อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติฯ

‘‘โย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน เอวํ อาจิกฺขิยมาเน เทสิยมาเน ปญฺญปิยมาเน ปฏฺฐปิยมาเน วิวริยมาเน วิภชิยมาเน อุตฺตานีกริยมาเน น ชานาติ น ปสฺสติ ตมหํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปุถุชฺชนํ อนฺธํ อจกฺขุกํ อชานนฺตํ อปสฺสนฺตํ กินฺติ กโรมิ! เวทนา, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม…เป.… สญฺญา, ภิกฺขเว… สงฺขารา, ภิกฺขเว… วิญฺญาณํ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติฯ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติฯ

‘‘โย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน เอวํ อาจิกฺขิยมาเน เทสิยมาเน ปญฺญปิยมาเน ปฏฺฐปิยมาเน วิวริยมาเน วิภชิยมาเน อุตฺตานีกริยมาเน น ชานาติ น ปสฺสติ ตมหํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปุถุชฺชนํ อนฺธํ อจกฺขุกํ อชานนฺตํ อปสฺสนฺตํ กินฺติ กโรมิ!

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปุณฺฑรีกํ วา อุทเก ชาตํ อุทเก สํวฑฺฒํ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ฐาติ [ติฏฺฐนฺตํ (ก.)] อนุปลิตฺตํ อุทเกน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต โลเก ชาโต โลเก สํวฑฺโฒ โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกนา’’ติฯ ทุติยํฯ

3. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตํ

[95] เอกํ สมยํ ภควา อยุชฺฌายํ [อโยชฺฌายํ (สี. ปี.)] วิหรติ คงฺคาย นทิยา ตีเรฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ คงฺคา นที มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ อาวเหยฺยฯ ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยฯ ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกญฺเญว ขาเยยฺย, อสารกญฺเญว ขาเยยฺยฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เผณปิณฺเฑ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติฯ

ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขายติ , ตุจฺฉกญฺเญว ขายติ, อสารกญฺเญว ขายติฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, รูเป สาโร?

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเก อุทกปุพฺพุฬํ [อุทกพุพฺพุฬํ (สี. ปี.)] อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จฯ ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยฯ ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกญฺเญว ขาเยยฺย, อสารกญฺเญว ขาเยยฺยฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, อุทกปุพฺพุเฬ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา…เป.… ยา ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติฯ ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขายติ, ตุจฺฉกญฺเญว ขายติ, อสารกญฺเญว ขายติฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เวทนาย สาโร?

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ฐิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล มรีจิกา ผนฺทติฯ ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยฯ ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกญฺเญว ขาเยยฺย…เป.… กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, มรีจิกาย สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยา กาจิ สญฺญา…เป.…ฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน ติณฺหํ กุฐาริํ [กุธาริํ (สฺยา. กํ. ก.)] อาทาย วนํ ปวิเสยฺยฯ โส ตตฺถ ปสฺเสยฺย มหนฺตํ กทลิกฺขนฺธํ อุชุํ นวํ อกุกฺกุกชาตํ [อกุกฺกชาตํ (ก. สี. ปี.), อกุสชาตํ (ก. สี.), อกุกฺกุชกชาตํ (ก.)]ฯ ตเมนํ มูเล ฉินฺเทยฺย; มูเล เฉตฺวา อคฺเค ฉินฺเทยฺย, อคฺเค เฉตฺวา ปตฺตวฏฺฏิํ วินิพฺภุเชยฺยฯ โส ตสฺส ปตฺตวฏฺฏิํ วินิพฺภุชนฺโต เผคฺคุมฺปิ นาธิคจฺเฉยฺย, กุโต สารํ! ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยฯ ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกญฺเญว ขาเยยฺย, อสารกญฺเญว ขาเยยฺยฯ

กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, กทลิกฺขนฺเธ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา…เป.… เย ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติฯ ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขายติ, ตุจฺฉกญฺเญว ขายติ, อสารกญฺเญว ขายติฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, สงฺขาเรสุ สาโร?

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มายากาโร วา มายาการนฺเตวาสี วา จตุมหาปเถ [จาตุมฺมหาปเถ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มายํ วิทํเสยฺยฯ ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยฯ ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกญฺเญว ขาเยยฺย, อสารกญฺเญว ขาเยยฺยฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, มายาย สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติฯ ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเญว ขายติ, ตุจฺฉกญฺเญว ขายติ, อสารกญฺเญว ขายติฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, วิญฺญาเณ สาโร?

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สญฺญายปิ… สงฺขาเรสุปิ … วิญฺญาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ…เป.… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ’’ฯ

อิทมโวจ ภควาฯ อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ, เวทนา พุพฺพุฬูปมา [พุพฺพุลูปมา (สี.), ปุพฺพุโฬปมา (ก.)];

มรีจิกูปมา สญฺญา, สงฺขารา กทลูปมา;

มายูปมญฺจ วิญฺญาณํ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนาฯ

‘‘ยถา ยถา นิชฺฌายติ, โยนิโส อุปปริกฺขติ;

ริตฺตกํ ตุจฺฉกํ โหติ, โย นํ ปสฺสติ โยนิโสฯ

‘‘อิมญฺจ กายํ อารพฺภ, ภูริปญฺเญน เทสิตํ;

ปหานํ ติณฺณํ ธมฺมานํ, รูปํ ปสฺสถ [ปสฺเสถ (สี.)] ฉฑฺฑิตํฯ

‘‘อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปวิทฺโธ [อปวิฏฺโฐ (สฺยา. กํ.)] ตทา เสติ, ปรภตฺตํ อเจตนํฯ

‘‘เอตาทิสายํ สนฺตาโน, มายายํ พาลลาปินี;

วธโก เอส อกฺขาโต, สาโร เอตฺถ น วิชฺชติฯ

‘‘เอวํ ขนฺเธ อเวกฺเขยฺย, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย;

ทิวา วา ยทิ วา รตฺติํ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตฯ

‘‘ชเหยฺย สพฺพสํโยคํ, กเรยฺย สรณตฺตโน;

จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, ปตฺถยํ อจฺจุตํ ปท’’นฺติฯ ตติยํ;

4. โคมยปิณฺฑสุตฺตํ

[96] สาวตฺถินิทานํ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิญฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ เวทนา ยา เวทนา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ สญฺญา ยา สญฺญา…เป.… อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เกจิ สงฺขารา เย สงฺขารา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสนฺติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิญฺจิ วิญฺญาณํ, ยํ วิญฺญาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กิญฺจิ รูปํ, ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสติฯ นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กาจิ เวทนา… กาจิ สญฺญา… เกจิ สงฺขารา… กิญฺจิ วิญฺญาณํ , ยํ วิญฺญาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติฯ

อถ โข ภควา ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑํ ปาณินา คเหตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘เอตฺตโกปิ โข, ภิกฺขุ, อตฺตภาวปฏิลาโภ นตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสติฯ