7. เขมกสุตฺตํ

[89] เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา เขมโก พทริการาเม วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโนฯ อถ โข เถรา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิตา อายสฺมนฺตํ ทาสกํ อามนฺเตสุํ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – กจฺจิ เต, อาวุโส, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ, ปฏิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ โน อภิกฺกโม’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจ – ‘‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘กจฺจิ เต, อาวุโส, ขมนียํ…เป.… โน อภิกฺกโม’’’ติ? ‘‘น เม, อาวุโส, ขมนียํ น ยาปนียํ…เป.… อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ โน ปฏิกฺกโม’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ‘น เม, อาวุโส, ขมนียํ…เป.… อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ โน ปฏิกฺกโม’’’ติฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ปญฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิเมสุ อายสฺมา เขมโก ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสตี’’’ติ?

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป.… เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ปญฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อิเมสุ อายสฺมา เขมโก ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสตี’’ติ? ‘‘ปญฺจิเม , อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ‘ปญฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามี’’’ติฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ปญฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ

โน เจ กิรายสฺมา เขมโก อิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสติฯ เตนหายสฺมา เขมโก อรหํ ขีณาสโว’’’ติฯ

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก…เป.… เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ปญฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธ; โน เจ กิรายสฺมา เขมโก อิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสติ, เตนหายสฺมา เขมโก อรหํ ขีณาสโว’’ติฯ ‘‘ปญฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามิ , น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว; อปิ จ เม, อาวุโส, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู…เป.… เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ปญฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามิ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว; อปิ จ เม , อาวุโส, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามี’’ติฯ

‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ยเมตํ, อาวุโส เขมก, อสฺมีติ วเทสิ, กิเมตํ อสฺมีติ วเทสิ? รูปํ อสฺมีติ วเทสิ, อญฺญตฺร รูปา อสฺมีติ วเทสิ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อสฺมีติ วเทสิ, อญฺญตฺร วิญฺญาณา อสฺมีติ วเทสิฯ ยเมตํ, อาวุโส เขมก, อสฺมีติ วเทสิฯ กิเมตํ อสฺมีติ วเทสี’’’ติ?

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจ – เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? รูปํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ อญฺญตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ อญฺญตฺร วิญฺญาณา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ’’ติ? ‘‘อลํ, อาวุโส ทาสก, กิํ อิมาย สนฺธาวนิกาย! อาหราวุโส, ทณฺฑํ; อหเมว เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิสฺสามี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา เขมโก ทณฺฑโมลุพฺภ เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเรหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ เขมกํ เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘‘ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? รูปํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, อญฺญตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, อญฺญตฺร วิญฺญาณา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, รูปํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ; นปิ อญฺญตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วทามิฯ น เวทนํ… น สญฺญํ… น สงฺขาเร… น วิญฺญาณํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ; นปิ อญฺญตฺร วิญฺญาณา ‘อสฺมี’ติ วทามิฯ อปิ จ เม, อาวุโส, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามิ’’ฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, อุปฺปลสฺส วา ปทุมสฺส วา ปุณฺฑรีกสฺส วา คนฺโธฯ โย นุ โข เอวํ วเทยฺย – ‘ปตฺตสฺส คนฺโธ’ติ วา ‘วณฺณสฺส [วณฺฑสฺส (กตฺถจิ)] คนฺโธ’ติ วา ‘กิญฺชกฺขสฺส คนฺโธ’ติ วา สมฺมา นุ โข โส วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ฯ ‘‘ยถา กถํ, ปนาวุโส, สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติ? ‘‘‘ปุปฺผสฺส คนฺโธ’ติ โข, อาวุโส, สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติฯ ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, อาวุโส, น รูปํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ, นปิ อญฺญตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วทามิฯ น เวทนํ… น สญฺญํ… น สงฺขาเร… น วิญฺญาณํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ, นปิ อญฺญตฺร วิญฺญาณา ‘อสฺมี’ติ วทามิฯ อปิ จ เม, อาวุโส, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามิ’’ฯ

‘‘กิญฺจาปิ, อาวุโส, อริยสาวกสฺส ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ, อถ ขฺวสฺส โหติ – ‘โย จ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท, อสฺมีติ อนุสโย อสมูหโตฯ โส อปเรน สมเยน ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ – อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สญฺญา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิญฺญาณํ, อิติ วิญฺญาณสฺส สมุทโย, อิติ วิญฺญาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติฯ ตสฺสิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โยปิสฺส โหติ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติฯ

‘‘เสยฺยถาปิ , อาวุโส, วตฺถํ สํกิลิฏฺฐํ มลคฺคหิตํฯ ตเมนํ สามิกา รชกสฺส อนุปทชฺชุํฯ ตเมนํ รชโก อูเส วา ขาเร วา โคมเย วา สมฺมทฺทิตฺวา อจฺเฉ อุทเก วิกฺขาเลติฯ กิญฺจาปิ ตํ โหติ วตฺถํ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ, อถ ขฺวสฺส โหติ เยว อนุสหคโต อูสคนฺโธ วา ขารคนฺโธ วา โคมยคนฺโธ วา อสมูหโตฯ ตเมนํ รชโก สามิกานํ เทติฯ ตเมนํ สามิกา คนฺธปริภาวิเต กรณฺฑเก นิกฺขิปนฺติฯ โยปิสฺส โหติ อนุสหคโต อูสคนฺโธ วา ขารคนฺโธ วา โคมยคนฺโธ วา อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติฯ เอวเมว โข, อาวุโส, กิญฺจาปิ อริยสาวกสฺส ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ, อถ ขฺวสฺส โหติ เยว ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโตฯ โส อปเรน สมเยน ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติฯ ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สญฺญา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิญฺญาณํ, อิติ วิญฺญาณสฺส สมุทโย, อิติ วิญฺญาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติฯ ตสฺส อิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โยปิสฺส โหติ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉตี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต, เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจุํ – ‘‘น โข [น โข ปน (ก.)] มยํ อายสฺมนฺตํ เขมกํ วิเหสาเปขา ปุจฺฉิมฺห, อปิ จายสฺมา เขมโก ปโหสิ ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปญฺญาเปตุํ ปฏฺฐเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุํฯ ตยิทํ อายสฺมตา เขมเกน ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญาปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ อุตฺตานีกต’’นฺติฯ

อิทมโวจ อายสฺมา เขมโกฯ อตฺตมนา เถรา ภิกฺขู อายสฺมโต เขมกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุํฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน สฏฺฐิมตฺตานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุ, อายสฺมโต เขมกสฺส จาติฯ สตฺตมํฯ

8. ฉนฺนสุตฺตํ

[90] เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต อวาปุรณํ [อปาปุรณํ (สี. สฺยา. กํ.)] อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมิํ กถํ, ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ

เอวํ วุตฺเต, เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจุํ – ‘‘รูปํ โข, อาวุโส ฉนฺน, อนิจฺจํ; เวทนา อนิจฺจา; สญฺญา อนิจฺจา; สงฺขารา อนิจฺจา; วิญฺญาณํ อนิจฺจํฯ รูปํ อนตฺตา; เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา; สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติฯ

อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มยฺหมฺปิ โข เอตํ เอวํ [มยฺหมฺปิ โข เอวํ (สฺยา. กํ.)] โหติ – ‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจํ; รูปํ อนตฺตา, เวทนา … สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’ติฯ อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหากฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺฐติ นาธิมุจฺจติฯ ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ; ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ – ‘อถ โก จรหิ เม อตฺตา’ติ ? น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหติฯ โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ