‘‘กถญฺจ , คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ; อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิฯ กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ? มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ; อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโนฯ ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ; ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจฯ สหิตํ เม, อสหิตํ เตฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโท; จร วาทปฺปโมกฺขายฯ นิคฺคหิโตสิ; นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติฯ

‘‘กถญฺจ , คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ น เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติฯ

‘‘อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเห –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,

คาเม อกุพฺพํ มุนิสนฺถวานิ;

กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน,

กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ

‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตํ

[4] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร ปปาเต ปพฺพเตฯ อถ โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา สกฺกปญฺเห – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา, เต อจฺจนฺตนิฏฺฐา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺฐา เทวมนุสฺสาน’’’นฺติฯ

‘‘อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ?

‘‘รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติฯ

‘‘เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สญฺญาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิญฺญาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติฯ

‘‘อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา สกฺกปญฺเห – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา เต อจฺจนฺตนิฏฺฐา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺฐา เทวมนุสฺสาน’’’นฺติฯ

‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ จตุตฺถํฯ

5. สมาธิสุตฺตํ

[5] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ; สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติฯ กิญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? รูปสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ, เวทนาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ , สญฺญาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ, สงฺขารานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ, วิญฺญาณสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ’’ฯ

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, รูปสฺส สมุทโย, โก เวทนาย สมุทโย, โก สญฺญาย สมุทโย, โก สงฺขารานํ สมุทโย, โก วิญฺญาณสฺส สมุทโย? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ

‘‘กิญฺจ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ? รูปํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส รูปํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺทีฯ ยา รูเป นนฺที ตทุปาทานํฯ ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ