพิโธ จตุพฺยูหหาโร ตถา นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ จตุพฺยูหหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

7. อาวฏฺฏหารวิภงฺควิภาวนา

[29] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน จตุพฺยูหหารวิภงฺเคน เนรุตฺตาทโย วิภตฺตา, โส…เป.… จตุพฺยูหหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม อาวฏฺโฏ หารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺโฏ หาโร อาวฏฺฏหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน’’นฺติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺฏหารวิภงฺโค นามาติ คหิโตฯ ‘‘ตตฺถ เทสนายํ เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน เทสนารุฬฺเห เสสกํ ปทฏฺฐานํ ปริเยสติ, ปริเยสิตฺวา กถํ ปฏิปกฺเข อาวฏฺเฏตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา –

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ อิธ คาถายํ เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน เทสนารุฬฺเห เสสกํ ปทฏฺฐานํ ปริเยสตีติ วุตฺตํ โหติฯ คาถาตฺโถ ปน อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 29) วุตฺโตฯ

‘‘อารมฺภถา’ติอาทิคาถายํ กตรสฺมิํ ปทฏฺฐาเน เทสนารุฬฺเห กตมํ เสสกํ ปทฏฺฐานํ ปริเยสตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘วีริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ สามญฺญวเสน วุตฺตมฺปิ อารมฺภธาตุสงฺขาตํ วีริยํ นิกฺกมธาตุสงฺขาตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺฐานํ, นิกฺกมธาตุสงฺขาตํ วีริยํ ปรกฺกมธาตุสงฺขาตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺฐานํ, ปรกฺกมธาตุสงฺขาตํ วีริยํ สมถภาวนาสหิตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺฐานนฺติอาทินา ปริเยสิตพฺพนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ยุญฺชถา’’ติ อิมินา วุตฺตํ สมถภาวนาสหิตํ วีริยํ ‘‘พุทฺธสาสเน’’ติ อิมินา วุตฺตสฺส มหคฺคตสมาธิสฺส ปทฏฺฐานํ, เทสนารุฬฺหํ สุขาทิกํ เสสกมฺปิ ปทฏฺฐานํ ปริเยสิตพฺพํฯ ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสน’’นฺติ ปเทน คหิตํ วิปสฺสนาสหิตํ วีริยํ กิเลสธุนเน สมตฺถาย ปญฺญาย ปทฏฺฐานํ, เทสนารุฬฺหํ สมาธิอาทิกํ เสสกมฺปิ ปทฏฺฐานํ ปริเยสิตพฺพํฯ

‘‘ยทิ ‘อารมฺภถา’ติอาทิกํ วุตฺตํ วีริยํ สามญฺญภูตานํ วีริยสมาธิปญฺญานํเยว ปทฏฺฐานํ สิยา, เอวํ สติ กถํ วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา วิวฏฺฏํ ปาเปสฺสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ปุน ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อาธิปจฺจกิจฺจตาย ยุตฺตสฺสาปิ วีริยาธิกสฺส ปทฏฺฐานตฺตา อารภนฺตา โยคาวจรปุคฺคลา วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา วิวฏฺฏํ ปาเปนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิกา ปน ยสฺมา วีริยารมฺภวตฺถุอาทิเทสนา โหติ, ตสฺมา อารมฺภวตฺถุอาทีนิเยว สํวณฺณิตานิ ปทฏฺฐานนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อิมานิ ปทฏฺฐานานิ เทสนา’’ติฯ ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิกา ยถาวุตฺตปทฏฺฐานานิ เทสนา โหติ, น วีริยารมฺภวตฺถุอาทีนิ, ตสฺมา ปทฏฺฐานํเยว สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ