4. ปทฏฺฐานหารวิภงฺควิภาวนา

[22] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ยุตฺติหารวิภงฺคภูเตน ปญฺหาวิสฺสชฺชนาทีนํ ยุตฺตายุตฺตภาโว วิภตฺโต, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ยุตฺติหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปทฏฺฐานหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺฐาโน หาโร ปทฏฺฐานหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉติฯ ‘‘ธมฺมํ เทเสสิ ชิโน’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ ปทฏฺฐาโน หาโร’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺฐานหารวิภงฺโคติ วิญฺเญยฺโยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโรติอาทิ ปทฏฺฐานหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 22)ฯ ‘‘อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน วิตฺถารภูโต ปทฏฺฐาโน หาโร ปิฏกตฺตเย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ กิํ นาม ธมฺมํ เทสยติ สํวณฺเณตี’’ติ ปุจฺฉํ ฐเปตฺวา ‘‘อิทํ อาสนฺนการณํ อิมสฺส อาสนฺนผลสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘อยํ ปทฏฺฐาโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – สพฺเพสุ วิญฺเญยฺยธมฺเมสุ ยาถาวโต อสมฺปฏิเวโธ ลกฺขณํ เอติสฺสา อวิชฺชายาติ สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา, อวิชฺชา, ตสฺสา อวิชฺชาย อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติอาทิวิปลฺลาสา ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํฯ วิปลฺลาเส สติ อวิชฺชา วตฺตติ อุปรูปริ ชายติ น หายติ, ตสฺมา วิปลฺลาสา อวิชฺชาย ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ ภวนฺติฯ อวิชฺชาย วฏฺฏมูลกตฺตา ตํ อาทิํ กตฺวา ปทฏฺฐานํ วิภตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตณฺหายปิ วฏฺฏมูลกตฺตา ตทนนฺตรํ ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ วิภชิตุํ ‘‘อชฺโฌสานลกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ปิยสภาวํ สาตสภาวํ จกฺขาทิธมฺมชาตํฯ ปิยนียสาตนีเย จกฺขาทิเก สติ ตณฺหา วตฺตติ อุปรูปริ ชายติ, ตสฺมา ปิยรูปํ สาตรูปํ ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ ภวติฯ

อทินฺนาทาเน สติ โลโภ วตฺตติ, ตสฺมา อทินฺนาทานํ โลภสฺส ปทฏฺฐานํ ภวติฯ อทินฺนาทานญฺหิ เอกวารํ อุปฺปนฺนมฺปิ อนาทีนวทสฺสนโต โลภสฺส อาสนฺนการณํ ภวตฺเววฯ

เกสาทีสุ อสุเภสุ ปวตฺตายปิ สุภสญฺญาย นีลาทิวณฺณทีฆาทิสณฺฐานหสนาทิพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณตฺตา จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ อสํวโร สุภสญฺญาย ปทฏฺฐานํ ภวติฯ

ทุกฺขทุกฺขาทีสุ ปวตฺตายปิ สุขสญฺญาย สาสวผสฺสูปคมนลกฺขณตฺตา รูปาทีสุ อสฺสาโท สุขสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ

รูปกฺขนฺธาทีสุ อนิจฺเจสุ ปวตฺตายปิ นิจฺจสญฺญาย สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณตฺตา รูปกฺขนฺธาทีสุ นิจฺจคฺคหณํ วิญฺญาณํ นิจฺจสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ

อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขาเตสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตายปิ อตฺตสญฺญาย อนิจฺจสญฺญาทุกฺขสญฺญานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณตฺตา อหํมมาทิวเสน ปวตฺโต นามกาโย อตฺตสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ

เอวํ อวิชฺชาทีนํ อกุสลปกฺขานํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตปฺปฏิปกฺขานํ วิชฺชาทีนํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพธมฺมสมฺปฏิเวธลกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺเพสุ เญยฺยธมฺเมสุ ปวตฺตาย วิชฺชาย สพฺพธมฺมสมฺปฏิเวธลกฺขณตฺตา สพฺพํ เนยฺยํ วิชฺชาย ปทฏฺฐานํฯ

สมถสฺส จิตฺตวิกฺเขปสงฺขาตอุทฺธจฺจปฏิสํหรณสงฺขาตวิกฺขมฺภนลกฺขณตฺตา ปฏิภาคนิมิตฺตภูตา อสุภา สมถสฺส ปทฏฺฐานํฯ อสุภาย หิ ตณฺหาปฏิปกฺขตฺตา, ตณฺหาย จ อภาเว สมโถ ติฏฺฐตีติฯ

อทินฺนาทานา เวรมณิวเสน ปวตฺตสฺส อโลภสฺส อิจฺฉาวจรปฏิสํหรณลกฺขณตฺตา อทินฺนาทานา เวรมณี อโลภสฺส ปทฏฺฐานํฯ

ปาณาติปาตา เวรมณิวเสน ปวตฺตสฺส อโทสสฺส อพฺยาปชฺชลกฺขณตฺตา ปาณาติปาตา เวรมณี อโทสสฺส ปทฏฺฐานํฯ

สมฺมาปฏิปตฺติวเสน ปวตฺตสฺส อโมหสฺส วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติลกฺขณตฺตา สมฺมาปฏิปตฺติ อโมหสฺส ปทฏฺฐานํฯ

นิพฺพิทาวเสน ปวตฺตาย อสุภสญฺญาย วินีลกวิปุพฺพกคหณลกฺขณตฺตา นิพฺพิทา อสุภสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ นิพฺพิทาญาเณน หิ อนภิรติ ปวตฺตติ, อนภิรติยา จ อสุภสญฺญา ฐิตาติฯ

ทุกฺขเวทนาวเสน ปวตฺตาย ทุกฺขสญฺญาย สาสวผสฺสปริชานนลกฺขณตฺตา เวทนา ทุกฺขสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ

อุปฺปาทวยวเสน ปวตฺตาย อนิจฺจสญฺญาย สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ สมนุปสฺสนลกฺขณตฺตา อุปฺปาทวยา อนิจฺจสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ อุปฺปาทวยญฺหิ สมนุปสฺสิตฺวา อนิจฺจสญฺญา ปวตฺตาฯ

ธมฺมมตฺตสญฺญาวเสน ปวตฺตาย อนตฺตสญฺญาย สพฺพธมฺมอภินิเวสลกฺขณตฺตา ธมฺมสญฺญา อนตฺตสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ

กามราคสฺส รูปาทิปญฺจกามคุณารมฺมณตฺตา ปญฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ

รูปสงฺขาเต กาเย อารพฺภ ปวตฺตสฺส รูปราคสฺส จกฺขาทิปญฺจินฺทฺริยานํ อนุสาเรน ปวตฺตนโต ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปานิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ

ภวนิกนฺติวเสน ปวตฺตสฺส ภวราคสฺส ฉฬายตนํ ปทฏฺฐานํฯ

นิพฺพตฺตภวานุปสฺสิตาติ ‘‘เอทิสํ อนิฏฺฐํ รูปํ มา นิพฺพตฺตตุ, เอทิสํ อิฏฺฐํ รูปํ นิพฺพตฺตตุ เอทิสี ทุกฺขา เวทนา มา นิพฺพตฺตตุ, เอทิสี สุขา เวทนา นิพฺพตฺตตู’’ติ เอวมาทินา ปกาเรน ปวตฺตา รูปาภินนฺทนา, สา ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปทฏฺฐานํฯ

กมฺมสฺสกตญฺญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณานุคตตฺตา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณทสฺสนํ กมฺมสฺสกตญฺญาณสฺส ปทฏฺฐานํฯ

โอกปฺปนํ ลกฺขณํ ยสฺสา สทฺธายาติ โอกปฺปนลกฺขณา สทฺธาฯ อธิมุตฺติ ปจฺจุปฏฺฐานํ ยสฺสา สทฺธายาติ อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา จ สทฺธาฯ อนาวิลํ ลกฺขณํ ยสฺส ปสาทสฺสาติ อนาวิลลกฺขโณติ ปสาโทฯ สมฺปสีทนํ ปจฺจุปฏฺฐานํ ยสฺส ปสาทสฺสาติ สมฺปสีทนปจฺจุปฏฺฐาโน จ ปสาโทฯ โส ปน ปสาโท สทฺธาย เอว อวตฺถาวิเสโสติ เวทิตพฺโพฯ อเวจฺจปสาโท อภิปตฺถิยนลกฺขณาย สทฺธาย ปทฏฺฐานํ, โอกปฺปนลกฺขณา สทฺธา อนาวิลลกฺขณสฺส ปสาทสฺส ปทฏฺฐานํ, จตุพฺพิธํ สมฺมปฺปธานํ วีริยํ อารมฺภลกฺขณสฺส วีริยสฺส ปทฏฺฐานํ, กายาทิสติปฏฺฐานํ อปิลาปนลกฺขณาย สติยา ปทฏฺฐานํ, ฌานสหิตสฺส สมาธิสฺส เอกคฺคลกฺขณตฺตา วิตกฺกาทิฌานานิ สมาธิสฺส ปทฏฺฐานํ, ปญฺญาย กิจฺจปชานนอารมฺมณปชานนลกฺขณตฺตา สจฺจานิ ปญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ

‘‘เยสํ อวิชฺชาทีนํ ปทฏฺฐานานิ อาจริเยน วิภตฺตานิ, เต อวิชฺชาทโย กตเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เต อวิชฺชาทโยปิ อิเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวิชฺชา อสฺสาทมนสิการลกฺขณสฺส อโยนิโสมนสิการสฺส ปทฏฺฐานํฯ อวิชฺชาย หิ อาทีนวจฺฉาทนโต อโยนิโสมนสิกาโร ชาโตติฯ

สจฺจสมฺโมหนลกฺขณา อวิชฺชา ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารานํ ปทฏฺฐานํ, ปุนพฺภววิโรหนลกฺขณา เตภูมกเจตนา สงฺขารา วิปากวิญฺญาณสฺส ปทฏฺฐานํ, โอปปจฺจยิกสงฺขาเตน อุปปตฺติภวภาเวน นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํ, นามกายรูปกายสงฺฆาตลกฺขณํ นามรูปํ ฉฬายตนสฺส ปทฏฺฐานํ สหชาตาทิปจฺจยภาวโต, จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปวตฺตานํ ลกฺขณํ ฉฬายตนํ ฉพฺพิธสฺส ผสฺสสฺส ยถากฺกมํ ปทฏฺฐานํ นิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต, จกฺขุปสาทรูปารมฺมณํ จกฺขุวิญฺญาณาทิสนฺนิปาตลกฺขโณ ฉพฺพิโธ ผสฺโส, ตํ เวทนาย เตน ฉพฺพิเธน ผสฺเสน สหชาตาย ฉพฺพิธาย เวทนาย ยถากฺกมํ ปทฏฺฐานํ สหชาตาทิปจฺจยภาวโต, อิฏฺฐานุภวนอนิฏฺฐานุภวนอิฏฺฐานิฏฺฐานุภวนลกฺขณา ติวิธา เวทนา, ตํ ตณฺหาย ตาย ติวิธาย เวทนาย วเสน ปวตฺตาย ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ อุปนิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต, สปรสนฺตาเนสุ อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตํ อุปาทานสฺส ตาย ตณฺหาย วเสน ปวตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺส อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํ อุปนิสฺสยาทิปจฺจยภาวโตฯ ‘‘โส เวทนายา’’ติ จ ‘‘สา ตณฺหายา’’ติ จ ‘‘สา อุปาทานสฺสา’’ติ จ ปาเฐน ภวิตพฺพํ, ลิงฺควิปลฺลาสนิทฺเทโส วา สิยาฯ

ยํ อุปาทานํ โอปปจฺจยิกํ อุปปตฺติกฺขนฺธนิพฺพตฺตกํ, ตํ อุปาทานํ ทุวิธสฺส ภวสฺส ปทฏฺฐานํฯ โย กมฺมภโว นามกายรูปกายสมฺภวนลกฺขโณ, โส กมฺมภโว ชาติยา ปทฏฺฐานํฯ ยา อุปปตฺติภูตา ชาติ ขนฺธปาตุภาวลกฺขณา, ตํ สา ชาติ ชราย ปทฏฺฐานํฯ ยา ชิณฺณชรา อุปธิกฺขนฺธปริปากลกฺขณา, ตํ สา ชิณฺณชรา มรณสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยมฺปิ ยสฺส สมฺมุติมรณํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทลกฺขณํ, ตมฺปิ ตสฺส สมฺมุติมรณํ โสกสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปิยสฺส มรณํ จินฺเตนฺตสฺส เยภุยฺเยน โสกุปฺปชฺชนโต โย โสโก ญาติอาทิปิเยสุ อุสฺสุกฺกการโก, ตํ โส โสโก ปริเทวสฺส ปทฏฺฐานํฯ โย ปริเทโว ลาลปฺปการโก, ตํ โส ปริเทโว กายิกทุกฺขสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺปีฬนลกฺขณํ, ตํ กายิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยํ โทมนสฺสํ จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ, ตํ โทมนสฺสํ อุปายาสสฺส ปทฏฺฐานํฯ โย อุปายาโส โอทหนการโก อวทหนการโก, ตํ โส อุปายาโส ภวสฺส อุปายาสสฺส นิสฺสยสนฺตานภวสฺส ปทฏฺฐานํฯ

ภวสฺสาติ วุตฺตภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ภวงฺคานิ กิเลโส ภวสฺส องฺคํ การณํ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏานิ ภวสงฺขาตานิ องฺคานิ อวยวานิฯ ยทา ปจฺจุปฺปนฺนาทิกาเล สมคฺคานิ นิพฺพตฺตานิ ภวนฺติ, ตทา โส กิเลสวฏฺฏกมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏสงฺขาโต ธมฺมสมูโห ‘‘ภวสฺสา’’ติ เอตฺถ ภโวติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ ภวสงฺขาตํ กิเลสวฏฺฏกมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏตฺตยํ สํสารสฺส ปทฏฺฐานํ ปุริมํ ปุริมํ ชาตินิปฺผนฺนกิเลสาทิวฏฺเฏน สํสารสฺส อพฺโพจฺฉินฺนุปฺปชฺชนโต, โย อริยมคฺโค นิยฺยานิกลกฺขโณ, ตํ โส อริยมคฺโค นิโรธสฺส นิพฺพานสฺส ปทฏฺฐานํ สมฺปาปกเหตุภาวโตฯ

พหุสฺสุโต สพฺพสิสฺสาทีนํ ปติฏฺฐานตฺตา ติตฺถํ วิยาติ ติตฺถํ, ชานาตีติ ญู, ติตฺถํ ญูติ ติตฺถญฺญู, ติตฺถญฺญุโน ภาโว ติตฺถญฺญุตา, สมฺมาปยิรุปาสนา, สา ปีตญฺญุตาย ปทฏฺฐานํฯ

พหุสฺสุตสฺส หิ สมฺมาปยิรุปาสนาย ธมฺมูปสญฺหิตํ ปาโมชฺชํ ชายติ, ปาโมชฺเชน จ กมฺมฏฺฐานพฺรูหนา ชายตีติ สปฺปายธมฺมสฺสวเนน ปีติํ ชานาตีติ ปีตญฺญู, ปีตญฺญุโน ภาโว ปีตญฺญุตา, กมฺมฏฺฐานสฺส พฺรูหนา, สา ปตฺตญฺญุตาย ปทฏฺฐานํฯ กมฺมฏฺฐานพฺรูหนาย หิ ภาวนาปตฺตชานนตา ชายตีติ ปตฺตญฺญุตาฯ ภาวนาปตฺตชานนตา อตฺตญฺญุตาย ปทฏฺฐานํฯ ภาวนาปตฺตชานนตาย หิ ปญฺจหิ ปธานิยงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส อตฺตโน ชานนตา ชายตีติ อตฺตญฺญุตา ปุพฺเพกตปุญฺญตาย ปทฏฺฐานํฯ

ปธานิยงฺเคสุ สมนฺนาคตตฺตชานนตาย หิ ปุพฺเพ ปุญฺญกรณํ ชาตํ, ปุพฺเพกตปุญฺญตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปุพฺเพ หิ กเตน ปุญฺเญน ปติรูปเทสวาโส ลทฺโธ, ปติรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปติรูปเทสวาเสน หิ สปฺปุริสูปนิสฺสโย ลทฺโธ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺฐานํฯ สปฺปุริสูปนิสฺสเยน หิ อตฺตสมฺมาปณิธานํ ชาตํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ สีลานํ ปทฏฺฐานํฯ อตฺตสมฺมาปณิธาเนน หิ สีลานิ สมฺปติฏฺฐิตานิ, สีลานิ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺฐานํฯ อตฺตนิ หิ สมฺปติฏฺฐิตํ สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส วิปฺปฏิสาโร นตฺเถวาติ, อวิปฺปฏิสาเรน ปาโมชฺชํ ชายติ, ตสฺมา อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปาโมชฺเชน ปีติ ชายติ, ตสฺมา ปาโมชฺชํ ปีติยา ปทฏฺฐานํฯ ปีติยา ปสฺสทฺธิ ชายติ, ตสฺมา ปีติ ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺฐานํฯ ปสฺสทฺธิยา สุขํ ชายติ, ตสฺมา ปสฺสทฺธิ สุขสฺส ปทฏฺฐานํฯ สุเขน สมาธิ ชายติ, ตสฺมา สุขํ สมาธิสฺส ปทฏฺฐานํฯ สมาธินา ยถาภูตญาณทสฺสนํ ชายติ, ตสฺมา สมาธิ ยถาภูตญาณสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยถาภูตญาณทสฺสเนน นิพฺพิทาญาณํ ชายติ, ตสฺมา ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทาย ปทฏฺฐานํฯ นิพฺพิทาย วิราโค ชายติ, ตสฺมา นิพฺพิทา วิราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ วิราเคน วิมุตฺติ ชายติ, ตสฺมา วิราโค วิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ชายติ, ตสฺมา วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํฯ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน โย โกจิ ธมฺโม อุปนิสฺสโย โหติ, โย โกจิ ธมฺโม ปจฺจโย โหติ, สพฺโพ โส ธมฺโม อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปทฏฺฐานนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘อุปนิสฺสยธมฺมสฺส, ปจฺจยธมฺมสฺส วา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปทฏฺฐานภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ เตนาติ ยสฺส กสฺสจิ อุปนิสฺสยธมฺมสฺส, ปจฺจยธมฺมสฺส จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปทฏฺฐานภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติอาทิกํ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน เตสํ อุปนิสฺสยธมฺมปจฺจยธมฺมานํ ปทฏฺฐานภาโว สทฺทหิตพฺโพติฯ ‘‘ยถาวุตฺโต ปทฏฺฐาโน หาโร ปริปุณฺโณ กิํ, อุทาหุ อญฺโญ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺโพ อตฺถิ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปทฏฺฐาโน หาโร’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ปาฬิยํ อวิภตฺตมฺปิ ยถาลาภวเสน ปทฏฺฐาโน หาโร นีหริตฺวา ยุตฺโต ยุชฺชิตพฺโพ, วิภชิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อิติ ปทฏฺฐานหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

5. ลกฺขณหารวิภงฺควิภาวนา

[23] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปทฏฺฐานวิภงฺเคน อวิชฺชาทีนํ ปทฏฺฐานานิ วิภตฺตานิ, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปทฏฺฐานหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ลกฺขณหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ-สทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺโตวฯ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร ลกฺขณหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉติฯ ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร ลกฺขณหารวิภงฺโค นามาติ วิญฺเญยฺโยติฯ เตน วุตฺตํ –‘‘ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโรติอาทิ ลกฺขณหารวิภงฺโค นามา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 23)ฯ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน วิตฺถารภูโต ลกฺขโณ หาโร ปิฏกตฺตเย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ กิํ นาม ลกฺขิตพฺพํ ธมฺมํ ลกฺขียตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปุจฺฉิเต ลกฺขณหารวิจเย ธมฺเม สงฺเขเปน ทสฺเสตุํ ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เย ธมฺมาติ เย สมูหา ธมฺมาฯ เอกลกฺขณาติ สมานลกฺขณาฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ สมานลกฺขณานํ เตสํ สมูหธมฺมานํ, นิทฺธารเณ เจตํฯ เอกสฺมิํ ธมฺเมติ สมานลกฺขเณ เอกสฺมิํ ธมฺเม, ปาฬิยํ ภควตา วุตฺเต สติ วุตฺตธมฺมโต อวสิฏฺฐสมานลกฺขณา ธมฺมา สมานลกฺขเณน วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ

ลกฺขณหารวิสเย ธมฺเม วิตฺถารโต อิมสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อิเม สมานลกฺขณา ธมฺมาปิ วุตฺตา ภวนฺตีติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา กิํ ภเว’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา เยน ปกาเรน วุตฺตา ภวนฺติ, โส ปกาโร กิํ ภเวติ ปุจฺฉติฯ ยถา เยน ปกาเรน วุตฺตา ภวนฺติ, โส ปกาโร สมานลกฺขณาติ ภาโว ภเวติ อตฺโถฯ กินฺติ ภควา อาห? ‘‘จกฺขุํ ภิกฺขเว’’ติอาทิํ ภควา อาหฯ ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนวฏฺฐิต’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺเต ‘‘โสตํ, ภิกฺขเว, อนวฏฺฐิต’’นฺติอาทิวจนมฺปิ วุตฺตเมว ภวติฯ

‘‘อนวฏฺฐิตาทิลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วา อชฺฌตฺติกายตนภาเวน สมานลกฺขณตฺตา วาติ อายตนวเสเนว เอกลกฺขณํ วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ขนฺธวเสนปิ เอกลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหติ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ , ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชา’’ติ วุตฺเต ‘‘อตีตาย, ราธ, เวทนาย อนเปกฺโข โหติ, อนาคตํ เวทนํ มา อภินนฺทิ, ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชา’’ติอาทิ วุตฺตํ ภเวฯ

‘‘อนเปกฺขนียลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วา ขนฺธลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วาติ ขนฺธายตนวเสเนว เอกลกฺขณธมฺมา วตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา สติปฏฺฐานวเสนาปิ วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา เยน เอกลกฺขณตฺเตน จ ภควา อาห, ตถา จ เตน เอกลกฺขณตฺเตน จ อวุตฺตาปิ ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ เย วิปสฺสกา ปุคฺคลา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ นิจฺจํ สุสมารทฺธา นิจฺจํ กายคตาสติํ ภาเวนฺติ, เต วิปสฺสกา อกิจฺจํ สุภสุขาทิกํ, กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ วา น เสวนฺติ, กิจฺเจ อสุภาสุขาทิเก, กายาทิเก วา สาตจฺจการิโน โหนฺตีติ ภควา อาหาติ โยชนาฯ

อิติสทฺทสฺส เจตฺถ เอกสฺส โลโปฯ