เมนู

‘‘สกฺกายญฺจ นิโรธญฺจ, สกฺกายสฺส จ สมฺภวํ;

อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ

‘‘เยปิ ทีฆายุกา เทวา, วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน;

ภีตา สนฺตาสมาปาทุํ, สีหสฺเสวิตเร มิคาฯ

อวีติวตฺตา สกฺกายํ, อนิจฺจา กิร โภ มยํ;

สุตฺวา อรหโต วากฺยํ, วิปฺปมุตฺตสฺส ตาทิโน’’ติฯ ฉฏฺฐํ;

7. ขชฺชนียสุตฺตํ

[79] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรมานา อนุสฺสรนฺติ สพฺเพเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนุสฺสรนฺติ เอเตสํ วา อญฺญตรํฯ กตเม ปญฺจ? ‘เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน รูปํเยว อนุสฺสรติฯ ‘เอวํเวทโน อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน เวทนํเยว อนุสฺสรติฯ ‘เอวํสญฺโญ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ… ‘เอวํสงฺขาโร อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ… ‘เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน วิญฺญาณเมว อนุสฺสรติ’’ฯ

‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ? รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ [… สิริํสปสมฺผสฺเสนปิ (สี. ปี.)] รุปฺปติฯ รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติฯ

‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, เวทนํ วเทถ? เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘เวทนา’ติ วุจฺจติฯ กิญฺจ เวทยติ? สุขมฺปิ เวทยติ, ทุกฺขมฺปิ เวทยติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ เวทยติฯ เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘เวทนา’ติ วุจฺจติฯ

‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, สญฺญํ วเทถ? สญฺชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สญฺญา’ติ วุจฺจติฯ กิญฺจ สญฺชานาติ? นีลมฺปิ สญฺชานาติ, ปีตกมฺปิ สญฺชานาติ, โลหิตกมฺปิ สญฺชานาติ, โอทาตมฺปิ สญฺชานาติฯ สญฺชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สญฺญา’ติ วุจฺจติฯ

‘‘กิญฺจ , ภิกฺขเว, สงฺขาเร วเทถ? สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สงฺขารา’ติ วุจฺจติฯ กิญฺจ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ? รูปํ รูปตฺตาย [รูปตฺถาย (ก.)] สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, เวทนํ เวทนตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, สญฺญํ สญฺญตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, สงฺขาเร สงฺขารตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, วิญฺญาณํ วิญฺญาณตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติฯ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สงฺขารา’ติ วุจฺจติฯ

‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ วเทถ? วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘วิญฺญาณ’นฺติ วุจฺจติฯ กิญฺจ วิชานาติ? อมฺพิลมฺปิ วิชานาติ, ติตฺตกมฺปิ วิชานาติ, กฏุกมฺปิ วิชานาติ, มธุรมฺปิ วิชานาติ, ขาริกมฺปิ วิชานาติ, อขาริกมฺปิ วิชานาติ, โลณิกมฺปิ วิชานาติ, อโลณิกมฺปิ วิชานาติฯ วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘วิญฺญาณ’นฺติ วุจฺจติฯ

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘อหํ โข เอตรหิ รูเปน ขชฺชามิฯ อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺชิํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามี’ติฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตสฺมิํ รูปสฺมิํ อนเปกฺโข โหติ ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ

‘‘‘อหํ โข เอตรหิ เวทนาย ขชฺชามิฯ อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว เวทนาย ขชฺชิํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ เวทนํ อภินนฺเทยฺยํ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว เวทนาย ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย ขชฺชามี’ติฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตาย เวทนาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ เวทนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ

‘‘‘อหํ โข เอตรหิ สญฺญาย ขชฺชามิ…เป.… อหํ โข เอตรหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามิฯ อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว สงฺขาเรหิ ขชฺชิํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามีติฯ

อหญฺเจว โข ปน อนาคเต สงฺขาเร อภินนฺเทยฺยํ ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว สงฺขาเรหิ ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามี’ติฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีเตสุ สงฺขาเรสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต สงฺขาเร นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ

‘‘‘อหํ โข เอตรหิ วิญฺญาเณน ขชฺชามิฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ เอวเมว วิญฺญาเณน ขชฺชิํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน วิญฺญาเณน ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ วิญฺญาณํ อภินนฺเทยฺยํ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว วิญฺญาเณน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน วิญฺญาเณน ขชฺชามี’ติฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตสฺมิํ วิญฺญาณสฺมิํ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิญฺญาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เวทนา … สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ’’ฯ

‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อปจินาติ, โน อาจินาติ; ปชหติ [โน (สี.)], น อุปาทิยติ; วิสิเนติ [โน (สี.)], น อุสฺสิเนติ; วิธูเปติ [โน (สี.)], น สนฺธูเปติฯ

กิญฺจ อปจินาติ, โน อาจินาติ? รูปํ อปจินาติ, โน อาจินาติ; เวทนํ … สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อปจินาติ, โน อาจินาติฯ กิญฺจ ปชหติ, น อุปาทิยติ? รูปํ ปชหติ, น อุปาทิยติ; เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ ปชหติ, น อุปาทิยติฯ กิญฺจ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติ? รูปํ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติ; เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติฯ กิญฺจ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ? รูปํ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ; เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติฯ

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สญฺญายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิญฺญาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ

‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เนวาจินาติ น อปจินาติ, อปจินิตฺวา ฐิโต เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ฐิโต เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ, วิสิเนตฺวา ฐิโต เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติฯ วิธูเปตฺวา ฐิโต กิญฺจ เนวาจินาติ น อปจินาติ? อปจินิตฺวา ฐิโต รูปํ เนวาจินาติ น อปจินาติ; อปจินิตฺวา ฐิโต เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ เนวาจินาติ น อปจินาติฯ อปจินิตฺวา ฐิโต กิญฺจ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ? ปชหิตฺวา ฐิโต รูปํ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ; ปชหิตฺวา ฐิโต เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ เนว ปชหติ น อุปาทิยติฯ ปชหิตฺวา ฐิโต กิญฺจ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ? วิสิเนตฺวา ฐิโต รูปํ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ; วิสิเนตฺวา ฐิโต เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติฯ วิสิเนตฺวา ฐิโต กิญฺจ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ? วิธูเปตฺวา ฐิโต รูปํ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ; วิธูเปตฺวา ฐิโต เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติฯ วิธูเปตฺวา ฐิโต เอวํวิมุตฺตจิตฺตํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อารกาว นมสฺสนฺติ –

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ยสฺส เต นาภิชานาม, ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายสี’’ติฯ สตฺตมํ;

8. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตํ

[80] เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมิํ นิคฺโรธาราเมฯ อถ โข ภควา กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ กปิลวตฺถุสฺมิํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน มหาวนํ เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหาราย ฯ มหาวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา เพลุวลฏฺฐิกาย มูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ

อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘มยา โข ภิกฺขุสงฺโฆ ปพาฬฺโหฯ สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํฯ เตสํ มมํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อญฺญถตฺตํ สิยา วิปริณาโมฯ เสยฺยถาปิ นาม วจฺฉสฺส ตรุณสฺส มาตรํ อปสฺสนฺตสฺส สิยา อญฺญถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ มมํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อญฺญถตฺตํ สิยา วิปริณาโมฯ เสยฺยถาปิ นาม พีชานํ ตรุณานํ อุทกํ อลภนฺตานํ สิยา อญฺญถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ…เป.… เตสํ มมํ อลภนฺตานํ ทสฺสนาย สิยา อญฺญถตฺตํ สิยา วิปริณาโมฯ ยํนูนาหํ ยเถว มยา ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺโฆ อนุคฺคหิโต, เอวเมว เอตรหิ อนุคฺคณฺเหยฺยํ ภิกฺขุสงฺฆ’’นฺติฯ

อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ [สมฺมิญฺชิตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา พาหํ ปสาเรยฺย ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิฯ อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา; เอวเมตํ, สุคต ! ภควโต, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ ปพาฬฺโหฯ สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํฯ เตสํ ภควนฺตํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อญฺญถตฺตํ สิยา วิปริณาโมฯ