5. สตฺตฏฺฐานสุตฺตํ

[57] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘สตฺตฏฺฐานกุสโล, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺฐานกุสโล โหติ? อิธ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ ปชานาติ, รูปสมุทยํ ปชานาติ, รูปนิโรธํ ปชานาติ, รูปนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ; รูปสฺส อสฺสาทํ ปชานาติ, รูปสฺส อาทีนวํ ปชานาติ, รูปสฺส นิสฺสรณํ ปชานาติ; เวทนํ ปชานาติ … สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ ปชานาติ, วิญฺญาณสมุทยํ ปชานาติ, วิญฺญาณนิโรธํ ปชานาติ, วิญฺญาณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ; วิญฺญาณสฺส อสฺสาทํ ปชานาติ, วิญฺญาณสฺส อาทีนวํ ปชานาติ, วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณํ ปชานาติฯ

‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปํฯ อาหารสมุทยา รูปสมุทโย; อาหารนิโรธา รูปนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

‘‘ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ รูปสฺส อสฺสาโทฯ ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ รูปสฺส อาทีนโวฯ โย รูปสฺมิํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํฯ

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิญฺญาย; เอวํ รูปสฺส อสฺสาทํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปสฺส อาทีนวํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺญาย รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนาฯ เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย คาธนฺติฯ

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิญฺญาย; เอวํ รูปสฺส อสฺสาทํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปสฺส อาทีนวํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺญาย รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตาฯ เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโนฯ เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เวทนากายา – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เวทนาฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนาฯ ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

‘‘ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ เวทนาย อสฺสาโทฯ ยา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา – อยํ เวทนาย อาทีนโวฯ โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํฯ

‘‘เย หิ, เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิญฺญาย, เอวํ เวทนาสมุทยํ อภิญฺญาย, เอวํ เวทนานิโรธํ อภิญฺญาย, เอวํ เวทนานิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิญฺญาย; เอวํ เวทนาย อสฺสาทํ อภิญฺญาย, เอวํ เวทนาย อาทีนวํ อภิญฺญาย, เอวํ เวทนาย นิสฺสรณํ อภิญฺญาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนาฯ เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย คาธนฺติฯ

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิญฺญาย…เป.… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สญฺญา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, สญฺญากายา – รูปสญฺญา, สทฺทสญฺญา, คนฺธสญฺญา, รสสญฺญา, โผฏฺฐพฺพสญฺญา, ธมฺมสญฺญาฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สญฺญาฯ ผสฺสสมุทยา สญฺญาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สญฺญานิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สญฺญานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิ…เป.… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เจตนากายา – รูปสญฺเจตนา, สทฺทสญฺเจตนา, คนฺธสญฺเจตนา, รสสญฺเจตนา, โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนา, ธมฺมสญฺเจตนาฯ อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว , สงฺขาราฯ ผสฺสสมุทยา สงฺขารสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สงฺขารนิโรโธ ฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

‘‘ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ สงฺขารานํ อสฺสาโทฯ เย สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา – อยํ สงฺขารานํ อาทีนโวฯ โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ สงฺขารานํ นิสฺสรณํฯ

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิญฺญาย, เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิญฺญาย, เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิญฺญาย, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิญฺญาย…เป.… สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฺปฏิปนฺนาฯ เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย คาธนฺติ…เป.… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ

‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ? ฉยิเม, ภิกฺขเว, วิญฺญาณกายา – จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนวิญฺญาณํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํฯ นามรูปสมุทยา วิญฺญาณสมุทโย; นามรูปนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค วิญฺญาณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

‘‘ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ วิญฺญาณสฺส อสฺสาโทฯ ยํ วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ วิญฺญาณสฺส อาทีนโวฯ โย วิญฺญาณสฺมิํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณํฯ

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิญฺญาณํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสมุทยํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณนิโรธํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิญฺญาย; เอวํ วิญฺญาณสฺส อสฺสาทํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺส อาทีนวํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺญาย วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนาฯ เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย คาธนฺติฯ

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิญฺญาณํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสมุทยํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณนิโรธํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิญฺญาย; เอวํ วิญฺญาณสฺส อสฺสาทํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺส อาทีนวํ อภิญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺญาย วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตาฯ เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโนฯ เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺฐานกุสโล โหติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ธาตุโส อุปปริกฺขติ, อายตนโส อุปปริกฺขติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทโส อุปปริกฺขติ ฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหติฯ สตฺตฏฺฐานกุสโล, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย เกวลี วุสิตวา ‘อุตฺตมปุริโส’ติ วุจฺจตี’’ติฯ ปญฺจมํฯ

6. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตํ

[58] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปญฺญาวิมุตฺโต รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโตติ วุจฺจติฯ

‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวทนาย นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปญฺญาวิมุตฺโต เวทนาย นิพฺพิทา…เป.… ปญฺญาวิมุตฺโตติ วุจฺจติฯ

‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สญฺญาย… สงฺขารานํ… วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปญฺญาวิมุตฺโต วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโตติ วุจฺจติฯ

‘‘ตตฺร โข, ภิกฺขเว, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (สี.), อธิปฺปายโส (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], กิํ นานากรณํ, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺญาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณาฯ สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตญฺเญว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถฯ ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว , สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา [สญฺชาเนตา (สฺยา. กํ.)], อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคญฺญู, มคฺควิทู, มคฺคโกวิโท; มคฺคานุคา จ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉาสมนฺนาคตาฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส, อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺญาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนา’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ