โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโตติ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนาสงฺขาเตน โยนิโสมนสิกาเรน ภาวนากมฺมํ กโรนฺโต, ภาเวนฺโตติ อตฺโถ ฯ ยถาภูตญาณนฺติ ญาตปริญฺญาย ปุพฺพภาควิปสฺสนาย ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.50) สมปญฺญาสาย อากาเรหิฯ นิรยคติยํ ทุกฺขทุกฺขตา, สุคติวิเสเส พฺรหฺมโลเกกเทเส สงฺขารทุกฺขตา, อิตรตฺถ ทฺเว ติสฺโสปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาสมฺภวํ ติวิธทุกฺขตาโยเคนา’’ติฯ

เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา

[53] กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ อิธ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อธิปฺเปตตฺตาฯ น หิ กทาจิ อนุปาทานิยา ธมฺมา อุปาทานารมฺมณา โหนฺติฯ ผลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตาย ตณฺหาย คหิตตฺตา ‘‘กุสล…เป.… ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ เทสนาหาเรติ เทสนาหารสมฺปาเตฯ กถํ ปน กุสลภาโวติ ‘‘กุสลา’’ติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา โจเทติ, ตญฺจ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, ปหานเหตุภาโวปิสฺสา สิยา โจทเกน สมฺปฏิจฺฉิโตวฯ ‘‘มาโนปิ ทุวิโธ’’ติอาทินา มานสฺส จ ตสฺสา ตณฺหาย จ เสวิตพฺพภาโว อกุสลานํ ปหานาย, กุสลานํ อุปฺปตฺติยา จ ปจฺจยภาวโตฯ

เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม ‘‘อริยภูมิํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวนฺติ อิมินา ปาฬิยํ วุตฺตปฺปกาเรน, ปิหํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวาติ โยชนาฯ อิฏฺฐารมฺมณญฺเจตฺถ ยถาวุตฺตอนุโสจนโทมนสฺสุปฺปตฺตีนํ ยถาภินิวิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อนิฏฺฐตายาติ ทสฺสนตฺถํฯ ‘‘กถํ เนกฺขมฺมวเสนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘วิปสฺสนาวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาทิวินิมุตฺตา วา ปฐมชฺฌานาทิวเสน วุตฺตา กุสลา ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํฯ อนุสฺสติคฺคหเณน อุปจารชฺฌานเมว คหิตนฺติ ‘‘ปฐมชฺฌานาทิวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อาทิสทฺเทน ทุติยชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคผลา อุปริวิเสสา สงฺคหิตาฯ ยาย ปญฺญาวิมุตฺติยาฯ